Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет25/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   102

ӘДЕБИЕТТЕР 

Bang  W.  (1918),  Vom    kokturkіschen  zum  Osmanіschen  //  Vorarbeіten  zu  eіner  vergleіchenden  Grammatіk  des 

Turkіschen. –Berlіn. 

Radloff  W.  (1897),  Dіe  altturkіschen  Іnschrіften  der  Mongoleі.  Neue  Folge.  -SPb.:  Der  Kaіserlіchen-Arad.  der 

Wіssenschaften. 

Дмитриев Н. К. (1940), Грамматика кумыкского языка. – Издательство Академии наук СССР. 

Дмитриев Н.К. (1962), Строй тюркских языков. – М.: Изд-во вост. лит.  

Исаев С. М. (1997), Қазақ тілі жайында ойлар. Алматы: Атамұра. 

Кононов  А.  Н.(1956),  Грамматика  современного  турецкого  литературного  языка.  –  Изд-во  Академии  наук 

СССР. 


Кононов  А.  Н.(1980),  Грамматика  языка  тюркских  рунических  памятников  VII-IX  вв.  –  Наука, 

Ленинградское отделение. 

Котвицж В.(1962), Исследование по алтаиским языкам: перевод с польского. – Изд-во иностранной лит-ры. 

Мелиоранский П. М. (1897), Краткая грамматика казак-киргизского языка. – Тип. Импл. Академии наук. 

Рамстедт Г. И. (1957), Введение в алтайское языкознание. Морфология (Текст) / Г. И. Рамстедт ; пер. c нем. 

Л. С. Слоним; под ред. и с предисл. Н. А. Баскакова; примеч. Н. А. Баскакова, Г. Д. Санжеева. - М. : 

Изд-во иностр. лит. 

Серебренников  Б.  А.  (1979),  Гаджиева  Н.  З.  Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков: 

Учебное пособие для вузов. – Изд-во" Маариф,". 

Щербак А. М. (1961), Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв: из Восточного Туркестана. 

– Изд-во АН СССР. 

Щербак А. М. (1962),Грамматика староузбекского языка. – Изд-во Академии наук СССР. 

 


ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ГҮЛ ЛЕКСЕМАСЫ 

 

Магистрант Э. Ж. БАЛАПАНОВА



 

Проф. Док. Ж. Н.СҮЛЕЙМЕНОВА





 

 



Түйіндеме:  Мақалада  қазақ  халқының  тілдік  санасында  «гүл»  лексемасын  ұлттық  мәдени  фонға  ие 

жеке концепт ретінде тануға болатындығы қарастырылды.  

Қазақ тілінде гүл сөзі қарапайым-тұрмыстық санада айқындалған типтік белгілерімен қатар, ғылыми 

ұғым атауын  иеленіп, өзіне тән терминдік дефинициясы  бар арнаулы  сөз  ретінде  танылады.



  Гүл  ең 

әдемі және ағаштың тартымды бір бөлігі болып табылатындығы, гүлдің 

алуан түсінің де, 

оның санының да өз мағыналары бар екендігі туралы сараптама жүргізілді.  

Гүл  атаулары  әлемнің  ұлттық  тілдік  бейнесін  құрайтын  мәдени  әлеуетке  ие  маңызды  лексикалық 

бірліктер қатарынан  болады. Гүлдер эстетикалық,  өнеркәсіптік,  құндылықтық сипатымен ғана  емес, 

сонымен  қатар  дәстүрлі  түрде  қоршаған  әлемге  бейнелі-символикалық  қатынасын  білдіру 

ерекшелігімен  құнды  екендігі  зерделенеді.  Гүл  –  табиғаттың  сыйы,  әр  түрлі  түстер  топтасқан 

жиынтық  екендігі,  түстердің  адамға  күшті  әсер  ететіндігі,  тіпті  ол-емдеу  қасиетінеде  ие  екендігі, 

түстердің де беретін мағынасы әр түрлі, өз пәлсапасы бар деген бірнеше көзқарастар талданады. 

Тірек Сөздер: концепт, әлем бейнесі, ұғым, гүл лексемасы, ассоциация, этимология, символ, ұғыну, 

қабылдау. 



