2. Nasreddin Hoca'nın fıkralarında insanı anlamamak
Nasreddin Hoca'nın fıkralarında vurguladığı en önemli konulardan birisi, olumlu ve güzel bir
yaşamın sırrının, insanı anlayabilmekten geçmesidir. Günlük hayatımızda bizi anlamak istemeyen
154
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
insanlara hatalarını göstermek ve çözüm yolları üretmek amacını güden Nasreddin Hoca'nın konu ile ilgili
fıkrası şöyledir:
Hoca, evinin damında uğraşırken, bir dilenci gelir ve ısrarla onu aşağıya çağırır. Hoca evin
damından zor bela inip, dilencinin sadaka istemesi üzerine kendilerinin de sıkıntıda olduklarını
söyler. Ardından eline bir torba alıp sokağa çıkar ve farklı bir eve girecek olan dilenciyi yanına
çağırır. Dilenci, sadaka vermek için kendisini çağırdığını düşünüp, koşarak gelir. Hoca. "Eğer
benim servetim olsaydı, şu torbayı doldurup size sadaka olarak un verecektim. Ancak ne çare ki
hiçbir şeyim yok,” der. Dilenci, bunu neden daha önce söylemediğini belirterek öfkelenince Hoca
da: “Niye sen, ben çatıdayken isteğini söylemeden, evin tepesinden beni indirip sadaka istediğini
söyledin. “Bayram aşı, kara karşı” sözü gereğince ben de böyle yaptım,” der ve evine girer.
(Özkan 1999: 152).
Görülüyor ki Nasreddin Hoca, Goethe'nin "İnsan kendini, yalnızca insanda tanır." sözünü
desteklercesine, insanı anlamanın felsefesini yüzyıllar önce yazmıştır. Nasreddin Hoca fıkrada, insana
kendi hatasını anlatabilmenin en iyi yolunun, aynı olayı ona yaşatabilmekle mümkün olduğunu düşünür.
Eylemin, sözden daha etkili olduğunu savunan Nasreddin Hoca bir anlamda, “Sana yapılmasını
istemediğini sen de başkasına yapma" mesajını verir. "Bir insanın, Anababa, Yetişkin ve Çocuk rollerini,
Yetişkin'in denetimi altında dengeli şekilde kullanabilmesine Empatik Davranış" (Dökmen 1994: 315)
denir. Nasreddin Hoca fıkralarında, toplumdaki ana-baba-çocuk ve yetişkin rollerini üstlenerek çocuk
kişileri eleştirirken, sezgisel davranışlarıyla yetişkin rolünü sergileyen insanları teşvik eder. Nitekim
dilenci, zor şartlar altında Hoca’yı aşağı çağırırken ve ikinci kez çağrıldığında sadaka verileceğini
düşünüp koşarken çocuk rolünü üstlenir. Nasreddin Hoca da ona aynı karşılıkla ceza verirken çocuk,
parası olsaydı ona yardım edeceğini iletirken ana-baba, dilencinin benmerkezci davranışını ona
uygulamalı yaşatarak görmesini sağlarken yetişkin rolünü üstlenmiştir. Böylece Nasreddin Hoca,
körelttiğimiz bakış açılarımızı, benmerkezci davranışlarımızı ve düşüncesizliğimizi ironik yollardan
yüzümüze sert bir tokat gibi indirerek, ıslahımızın çabuklaşmasını hedeflemiştir.
Atalarımız “Hatasız kul olmaz” demiş. Her insan hata yapar ama önemli olan insanın kendisini
eleştirmesi ve hatalarını görüp, sürdürmekten vazgeçmesidir. Nasreddin Hoca fıkralarında, renkli olay
sahnelerini okurken veya dinlerken sosyal hayatın eleştirel yönlerine dair gerçeklikleri gülerek öğrenir,
kendimizi görme fırsatı bularak davranışlarımıza çekidüzen vermeye çalışırız. Aşağıdaki fıkra, Nasreddin
Hoca'nın, topluma yeniden kazandırmak istediği kişiye verdiği ironik cezaları konu alır:
Bir toplulukta gevezenin biri gecenin geç vaktine kadar sözü kimseye bırakmadan konuşur. Hoca
da durmadan esner. Toplantı bitip ayrılırken geveze adam Hoca'ya: "Hiç ağzını açmadın? Hoca!”
deyince o da: “Açmaz olur muyum. Az daha ağzım yırtılacaktı!” diye cevap verir. (Tokmakçıoğlu 2004:
175) Fıkrada, yaptığı saygısızlığın farkında olmayan hatta daha da üste çıkmaya çalışan adamın davranışı,
Hoca'nın bayramlık ağzını açmasına neden olmuştur. Nasreddin Hoca, verdiği ironik cevapla adama bir
anlamda “Bize hiç fırsat vermedin ki!” derken, dolaylı yollardan ayıbını yüzüne vurarak, yanlışını
düzeltme şansı verir. Toplumsal hayatta, bazen ısrarla yanlışlarına devam eden kişileri, ironi oklarına
tutarak, hatalarının farkına varmaya davet etmeliyiz. Birileri bunu yapmadıkça, o kişi toplumda daha çok
can yakacak ve kendi saygınlığını da yitirecektir. Nitekim Nasreddin Hoca farklı bir fıkrasında,
dinlemenin önemini vurgulayarak, “Dil bir, kulak ikidir. Az söyleyip çok dinleyin ki insan-ı kâmil olasız.”