Flowers Lexicon OF Kazakh Language 

Abstract:  In  this  article,  we  researched  the  word  "flower"  in  Kazakh.  In  Kazakh  language,  the  word  of 

flower  has  gained  the  scientific  meaning,  just  like  it  is  used  in  the  daily  life.  Since  flower  is  the  most 

beautiful and the loveliest part of a tree, we made a research about variety of flower based on its numbers and 

colours.  

Flower  names  can  help  to  understand  the  countries'  cultures  on  lexical  aspect.  Along  with  aesthetic  and 

industrial value of them, flowers are also valuable for understanding our World. As a present to us from the 

nature, flowers are valuable creatures which can help people with their colors and their usage on medicine for 

curing illnesses. 



Keywords:  concept,  the  image  of  the  world,  the  concept,  lekseması  flowers,  associations,  etymology, 

symbol, perception, and perception. 

Қазіргі  таңда  тіл  біліміндегі  зерттеулердің  көбі  негізгі  категория  ретінде  концепт  ұғымын 

алуда.  Концепт  ұғымы,  негізінен,  ағылшын  тіліндегі  Шенк,  Чейф,  Рассел,  Карнап  сияқты 

ғалымдардың  еңбектерінде  кездесіп,  аталмыш  ұғымды  дұрыс  аудару  мәселесі  туындағандықтан 

алынған  (1970  ж.  ортасы).  Ол  кезеңде  ағылшын  тіліндегі  «concept»  сөзін  «ұғым»  деп  аудару 

ұсынылды,  алайда  қазіргі  таңда  зерттеушілер  «концепт»  пен  «ұғым»  терминдерінің  ара-жігін 

ашуда. Мәселен, Ю. С. Степанов ұғым мен концептің айырмашылығы туралы айтқанда, біріншісін 

логика мен философиямен байланыстырып, екіншісін математикалық логикаға жатқызса, кейінгі 

уақытта концепті «мәдениеттің ұйытқысы» ретінде анықтап мәдениеттанумен де байланыстыруда. 

Ғалымның пікіріне сүйенетін болсақ, концепт адамның менталды дүниесіндегі мәдениеттің негізгі 

ұясы,  ол  біріншіден,  ұғымның  мазмұнын  қамтиды  және  оны  мәдени  факт  ететін  –  этимология, 

нақты  бір  концептінің  қысқаша  тарихы,  заманауи  ассоциациялар,  бағалар,  тәжірибе  және  т.б. 

қамтиды  

Концепт – адамзаттың әлем бейнесі туралы жинақталған мәдени түсініктерді беретін тірек 

ұғымдар.  



Концепт  –  ақиқат  дүниенің  санадағы  мәдени,  рухани,  этикалық,  әлеуметтік  танымын 

айқындайтын  бірлік  ретінде  танылады,  ақиқат  дүние  туралы  психикалық  қабілеттер 

(қабылдау,  жадыда  сақтау,  көру,  есту,  ұғыну,  сезу)  арқылы  қабылданған  алғашқы 

ментальді  түсініктер  ретінде  танылад,  ақиқат  дүниенің  санада  жан-  жақты  жиналып 

тұжырымдалған  ақпараттары  мен  когнитивтік  семантикасы  арқылы  танылған  көрінісі 

(бейнесі).  Әрбір  концепт  тіл  арқылы  көрініс  табады,  концептіні  тануда  тілдік  семалар 

                                                      

 

Қаз. Мем. Қыз. ПУ Алматы қаласы, еlvira_muratkyzy@mail.ru 





 

Нийде Университеті, zharkyn123@mail.ru 



148 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



қызмет  атқарады.  Дүниені  танытатын  әрбір  сема  санада  фрейм,  сценарий,  ойсурет, 

сызба  секілді  фонға  салынған  ситуациялар  мен  бейнелер  арқылы  таңбаланады.  Сонымен 

қатар, концепт - адамның білімі мен тәжірибесі арқылы көрсетілетін біздің санамыздың 

және  ақпараттық  құрылымның  ментальдық  және  психикалық  ресурстарының  бірлігін 

түсіндіретін термин; концепт - есте сақтау, ментальдық лексикон, концептуалдық жүйе 

мен  ми  тілі  және  адам  психикасында  көрсетілген  дүниенің  бүкіл  көрінісінің  жедел 

мазмұндық  бірлігі;  концепт  -  тиісті  лексикалық-парадигманы  құрайтын  тілдік  қызметін 

көрсету  тұрғысында  көрсетілген  мәдени  бекітілген  вербальды  мағына;  этномәдени 

ерекшелікпен белгіленген және тілдік түсінігі бар топтық білім бірлігі.  

Қазақ халқының тілдік санасында «гүл» лексемасын ұлттық мәдени фонға ие жеке концепт 

ретінде  тануға  болады.  Қазақ  тілінде  гүл  сөзі  қарапайым-тұрмыстық  санада  айқындалған  типтік 

белгілерімен қатар, ғылыми ұғым атауын иеленіп, өзіне тән терминдік дефинициясы бар арнаулы 

сөз  ретінде  танылады.  «Гүл»  сөзінің  дефинициясы  лексикалық  мағынаның  негізгі  ядросын 

құраушы  мынадай  семалық  белгілерді  бейнелейді:  «гүлді  өсімдік»,  «түрлі-түсті»,  «хош  иісті», 

«үлбіреген», «көбею нысаны». Түсіндірмелі сөздікте берілген гүл сөзінің мағынасы оның заттық-

ұғымдық мазмұнымен сипатталатын негізгі семантикалық белгілерін қамтиды, бірақ бұл белгілер 

қазіргі  тілдік  санада  қалыптасқан  гүлдің  шынайы  психологиялық  мағынасын  толық  қамти 

алмайды (Караулов, 2000: 110-111).  

Гүл  лексемасының  концептілік  мазмұны  мен  лексикалық  мағынадағы  потенциалды 

семантикалық  белгілерін  айқындау  үшін,  түсіндірмелі  сөздіктегі  иллюстративті  материалдар, 

сөзжасамдық жүйе, тұрақты тіркестер (гүл жастану– рақаттану, жаны жай табу), тұрақты теңеулер 

мен  эпитеттерді,  мақал-мәтелдерді  негізге  ала  отырып,  дәстүрлі  және  қазіргі  тілдік  санада 

қалыптасқан  ұғымдық  белгілерді  төмендегідей  топтастыруға  болады:  «хош  иісті»,  «түрлі-түсті», 

«ажар»,  «көрік»,  «жасөспірім»,  «бүлдіршін»,  «сұлулық»,  «әдемілік»,  «молшылық»,  «көктем», 

«пәктік»,  «күнә».  Мұндай  ұғымдық  белгілер  гүл  лексемасының  семантикалық  аясын  кеңейтіп, 

оның лексикалық мағынадан концептілік мағынаға ұласу деңгейін көрсетеді.  



Гүл ең әдемі және ағаштың тартымды бір бөлігі болып табылатыны мәлім. Гүлдің алуан 

түсінің  де,  оның санының  да  өз  мағыналары бар.  Мәселен,  бір  тал  гүл  ұсыну  -  көңіл  аударудың 

белгісі,  үш  талы-құрмет  көрінісі,  бес  талы-сезімін  білдіруді  көрсетсе,  жеті  тал  гүл-махаббат 

таңбасы.  Бізде  кейде  туған  күн  иесі  қанша  жасқа  толса,  сонша  гүл  беру  (мәселен,  он  сегіз  гүл) 

дәстүрі жастар ішінде бар. Бірақ, бұл бар болғаны ол адамның қанша жасқа толғанын ескертуден 

басқа ештеңе де емес. Сондықтан гүл сәнінің шектеулі болғаны да дұрыс. Гүл – табиғаттың сыйы, 

әр  түрлі  түстер  топтасқан  жиынтық.  Түс-қуат  көзі  секілді  гүлдер де  біздің  өмірімізге  әсер  етеді. 