(Halıcı 1994: 25) şeklinde öğütlerde bulunur. Konu ile ilgili farklı bir fıkrasında Nasreddin Hoca, adam
olmanın yönteminin kulak olduğunu belirtir ve "Herhangi bir adam konuşurken onu can kulağı ile
dinlemeli; bu arada kendi ağzından çıkanı kendi kulağı duymalıdır." der. (Sakaoğlu-Alptekin 2009: 172)
Görülüyor ki, toplumun örf ve âdetleri içerisinde “Bir konuş, iki dinle” sözü, Nasreddin Hoca'nın
eğlendirirken eğitmek felsefesiyle gelecek nesillere taşınmak istenmiştir.
Anadolu halkının "Halden anlamak" deyimiyle ifade ettiği empatik yaklaşım, Nasreddin Hoca'nın
şu fıkrasıyla da ele alınır:
"Hoca bir gün hastalanır ve komşuları onu görmeye gelirler. Geçmiş olsun dedikten sonra sohbet
etmeye başlar, sözü gittikçe uzatırlar. Hoca’nın canı sıkılır, ama bir şey diyemez. Namaz vakti
gelince kalkan ziyaretçilerden biri Hoca’ya: “Hocam, bizden bir isteğin var mı?” diye sorar.
Hoca, bunu fırsat bilip: “Size vasiyetimdir, siz siz olun sakın hastanın yanında onu sıkacak kadar
oturmayın!” diyerek taşı gediğine koyar. (Sakaoğlu 2005: 79).
Kendisini ziyarete gelen kişilerin, empati kurmadan davranmaları hasta psikolojisini anlamaktan
uzak olduklarını göstermektedir. Dolayısıyla kişilerin ziyaretleri, hastaya faydalı olmak yerine külfete
155
Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK/Nasreddin Hoca Fıkralarında İnsanı Anlama/mak
dönüşmüştür. Nasreddin Hoca fıkrada, "Hasta ziyaretinin kısası makbuldür." mesajını verirken, dolaylı
yollardan da insanı anlamanın önemini vurgulamaktadır.
Nasreddin Hoca, bazen de fıkralarında, işin aslını anlamadan atıp tutan kişileri eleştirir. Toplum
içerisinde insanların hal ve hareket nedenlerini bilmeden önyargılı davranıp, onları eleştiren, insanı
anlama sanatından yoksun insanlar, Nasreddin Hoca'nın ironi oklarını hedef olmuştur.
Bir yaz günü öğle sıcağında Nasreddin Hoca, komşu köye giderken, yolu bir çeşmeye uğrar. Dili
damağına yapışmak üzere olan Hoca, "su boşa akmasın" diye çeşmenin oluğuna tıkanan ağaç
parçasını var gücüyle asılıp, çıkarır. Birden akan basınçlı su, Hoca'nın üstünü başını ıslatır. Bütün
bu olan bitenlere kızan Nasreddin Hoca, suyun karşısına geçerek: "Boşuna tıkamamışlar senin
ağzını... Demek ki, hak etmişsin!" der (Sakaoğlu-Alptekin 2009: 173).
Nasreddin Hoca’nın fıkralarında vermek istediği en önemli mesajlardan birisi de hayata bakış
açımızın “çift anlamlı düşünüşten” yoksun olmasıdır. İnsanoğlu, sürekli şikayet eden, başına gelen her
aksaklıkta ümitsizliğe kapılıp, isyana sürüklenen veya tek taraflı düşünüp karşıdaki kişinin davranışlarını
yerli yersiz yorumlayan önyargıya sahiptir. Kişinin çok yönlü olaylara bakarak davranmasını, işin aslını
bilmeden yorumlar yapmasının yanlışlığını dile getiren Nasreddin Hoca, fıkralarında sık sık zekâ, tecrübe
ve empati üçlüsünün önemini vurgular.
Nasreddin Hoca, iletişimde empati kurmak yerine, akıl veren insanların düştüğü hatalı durumu şu
fıkrasıyla örnekler:
"Bir yaz gecesi Hoca ile hanımı sıcağa dayanamadıkları için damda yatarlar. Herkesin derin
uykuya daldığı sırada hırsızlar gelip, buldukları her şeyi çalarlar. Sabahleyin evine giren Hoca,
eşyalarının çalındığını görünce, kapıya çıkarak bağırmaya başlar. Hoca'nın sesini duyan
komşuları, onun yanına gelir ve: "Ah Hocam, ah! Hiç insan geceleyin damda yatar mı?". "Hocam
kapının arkasına sürgüsünü takmamış mıydın?", "Hocam, kilit bozuk muydu yoksa?" şeklinde arka
arkaya sorular sorarlar. Hoca bakar ki soruların ardı arkası kesilmeyecek, dayanamayıp: "Bre
komşular, doğru söylüyorsunuz da bizim hırsızın hiç mi suçu yok?" der. (Sakaoğlu-Alptekin 2009:
143)
Kişilerarası iletişimde, karşıdaki kişinin bizi anladığından emin olmamız ve ona güven duymamız
bizi ikna edici sözlerine bağlıdır. Derdimizi paylaştığımız kişilerden beklentimiz, bize akıl verilmesi veya
hatalarımızın sebebinin tekrar tekrar hatırlatılması değil, sıkıntılarımızın hafifletilmesine yardımcı
olunarak anlaşılabilmektir. Nitekim Nasreddin Hoca, fıkrada, yangına körükle giden kişilerin iletişim
çatışmasına yol açan sözlerine karşılık, söylenmesini istediği cevabı söyleyerek sitem eder.
İnsanı anlama, en zor sanattır. Ruhsal yapılarımızın, kendimizi ifade etme yollarımızın ve başkasını
anlayabilme kabiliyetimizin farklılığı, kişilerarası iletişimde dikkate alınmalıdır. Hatalarımızdan ders
almamız, başkalarına tecrübelerimizle yardımcı olmamız sağlıklı iletişimin en önemli yoludur. Ünlü
filozof Heraklitos'un "Aynı ırmakta iki kez yıkanılamaz." sözünde belirttiği gibi değişim kaçınılmazdır ve
"Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir."
Kendiliğin farkında olan insan, her hatasında kendini aşarak,
tecrübelerinden ders çıkarır. İnsanın duygu ve düşüncelerine yansıyan değişimler, karşıdaki kişinin de
onu anlama çabasında değişim demektir. Bu yüzden iletişimde bulunduğumuz kişiyi sorgulamadan önce
onu, yaşadığı koşullar içerisinde değerlendirmemiz gerekir. Empatiye bağlı kurduğumuz iletişimler önce
kendimizin sonra da hayatlarına dokunduğumuz insanların yaşamlarını olumlu yönde değiştirmemiz
demektir. Unutmayalım ki yaşam, insana verilen bir armağan, insan da bu dünyanın var olma nedenidir.
KAYNAKÇA
Arasteh, A. R., (2000), Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş/Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Kişilik Çözümlemesi,
(çev. Bekir Demirkol, İbrahim Özdemir), Ankara: Kitabiyat Yayınları.
Arslan, M.-B. Paçacıoğlu (1996), Letâ’if-i Hoca Nasreddin, (hzl.) Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık.
Dökmen, Ü. (2003), Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul: Sistem Yayıncılık.
Fuat, M. (2004), Nasreddin Hoca Fıkraları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Goleman, D. (1995), Duygusal Zekâ/Neden IQ’den Daha Önemlidir? (çev.: Banu Seçkin Yüksel), İstanbul:
Varlık/Bilim Yayınları.
Halıcı, F. (1994), Şair Burhaneddin’in Nasreddin Hoca’nın Fıkralarını Şerheden Eseri, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Yayını.
James, J. (2004), Beden Dili/Olumlu İmaj Oluşturma, (çev. Murat Sağlam), İstanbul: Alfa Yayınları.
Kısa, C. (2005), Carl Gustov Jung’da Din ve Bireyleşme Süreci, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
Koz, M. S. (2015), Letâ'if Nasreddin Hoca Fıkralarının İlk Baskısı Çeviriyazı-Tıpkıbasım, (hzl.), İstanbul: Konya
Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
156
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Özkan, İ. (1999), Huca Nasreddin Mezeklere (Nasreddin Hoca Fıkraları) (hzl.), Ankara: Tika Yayınları.
Sakaoğlu, S. (2005), Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara: Akçağ Yayınları.
Sakaoğlu, S.- Ali B. A. (2009), Nasreddin Hoca, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Tokmakçıoğlu, E. (1981), Bütün Yönleriyle Nasrettin Hoca, İstanbul: Geçit Kitabevi.
Yılmaz, M. A. (2009), Dil Zekâsı / İletişim Sihirbazlığı, İstanbul: Akis Kitap Yayınları.
ORTA ASİYADA ƏLİFBA MÜBARİZƏSİNƏ BİR BAXIŞ
(QAZAXISTANDA ƏLİFBA MÜCADİLƏSİ)
Elçin İBRAHİMOV
Xülasə: Türkdilli xalqların istifadə etdikləri əlifbalar hər zaman tədqiqatçılar tərəfindən böyük araşdırma
mövzusu olmuşdur. Tarixən Türklər bir çox əlifbalardan istifadə etmişlər və bu əlifbaların qəbul edilməsi bir
çox amillərlə bağlı olmuşdur.