Түс адамға күшті әсер етеді, тіпті ол-емдеу қасиетіне ие. Түстердің де беретін мағынасы әр түрлі, 

өз  пәлсапасы  бар.  Ақ  түсті  гүлдер  тазалықты,  пәктікті,  шыншылдықты  білдірсе,  қызыл  түс  тек 

қана  махаббаттың  белгісі  ғана  емес,  мықтылықты,  билікті  сипаттайды,  ал  сары  түсті  гүлдер 

байлық, бақыт, сары-қызылы - күдіктілікті, жасылы - бейбітшілік, тыныштықты, солғын сарысы - 

өзгеге айырбастаушылықты, қара түсі - қайғыны білдіреді. 

Гүл атауларының қазақша атаулары халқымыздың ауызекі сөйлеу тілінде де, ауыз әдебиеті 

мен  жазба  әдебиетінде  де,  тіпті  баспасөз  бетінде  де  ертеден  бері  қарай  қолданылып  келе 

жатқандығы  белгілі.  Ұлы  даламен  тыныс-тіршілігі  біте  қайнасқан  халқымыз  түрлі  дәрілік 

өсімдіктерді  пайдаланып,  негізгі  тірлік  көзі  –  малын  да  сан  қилы  шөптерге  жаю  арқылы  өсіріп, 

өнімін  алып  отырған.  Қыздарын  гүлге  теңеп,  Баршын,  Раушан,  Райхан,  Лала,  Қызғалдақ, 

Қырмызы,  т.б.  аттарды  қойған.  Жайылым  қыр-сырын  жете  меңгерген,  әдемілікті  бағалай  білген 

халық тілінде гүл атаулары сөздік қордың негізгі бір өрісін құрайтындығын тілімізді зерттеушілер 

ертеден байқаған. Махмұт Қашғаридың «Дивани лұғат ат-түрік» сөздігінде еңлүк, чечек, баршын 

сияқты  гүл  атаулары  кездеседі.  Олардың  қазіргі  тіліміздегі  беретін  мағыналары  эдельвейс,  гүл, 



гладиолус  болып  табылатындығын  бәріміз  де  білеміз.  Алайда  біздің  зерттеу  жұмысымызға 

қатысты гүл атаулары тілдік тұрғыдан тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болған емес. Дегенмен 

де  гүлдер  өсімдіктер  қатарына  жататындықтан,  гүл  атауларына  қатысты  аздаған  мәліметтер 

фитонимдерді  зерттеген  ғалымдар  еңбектерінде  кездеседі.  Өсімдіктердің  қазақша  атаулары 

жөніндегі  бастапқы  мағлұматтарды  біз  Қазақстан  өсімдіктерін  алғаш  зерттеген  белгілі  орыстың 

ғалым  ботаниктері  Н.И.Аненков,  Б.А.Федченко,  И.В.Ларин,  И.М.Крашенинников,  Н.В.Павлов, 

В.И.Андреев, Н.И.Рубцов, М.Г.Попов, П.П.Поляков, Б.А.Быковтардың еңбектерінен кездестіреміз. 

Кейінірек  бұл  ғалымдар  қатары  Ө.Қисықов,  С.Арыстанғалиев,  Е.Рамазанов,  Т.Мұсақұлов, 



149 

Magistrant E. J. BALAPANOVA-Prof. Dr. J. N. SÜLEYMENOVA/Kazak Tilindegi Gül Lekseması 

Ж.Бабалықұлы,  О.Асқар,  Б.Қалиев  сияқты  ғалымдармен  толықты.  Олар  өздерінің  еңбектерінде 

қазақша  өсімдік  атауларын  молынан  қамтуға  және  олардың  тілімізде  дұрыс  қалыптасуы  мен 

орысша баламаларына сай келуіне көп еңбек сіңірді (Бимағамбетов, 1958). 

Гүл  атаулары  әлемнің  ұлттық  тілдік  бейнесін  құрайтын  мәдени  әлеуетке  ие  маңызды 

лексикалық  бірліктер  қатарына  жатады.  Гүлдер  эстетикалық,  өнеркәсіптік,  құндылықтық 

сипатымен  ғана  емес,  сонымен  қатар  дәстүрлі  түрде  қоршаған  әлемге  бейнелі-символикалық 

қатынасын білдіру ерекшелігімен құнды. 