Tarixi keçmişdən indiyə kimi Türk xalqlarının bütövlüyü onların ərazisinin, dilinin, əlifbasının və bir çox
maddi-mənəvi dəyərlərinin dəyişikliklərə məruz qalması heç də təsadüfi olmamışdır. Böyük ziddiyyətlərlə
dolu olan həmin hadisələrin dərin kökləri müharibələrin, qırğınların, itkilərin baş verməsinə səbəb
olmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq, Türkdilli xalqlar hər zaman öz milli-mənəvi dəyərlərinin əsasını
təşkil edən atributlarını qoruyub saxlamağa, nəsildən-nəsilə ötürməyə nail olmuşdur.
Orta Asiyada və Qazaxıstanda da əlifba mücadiləsinin dərin taarixi kökləri var. Araşdırma məqsədli bu
yazımızda Qazaxıstanda aparılmış əlifba mücadiləsini geniş şəkildə verməyə çalışacayıq.
Açar Sözlər: Türkdilli xalqlar, Türk dünyası, Türklər, Əlifbalar, Orta Asiya.
An Overview of the Alphabet to the Struggle in Central Asia (Kazakhstan, the Struggle of the
Alphabet)
Abstract: Alphabets used by Turkic-speaking peoples have always been the subject of investigation by
researchers. Historically, many Turks have taken advantage of alphabets and the adoption of the alphabet has
been linked to many factors.
Turkish peoples in the past, so as historical integrity of its territory, language, alphabet and a lot of exposure
to changes in the financial and moral values was no coincidence. The event, which is full of contradictions
deep roots in the wars, massacres, has caused losses. Despite all this, the Turkic-speaking peoples, who are
always at the heart of their attributes to preserve national and moral values, has been able to transmit from
generation to generation.
Kazakhstan, Central Asia, and has deep historical roots in the struggle of the alphabet. Research for this
paper was carried out in Kazakhstan will try to give a broad struggle of the alphabet.
Keywords: Turkish-speaking peoples, the Turkish world, Turks, alphabets, in Central Asia.
Əlifba məsələsi son iki əsr ərzində Türk dünyasında və Türkologiya elmində ən çox müzakirə
olunan və hələ də aktuallığını saxlayan problemlərdən biridir. Fərqli yanaşmalar, illərlə davam edən və
hələ də davam etməkdə olan müzakirələrə baxmayaraq Türkdilli xalqların əlifba mücadiləsi hər zaman
aktuallıq təşkil etmişdir.
Qazax yazı dilinin ilk əsərləri Kazan, Orenburq, Ufa, Troitsk, və Sant-Peterburqda çap olunmuşdu.
Bu əsərlər XX əsrin ilk yarısına qədər Türk dünyasının ortaq yazı sistemi olan Ərəb əlifbası ilə çap
edilmişdir. (Ebrar, 1979: 103-104)
Ərəb əlifabalı Qazax Türkcəsi mətnləri çap olunan zaman Kiril əlifbasının Qazaxlar tərəfindən
öyrənilməsi və bu əlifbanın yayılması məqsədilə 1860-cı illərdə Qazaxlar üçün Kiril əlifbası ilə kitablar
da çap edilməkdə idi. (Ebrar, 1979: 121)
N.İ.İlminski, P.M.Melioranski, N.N Pantusov, A.E.Alektorov, A.V.Vasilyev kimi şərqşünaslar
tərəfindən çap olunan Qazax xalq ədəbiyyatı nümunələrinin böyük bir hissəsi Kiril əlifbası ilə çap edilir;
məşhur Qazax maarifçisi İbray Altınsarinin 1870-ci illərdə Kiril əlifbası ilə dərs kitabları (Kırgızskuyu
hrestomatiya; Naçalnoe rukovodstvo k obuçeniyu kirgız russkomu yazıku və s.) çap edilmişdir.
(Kenesbayev-Musabayev-Netaliyeva, 1972: 66)
İ.Altınsarinin 1871-ci ildə Kazanda çap edilən “Kirgizskaya hrestomatiya”-nın önsözünə yazdığı
"Məqsədinə uyğun olaraq, bu kitabın rus hərfləri ilə yazılması daha məqsədəuyğundur. Çünki bu kitab
çox zəngin və faydalı rus kitablarına yol göstərəcək bir keyfiyyətdədir" şəkilindəki cümlələri, Türk
dünyasının ziyalılarının İlminskinin təsiri altında olduğunu göstərir. İ.Altınsarin bu təsir nəticəsində
Qazax kəndlərində Rus məktəbləri açılmasına rəhbərlik etmişdir. (Bacon, 1927: 490-491)
AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Türk dilləri şöbəsi, elchinibrahimov85@mail.ru
158
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
İbray Altınsarin Qazax məktəblərində rus əlifbası və rus dilinin öyrənilməsini dəstəkləyən
fəaliyyəti İlminskinin Kazanda Kiril hərfli Qazax Türkcəsi mətnləri çap etdirməsi ilə paralel olaraq həyata
keçmişdir. 1866-cı ildə başlayan və 1910-cu ilə qədər davam edən bu fəaliyyətdə 72 kitab çap edilmişdir.
Qazax Türkcəsinin ərəb və kiril əlifbaları ilə paralel şəkildə yan-yana qeyd edilməsi 1929-cu ilə
qədər davam etmişdir. Qazax Türkcəsi ərəb əlifbası ilə XX əsrin əvvələrinə qədər heç bir imla
qanunauyğunluqlarına əməl edilmədən yazılmışdır. İmla qaydalarının yaradılması zərurəti isə Dala
vilayəti və Türkistan vilayəti qəzetləri ilə Aykap jurnalında dövrün maarifçiləri və ziyalıları tərəfindən
müəyyən zamanlarda dilə gətirilmişdir. (Arat, 1987: 502)
Ərəb əlifbalı Qazax Türkcəsinin imla qaydalarının tərtibini ilk olaraq Ahmet Baytursun həyata
keçirmişdir. İsmayıl Qaspıralının hazırladığı qaydalara əsaslanaraq Ərəb əlifbasını 1910-cu illərdə Qazax
Türkcəsinə tətbiq edən Baytursun Qazax Türkcəsinin səs quruluşu və yazı sistemi haqqındaki fikirlərini,
1912-ci ildən etibarən Aykap jurnalı və Qazax qəzetində dilə gətirmişdir. (Baldauf, 1993: 262)
O, Aykap jurnalının 1912-ci il 9-10-cu saylarında çap edilən "Şahzaman mırzaga" başlıqlı
yazısında Qazax Türkcəsində olmayan səslərin qarşılığı olaraq əlifbada qeyd olunan (ﺺ, ﺾ, ﻄ, ﻈ) bu
hərflərin çıxarılmağına ehtiyac olduğunu söyləmişdir.
Baytursun “Qazax” qəzetinin 1913-cü ildə çap olunan 34-cü sayında "Jazu meselesi" adlı
məqaləsində isə, qazax türkcəsindəki saitlərin hərf dəyərləri (ﻯ,ﻱ,ﻒ,ﻮ) haqqındakı fikirlərini geniş şəkildə
izah edir. O, bu məqaləsində 1-ci əlifbadan (ﺺ, ﺾ, ﻄ, ﻈ) hərflərinin çıxarılmasını, 2-ci qazax
türkcəsindəki sait səslərin hər biri üçün ayrı bir hərfin müəyyən edilməsini, 3-cu k və g samitlərinin ön
sıradakı sait səslərlə birlik yaratdığı təqdirdə:özün əvvəllində xüsusi bir işarə qoyulmalı olduğunu
söyləmişdir. (Baytursun, 1992: 17)
Baytursunun "Jana imla" adlandırdığı əlifba fəaliyyəti "Oxumaq qaydaları" adı ilə 1912-ci ildə
Orenburqda çap edilir. Qazax türklərinin daha sonra istifadə edəcəkləri latın və kiril əlifbalarının təməlini
təşkil
edən
Baytursunun
tətbiq
etdiyi
Qazax-Ərəb
əlifbası
bu
şəkildə
idi:
.ﺀ,ﺍ,ﮦ,ﮫﯿ,ﻯ,ﻒ,ﻮ,ﻥ,ﻡ,ﻞ,ﮒ,ﮎ,ﻖ,ﻍ,ﺱ,ﺯ,ﺭ,ﺪ,ﺥ,ﺞ,ﺝ,ﺕ,ﭖ,ﺏ,ﺁ. Əlifbada həmçinin (ﯓ) hərfi də var idi. Baytursunun
Qazax-Ərəb əlifbasına gətirdiyi yeniliklərlə qazaq türkcəsi danışıldığı kimi yazılmağa başlanılmışdır.