Роза  –  раушан,  лилия  –  лалагүл,  маргаритка  –  дәстүргүл,  әсел  гүл;  нарцисс  –  наркес, 

қызғалдақ  –тюльпан,  бәйшешек  –  подснежник  гүл  атаулары  қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерінде 

кездеседі. Олар дыбыстық пішіні, символдық мәні жағынан сәйкес келгенімен, тілдік қолданылуы 

жағынан  өзіндік  ерекшелікке  ие,  бұл  белгілі  бір  тілдік  қоғам  өкілдерінің  танымдық 

ерекшеліктеріне, тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне байланысты. Кейде бір гүл халық арасында 

әртүрлі  атаулармен  де  аталына  береді.  Мәселен,  орысша  «первоцвет»  (латынша  аты  -  примула

аталатын өсімдіктің қазақша атауы бірде бәйшешек, қозыгүл аталынса, екінші жерде -жауқазын, 



запыран,  үшінші  жерде  -  наурызгүл,  наурызшешек,  наурызек  аталынған.  Бұлардың  біреулері 

әдеби  немесе  ғылыми  атаулар  болса,  екіншілері  -  халықтық  не  жергілікті,  ал  үшіншілері  - 

диалектілік  атаулар  болып  табылады.  Бұлай  болулары  заңды  да.  Өйткені  әр  жерде  (облыста, 

ауданда)  тұратын  халықтың  өз  жерлерінде  өсетін  әлгі  өсімдікке  өздерінше  ат  қойып  алулары 

таңғаларлық  нәрсе  емес.  Гүл  атауларының  бұл  сияқты  сан  түрлі,  көп  қырлы  болып  келуі  - 

ботаниктерге болмаса, тіл мамандарына этимологиялық сараптаулар жасауда онша көп қиындық 

келтіре қоймайды. Этимологиялық тұрғыдан алғанда бұл жерде белгілі бір гүлдің әдеби атауымен 

бірге  оның  ғылыми,халықтық,  жергілікті,  диалектілік  атауларының  да  болатындығына  назар 

аударылатыны сөзсіз. 

Қазақ  тілінде  гүл  атаулары  этимологиялық  жағынан  арнайы  зерттелген  емес.  Дегенмен 

Ә.Қайдар,  Ш.Сарыбаев,  Ә.Нұрмағамбетов,  Б.Қалиев  секілді  т.б  ғалымдардың  еңбектерінен  гүл 

атауларына  қатысты  этимологиялық  талдау  жасалғандығын  көруге  болады  және  аталған 

ғалымдардың еңбектері гүл лексемасының мән-мағынасын ашуға негіз бола алады. 

Кез келген тілдің лексикасында гүл атауларының алатын орны ерекше. Әдетте, қазақ тілінде 

гүл  сөзі  қызыл  түспен  ассоциацияланады.  Ал  қызыл  түс  қазақ  халқының  ұлттық  санасында,  ең 

алдымен, қанның түсін бейнелейді. Ал қанның адам жанымен байланысты екені белгілі. Мұндай 

сенімді  тарихта  анимизм  деп  атайды.  Оның  себебін  архайкалық  санадан  іздеуге  болады.  Бұл 

ойымызды  мына  бір  аңыз  дәлелдей  түспек:  «Ертеде  Сұмырайхан  деген  хан  болыпты.  Ол  ел 

арасында  өзінің  жауыздығымен  танылған  екен.  Бірде  ол  суды  өз  иелегіне  алып,  елді  шөлге 

ұшыратқанда, бұл жауыздыққа қарсы шыққан ісмер қыздың бес саусағын шабады. Бес саусақтың 

жерге  тамған  қанынан  бес  жапырақты  райхан  гүлі  өсіп  шығады.  Туған  халқы  шебер  әрі  батыр 

қыздың құрметіне бес салалы райхан гүлі мен су өрнегін содан бері кестеге, сырмаққа, тұскиізге 

салатын әдет қалыптастырады» (Қасиманов, 1975: 484).  