Əlifbadan da başa görünür ki, qazax türkcəsində səs olaraq qarşılığı olmayan və sadəcə alınma sözlərin
yazılışında nəzərə çarpan (ﻒ,ﺾ,ﺫ,ﺥ,ﺡ,ﺚ) hərfləri Baytursun əlifbasında qeyd olunmur.ﺺ və ﺺ hərfləri
isə Osmanlı imlasında Türkcə sözlər üçün istifadə edilərkən, Baytursunun hazırladığı Qazax-Ərəb
əlifbasından çıxarılır. Qazax Türkcəsindəki s və t səsləri, bu əlifbada ﺖ və ﺱ hərfləri ilə qarşılanır. Bu
əlifba ilə, ərəb və fars alıntıların özünəməxsus şəkildə yazılmasından da imtina edilmişdir. Bugünkü
qazax türkcəsindəki ş səsi, Baytursunun əlifbasında ﺞ ilə qarşılandığı üçün ﺶ hərfi də, əlifbada yer
almışdır. j səsi isə, ﺢ ilə göstərildiyi üçün, ﮆ əlifbaya daxil edilməmişdir. Bu əlifbada ﮬ hərfi, sadəcə ilk
hecanı izləyən hecalarda qapalı e (è) üçün istifadə edilmişdir. (Ercilasun, 2000: 483)
Ahmet Batursunun bu fəaliyyətlərindən sonra 1914-cü ildə Kazanda İşanali Baymirzənin "Kazakşa
dürüs jazu kaideleri" adlı risaləsi çap edilir. Bu risalədəki qazax türkçəsinin imla qaydaları yalnız on il
sonra 1924-cü ildə Qazax Maarif Milli Komissarllığı və Qazax Elm Komissiyyası tərəfindən təsdiq edilir
və Enbekşi qazax qəzetinin 24 iyun 1924-cü il tarixli qərarı ilə elan edilir. (Kenesbayev vd., 1972: 67)
Risaləyə görə əlifba bu şəkildə idi; ,ﻯ ,ﮬ,ﻮ,ﻥ,ﻡ,ﻞ,ﮒ,ﮎ,ﻖ,ﻉ,ﺶ,ﺱ,ﺯ,ﺭ,ﺪ,ﺥ,ﺝ,ﺕ,ﭖ,ﺏ,ﺁ. Bu əlifbada Ərəb
və Fars yazı sistemindən alınan hərflərindən başqa Türkcənin səslərini qarşılamaq üzərə, Türklərin İslamı
qəbul etməyindən sonra istifadə etməyə başladılar. (Şirin, 2006: 290)
Qazax-Ərəb əlibasında 1924-cü ildən sonra da bir çox islahatlar aparılmışdır. Ancaq bu əlifba ilə
bağlı islahatların çoxluğu və rəsmi təsdiq edilmiş bir əlifbanın olmaması, qaydalı bir yazı sisteminin
bütün sahələrdə ortaq olaraq istifadə edilməsini təmin edə bilməmişdir.
(əlavə Qazax-ərəb əlifbası 1929 cədvəl)
Qazax mədəni həyatının öndə gedən qəzetlərindən olan "Jana mekteb" 1923-cü ildən etibarən Ərəb
əlifbasının Latın əlifbası ilə dəyişdirilməsi yönündə fikirlər təklif edən yazılar yazmağa başlayır. Latın
əlifbasının qəbul edilməsinə dair məsələlər qəzət vasitəsilə araşdırılır. Bakıda keçirilən Türkoloji
Qurultaydan iki il sonra 1928-ci ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcrayyə Komitəsi tərəfindən keçirilən 6-cı
iclasın qərarı ilə Qazaxıstan Mərkəzi Komitəsi və Sovet Milli Komitəsi 24 yanvar 1929-cu ildə Latın
əlifbası əsasında yeni Qazax əlifbasının qəbul qərarını təsdiq edir. Bu qərar "Enbeşk qazax" qəzetinin 1
fevral 1929-cu il tarixli sayında xalqa elan edilir. Latın əsaslı yeni əlifbanın qəbul edilməsindən bir neçə
ay sonra, 29 iyul 1929-cu ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcrayyə Komitəsi qazax türkcəsinin imla qaydalarını
qəbul edir. (Kenesbayev vd., 1972: 67)
159
Elçin İBRAHİMOV/Orta Asiya’da Elifba Mübarizesine Bir Bahış (Kazakistan’da Elifba Mücadilesi)
Latın əsaslı 30 hərflik ilk Qazax əlifbası bu şəkildə idi: a, в, c, ç, d, e, ə, g, h, x, i, ь, j, k, l, m, n, ŋ,
o, ө, p, r, o, q, r, s, t, u, v, ƶ. (Şirin, 2006: 292)
29 hərflik bu əlifbada 1938-ci ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcrayyə Komitəsi və Sovet Milli
Komissarlığının qərarı ilə islahat aparılmış, nəticəsə 32 hərflik Qazax-Latın əlifbası bu şəkildə müəyyən
edilmişdir: a, в, v, g, d, e, ç, ƶ, i, j, k, l, m, n, o, p, r, c, t, u, f, x, o, q, c, ə, ө, h, ŋ, й, у, ь.
Yeni əlifba, məlum olduğu kimi, Kiril əlifbasına uyğun şəkildə tərtib edilməklə yanaşı əvvəlki
əlifbadan fərqlənirdi. Yeni Qazax-Latın əlifbasına Kiril əlifbasından iki hərf (й və у) əlavə edilmişdir. Bu
hərflərdən й ön damaq yarı sait olan у, qapalı u saitini qarşılamaq üçün əlifbaya əlavə edilmişdir.
1938-ci ildə qəbul edilən əlifbada əvvəlki əlifbada olmayan f və x hərfləri əlavə edilmişdir. x hərfi,
Türkcənin arxa damaq hərfi olan ḫ-nı alınmalardakı eyni səsi qarşılamaq üçün istifadə edilmişdir. Türkcə
sözlərdə ı-saitini əvəz edən i hərfi, 1938-ci il islahatından sonra j hərfi ilə təmsil edilmişdir. Eyni səs,
alınmalar nəzərə alınanda i hərfi ilə təmsil edilmişdir.
Qazax türkcəsində yazını son dərəcə çətinləşdirən və qarışıq bir şəklə salan bu yazı sistemi, qısa
zaman ərzində tərk edilmişdir. 1938-ci il hər nə qədər latınlaşmış yazının nəzərdən keçirilib reforma
məruz qaldığı il olsa da, sovet türkcülüyü eyni il sürətli bir şəkildə yazılarını Mərkəzin təsiri nəticəsində
Kirilləşmişdir. Altay, şor, qumuq, kırım və Noqay yazı dilləri 1938-ci ildə kiril əlifbası ilə qeyd edilməyə
başlanmışdır. Kirilləşmə zəncirinə Xakas, Azərbaycan və Tatar, 1940-cı ildə isə özbək, türkmən, qaraçay-
balkar, qırğız və başqurd dilləri ilə birlikdə qazax dili də əlavə edilmişdir.
Qazax türkcəsinin Ərəb əlifbası ilə qeyd edildiyi XIX əsrdə İbray Altınsarin, Çokan Velixanov
kimi qazax ziyalıları və P.M.Melioranski, N.İ.İlminski kimi rus dilçi alimləri də yazıda kirilləşməni
müdafiə etmiş və kiril əlifbasının qazax türkcəsində də istifadə edilməsini təklif etmişlər. O illərdə elə də
yaxşı qarşılanmayan bu təkliflər 1930-cu illərin kirilləşmə dövründə yenidən müzakirə edilmiş və 1938-ci
ilin aprel-may aylarında qazax ziyalıları tərəfindən Kiril əlifbasına keçidlə bağlı konfranslar keçirilmişdir.
Bu konfransların keçirildiyi ərəfədə Qazaxıstan Dilçilik İnstitutunun direktoru S.A.Amanjolov, kiril
əlifbası əsasında yeni bir əlifba layihəsi hazırlamış və SSRİ Elmlər Akademiyasının Qazaxıstan filialı bu
layihəni çap etdirmişdir. Yeni əlifba 8 avqust 1939-cu il tarixində qəbul edilmişdir. (Amanjalov, 1940)
S.A.Amanjolovun hazırladığı Qazax-Kiril əlifbası mətbuatda müzakirə olunan zaman 27 avqust
1940-cı il tarixində əlifba və imla problemlərinə həsr olunmuş bir konfrans keçirildi. Yazıda kirilləşməyə
qarşı müxalif olanların fikirlərinin səslənmədiyi və qazax-kiril əlifbasının qəbul edildiyi bu konfransdn
təqribən iki ay sonra, 10 noyabr 1940-cı ildə Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin 5-ci
iclasında "Qazax yazısının Latınlaşdırılmış əlifbadan Rus əlifbasına əsaslanan yeni əlifbaya keçirilməsi
qanunu" təsdiq edilir. Bu qərar “Kazahstanskaya pravda” qəzetinin 13 noyabr 1940-cı il tarixli sayında
xalqa elan edilir. (Şirin, 2006: 294)
Beləliklə, Sibir bölgəsində keşiş Veniaminov və yepiskop Macariusun (Makariy Gluharev), Orta
Asiyada İlminski və Ostroumovun başladığı kirilləşdirmə yolu ilə türk yazılı dillərinin yaradılması
fəaliyyətləri Sovet dövrü mədəni siyasəti ilə 10-cu türk yazı dilinin də Kiril əlifbası əsasından yaradılması
ilə böyük uğur əldə edir. (Kutalmış, 2004: 6)
Yeni qəbul edilmiş Qazax-Kiril əlifbası 41 hərfdən ibarət idi: a, ə, б, в, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, ᶄ, л,
м, н, ң, о, ѳ, п, р, с, т, у, ү, ү, ф, х, h, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я.
1940-ci illərin sonları 1950-ci illərin əvvələrində qəbul edilən əlifba və Qazax Türkcəsinin imla
qaydalarındakı çatışmazlıqlarla bağlı onların düzəldilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün təkliflər məqalələr
şəkilində nəşr olunmağa başlayır. Bu yazılardan S.A.Amanjolov, "Qazax tilinin keybir meseleleri" (13
dekabr 1949-cu il), G.Ebuxanov "Orfoqrafiyanın keybir məsələləri" (9 yanvar 1949-cu il),
M.B.Balakayev, "Emeldegi keybir kemişlikter" (8 avqust 1945-ci il), N.T.Savranbayev "Edebi tildin
elippesi hem emlesin jetildirü meseleleri" (26 mart 1950-ci il) adları ilə Sotsialistik Kazakıstan qəzetində
nəşr edilmişdir.