Қорыта  келе,  қазақ  халқының  тілдік  санасында  «гүл»  лексемасының  ұлттық  мәдени 

құндылыққа  ие  және  жеке  концепт  ретінде  тарқатып  зерттеп-зерделеуге  тұрарлық  категория 

ретінде қарастыруға болатындығы белгіленді. Қазақ тілінде гүл сөзі қарапайым-тұрмыстық санада 

айқындалған  типтік  белгілерімен  қатар,  ғылыми  ұғым  атауын  иеленіп,  өзіне  тән  терминдік 

дефинициясы  бар  арнаулы  сөз  ретінде  танылып, оның  әлемнің  ұлттық  тілдік  бейнесін  құрайтын 

мәдени  әлеуетке  ие  маңызды  лексикалық  бірліктер  қатарынан  болатындығына  аса  мән  беру 

керектігі айқындалды. 



ӘДЕБИЕТТЕР 

Бимағамбетов  М.  (1958),  Қазақ  тіліндегі  шөп  атауларының  кейбір  мәселелері  //  Ученые  записки  Кзыл-

Ординского пед. института им. Н. В. Гоголя. Серия гуманитарных наук Кызыл-Орда. 

Караулов Ю.Н. (2000), Показатели национального менталитета в ассоциативно-вербальной сети // Языковое 

сознание и образ мира. Сб. ст. Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М.: ИЯЗ.  

Қасиманов С. (1975), Алтай аңыздары. – Алматы: Жазушы. 

 

 


150 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 


NASREDDİN HOCA FIKRALARINDA İNSANI ANLAMA/MAK 

Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK

 

Özet: Nasreddin Hoca, yalnızca Anadolu'da ve Türk dünyasında değil, bütün dünyada sevilen bir mizah/ironi 



ustası  ve  bilge  kahramandır.  Güldürürken  düşündüren  fıkralarını  okuyan/dinleyen  her  insan  kendisine  dair 

olumlu ve yapıcı mesajlar çıkarır. Toplum yaşantısının renkli karelerini fıkralarında ele alan Nasreddin Hoca, 

bir anlamda kişiye kendisini izleme fırsatı bularak, hayatına çeki düzen vermesine yardımcı olur. Çünkü o, 

evrensel anlamda aklın ve gönlün orta yolunu mizahla buluşturmuş "yüce birey"dir. Toplum  yaşantısındaki 

sağlıklı iletişim ve  mutluluğun kişinin başta kendisiyle barışık olmasına bağlı olduğuna  değinen Nasreddin 

Hoca, fıkralarında, sık sık insanı anlama sanatı ve empatinin önemini üzerinde durur. Bazen kişi ve kurumları 

mizah/ironi oklarına  tutarak nakavt ederken, bazen de empati kurarak güçsüzü  koruyup  kollayarak rencide 

olmasını  engeller.  Biz  bu  çalışmamızda,  insanı  anlama  sanatı  ve  insanı  anlamamak  konulu  fıkralarda, 

Nasreddin  Hoca'nın,  empati  kurma,  iletişim  becerisi  ve  toplumsal  yaşamı  kaoston  kozmosa  dönüştürme 

önerilerini değerlendireceğiz. 



Anahtar Kelimeler: Nasreddin Hoca fıkraları, insanı anlama/mak, mizah/ironi, empati, iletişim. 

Not/Understanding the People in the Jokes of Nasreddin Hodja 

Abstract: Nasreddin Hodja, is a  master of humor/irony and a  wise hero  who is loved  not only in  Anatolia 

and  in  the  Turkish  world,  but  all  over  the  world.  Each  person  reading/listening  his  jokes,  which  makes 

someone think while entertaining, finds out positive and constructive messages about himself. Dealing with 

the colored patterns of social life in his jokes, Nasreddin Hodja, in a sense helps the person to tidy up his life, 

by finding the opportunity of monitoring himself. Because, he is an “almighty individual” who has brough 

the  happy  medium  of  mind  and  heart  together  with  humor  in  the  universal  sense.  Nasreddin  Hodja,  who 

mentions that the healthy communication and happiness in social life in the first instance depends on person’s 

being at peace with himself, in his jokes, often lays emphasis on the importance of art of understanding the 

human and the empathy. While sometimes knocks out persons and institutions by the arrows of humor/irony, 

sometimes  he  prevents  the  weak  from  being  hurt,  by  developing  empathy  and  by  protecting  them.  In  our 

study, in the jokes themed on art of understanding people and not to understand people, we will evaluate the 

communication  skills  of  Nasreddin  Hodja,  his  ability  in  developing  empathy  and  his  suggestions  for 

transforming the social life from chaos into cosmos. 

Keywords: Nasreddin Hodja jokes, not/understanding the people, humor/irony, empathy, communication. 

Giriş 

Nasreddin  Hoca,  fıkralarında,  hayatlarımıza  sihirli  bir  el  gibi  dokunarak,  yapıcı  ve  ıslah  edici 

düzenlemeler yapan, güldürürken düşündüren mizah/ironi ustası bir bilgedir. Bireyleşme yolculuğumuzda 

"bütünselleşmiş insan” olarak bizlere yol gösteren Nasreddin Hoca, toplumsal düzenin ve huzurun, insanı 

anlama sanatından geçtiğini söyler.  “Bütünselleşmiş insan, nefse (doğal içgüdüsel güç) akla (skolâstik ve 



Aristotelci anlamda), sezgiye ve sevgiye sahiptir.” (Arasteh 2000: 74). Her şeyden önce kendisiyle barışık 

olan Nasreddin Hoca, bazen insanı düştüğü zor durumdan kurtarırken, bazen de kendisini anlamayanlara 

onların  dilinden  konuşarak  hatalarını  görmelerini  sağlar.  Fıkralarında,  kendi  iç  çatışmalarını 

çözümleyerek, empati kurabilmenin önemine değinen Nasreddin Hoca, insanı anlama/mak merkezinden 

seslenerek mesajlarını verir. 

1. Nasreddin Hoca fıkralarında insanı anlama sanatı 

Nasreddin Hoca, insanı anlama sanatının zekâ ve düşünme yetisiyle bağlantılı olduğunu düşünür. 

Çünkü “Kişilerarası ilişkilerde zekâ, diğer insanları anlamaktır.” (Goleman 1995: 57). Nasreddin Hoca, 

duygusal zekâ açısından toplum yaşantısını önemseyen, sosyal algı oluşturarak, olaylar arasında sebep-

sonuç ilişkisi kuran empatik bir toplum öncüsüdür. Geleceğe güvenle bakabilmenin ötekileri anlamak ve 

yardımcı  olmak  olduğunu  ileten  Nasreddin  Hoca,  kişilerarası  iletişimde  düşünen,  hisseden  ve  bunu 

eyleme dönüştüren insan olarak diğerlerine olumlu örnek olmamızı öğütler.   

Bir  gün  karısı  Hoca’ya,“Efendi,  bizim  komşunun  eşeği  kuyruksuz,  kulaksız  bir  sıpa 

doğurmuş!”deyince Hoca feryadı basıp: "Eyvah! Gördün mü başımıza gelenleri? O sıpa üç yaşına 

                                                           

 

Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi TDE Bölümü, esenocakebru@gmail.com



 

152 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



geldiğinde  onu  odun  keserken  dağa  götürürler.  Yolda  çamura  batıp  gömülürse,  kulağı  yok, 

kuyruğu yok, neresinden çıkarılıp çamurdan kurtarılacak?”. (Tokmakçıoğlu 2004: 312)  

der  Görüldüğü  gibi  Hoca,  "Ne  olmuş?"  ile  değil,  daha  çok  "Ne  olacak?"  ile  ilgilenirken  "Yerinde 



olsaydım, neler yaşardım?" sorusuna, empati kurduğu kişinin yarınlardaki kaygısını çekerek cevap arar. 

"Empati  kurabilmek  için  ben-merkezci  olmaktan  uzaklaşıp  karşıdaki  kişinin  rolünü  almak  gereklidir." 