Bu məqalələrin qəzetlərdə nəşr olunduğu vaxtlarda Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası Elmlər
Akademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutu, əlifbanın yeni bir variantının layihəsini və Qazax Türkcəsinin
imla qaydalarını hazırlayır. Bu layihə və imla qaydaları kitabı, 5-9 fevral 1952-ci ildə Alma-Atada,
Qazaxıstan Elmlər Akademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Moskva və Leninqrad elm adamlarının da
iştirakı ilə keçirildiyi iclasda müzakirə olunur. Bu müzakirələrdən sonra heyət tərəfindən hazırlanan
"Qazax alfaviti jene orfografiya erejelerinin jinagı" adlı əlifba və imla qaydaları kitabı Alma-Atada çap
edilir (1952). Bir il sonra bu əlifba və imla qaydaları daha təkmilləşdirilmiş şəkildə "Kazakıstan
mugalimi" qəzetinin 28 fevral 1953-cü il tarixli sayında çap edilir. (Kenesbayev vd., 1972: 68-69)
160
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Bu nəşrdən 4 il sonra, 15 iyul 1957-ci ildə, Qazax-Kiril əlifbasının yeni variantı və Qazax yeni
variantı və Qazax Türkcəsinin imla qaydaları, Qazaxıstan Sosialist Respublikası Ali Soveti tərəfindən
təsdiq edilərək qüvvəyə minir. 1957-ci ildə islahat aparılması əlifbaya ë hərfi əlavə edilmiş; beləliklə
Qazax-Kiril əlifbasındakı hərflərin sayı 42 olmuşdur: a, ə, б, в, г, ғ, д, е, ë, ж, з, и, й, к, ᶄ, л, м, н, ң, о, ѳ,
п, р, с, т, у, ү, ү, ф, х, h, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я. (Şirin, 2006: 295)
Qazax Türkcəsinin qəbul edilmiş bu əlifbada hər birləşmələrinin olmaması, digər türk-kiril
əlifbaları ilə müqayisədə, Qazax əlifbasından istifadəni daha da asanlaşdırmışdı. Bununla bərabər, digər
türk-kiril əlifbalarında fərqli hərflər və Türkcənin səslərini qarşılayan bu hərflərin digər əlifbalarda
olmaması (ү kimi), Qazax Türkcəsini digər Türk şivə və dillərdə danışanların oxumasına çətinlikdi.
Qazax-Kiril əlifbasının əsas nöqsanlarından biri də, bir səsə qarşılıq bir hərfin nəzərdə
tutulmamasıdır. Kiril əlifbasındakı e hərfi, həm qazax türkcəsinin e saitini, həm də ye səs birləşməsini
qarşılaması qeyd olunan qanunuyğunluğu pozurdu. Məhz bundan sonra əlifbaya э hərfi əlavə edilmişdir.
Bu gün SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqillik əldə etmiş Türkdilli respublikalardan biri olan
Qazaxıstanın ortaq Türk əlifbasına keçmək məsələsi olduqca mübahisəli məsələlərdən biridir. 1991-ci
ildə "Ana tili" qəzetində E.Kaydarov, latın əlifbasına keçməyin elm, siyasət və iqtisadi baxımdan faydalı
olacağını söylədikdən sonra digər elm adamları və dilçilər də bu haqda fikirlər söyləməyə başladılar.
Həmin dövrdə Qazax alimləri arasında Ərəb əlifbasını, hətta Göytürk əlifbasını qəbul etməyi təklif
edənlər olduğu kimi, Kiril əlifbasının qorunmasını istəyən və müdafiə edənlər var idi. (Kutalmış, 2004: 8)
Siyasi cəhətdən isə Latın əlifbasının qəbul edilməsi ilə bağlı bir çox addımlar atılmaqdadır. 14
dekabr 2000-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbəyov Qazaxıstan Milli Televiziyasına verdiyi
müsahibəsində Qazax əlifbasının Latın əlifbası ilə əvəz edilməyi haqqında elm adamlarına təlimat
verdiyini və yeni yaradılacaq əlifbanın Türkiyə və Özbəkistan Latın əlifbaları ilə eyni olmaması üçün
xüsusi tapşırıq vermişdi. ("Voice of Democracy", Published by Kazakhstan 21st Century Foundation-
Washington, D.C., http:// iicas.org/english/libr_16_03_01kp_3.htm)
23 iyun 2001-ci ildə Qazaxıstan Təhsil Nazirinin müavini Edil Ergözün 1990-cı illərin ortalarında
Özbəkistan və Türkmənistanın Latın əlifbasına keçdiklərini qeyd edərək, özlərinin də Latın əlifbası ilə
bağlı ciddi bir layihə hazırladığını bildirmişdir.
Qazaxıstanda Latın əlifbasına keçməyin tərəfdarları olduğu kimi buna qarşı müxalif olanlar da var
idi. Məhz bu baxımdan Qazaxıstan Təhsil Naziri Edil Ergözünün Latın əlifbasına keçməklə bağlı
söylədiyi fikirlərin mətbuatda çap olunduğu bir vaxtlarda, “Meqapolis” qəzetindəki bir yazıda Qazax
jurnalisti Berik Jılıkbayev milliyyətçilərin gələcək nəsilləri Rus dilini öyrənməsinə mane olduqlarını və
Rus dili və əlifbası vasitəsilə Qazaxların mədəni baxımdan zənginləşdiklərini ifadə etmişdir.
(http:www/rferl.org/centralasia/ 2001/07/1- 270701/asp)
Достарыңызбен бөлісу: |