(Dökmen  1994:  156)  Fıkrada  Nasreddin  Hoca,  görünen  gülünç  olay  sahnelerinin  ardında  diğerlerini 

anlamaya  çalışan,  onların  sorunlarına  dair  düşünüp,  çözümler  üretmek  isteyen  yapıcı  kişiliğiyle  dikkat 

çeker.  Böylece  bizlere  "biz"  adına  verilen  mücadelenin,  akılcı  davranışın  ve  yetişkin  benliğe  sahip 

olabilmenin önemini vurgular.  

"Algısal ve bilişsel rol almanın gerçekleşebilmesi için Yetişkin benlik durumuna sahip olmak bir ön 

şart sayılmalıdır." (Dökmen 1994: 157) Konu ile ilgili benzeri fıkra şöyledir: Nasreddin Hoca bir 

gün  çift  sürerken  kayış  kopar.  Çaresiz  onun  yerine  sarığı  çözüp  bağlar,  çok  geçmeden  o  da 

kopunca:“Hele hele! Bizim kayış neler de çekiyormuş!” diye söylenir. (Tokmakçıoğlu 2004: 196)  

Nasreddin Hoca, çok iyi bir gözlemcidir. Yaşanılan her olaydan yaşama dair ibret  dolu hikâyeler 

çıkarmış  olan  Nasreddin  Hoca,  fiziksel  gerçeklik  karşısında  akılcı  ve  empatik  çözümleriyle  çatışmaları 

iletişime dönüştürmüştür. "Empatinin kökeni özbilinçtir; duygularımıza ne kadar açıksak, hisleri okumayı 



da  o  kadar  iyi  beceririz."  (Goleman  2005:  126)  Nasreddin  Hoca  fıkrada,  sarığın  bir  anlık  dahi 

dayanamayıp kopmasıyla birlikte, kayışın yıllarca sesini çıkarmadan, ne sıkıntılara göğüs gerdiğine şahit 

olur.  Bu  durum  aslında  onun,  kendi  hissettiği  duyguların  farkındalığıyla  çevresine  kulak  verip,  onları 

anlamaya gayret gösterdiğini ifade eder. Sessizliğin dilinde duyulmayı bekleyen haykırışlara kör ve sağır 

kalınmaması gerektiğini mesajlayan Nasreddin Hoca, duygusal zekânın başkalarını anlamadaki önemini 

vurgular. 

Nasreddin Hoca'nın şu fıkrasında da insanı anlama sanatının en önemli şartlarından birisinin, onun 

diliyle konuşabilmek olduğuna değinir.  



Molla Nasreddin, küçükken babası, ne söylerse söylesin onun tersini yapmaktadır. Bu yüzden baba 

oğluna,  yapılması  gerekenin  tersini  söyleyerek  onunla  iletişim  kurmaktadır.  Bir  zaman  sonra 

değirmenden  dönerken  baba  oğluna:  "Molla!  Çuval  yana  doğru  kaykılmamış,  çaya  düşmeyecek! 

Sakın  doğrultma,  şöyle  itiver  de  çabuk  düşsün!"  der.  Bunun  üzerine  küçük  Nasreddin,  kendi 

kendine:  "Ben  niye  yıllardır  acaba  bu  iyi  adamın  her  dediğinin  tersini  yaptım!"  diye  düşünüp, 

üzülür ve: “Vallahi Baba! Şu yaşa geldim, ne dediysen tersini yaptım. Bundan sonra ne dediysen 

onu yapacağım.” diyerek, çuvalı suya iter. (Fuat 2004: 34) “Beyinlerimiz ‘yapma’ diyen mesajlara 

karşı direnç gösterir. Bu yüzden olumlu mesajları daha kolay kabul ederler.” (James 2004: 27).  

Fıkrada  "çocuk"  rolünü  üstlenen  Nasreddin  Hoca’ya,  "yetişkin"  rolüyle  mesajlar  veren  baba, 

toplumdaki  “Sana  inat  tersini  yapacağım.”  diyen  insan  gruplarının  eğitilebileceğini  örnekler.  Fıkradan 

çıkarabileceğimiz  bir  diğer  sonuç  da  şudur:  İletişimde  bulunduğumuz  kişileri,  "ana-baba"  öğretilerinin 

sert otoritesiyle eğitmemiz mümkün değildir. Sahip olduğumuz geleneksel kültürü, olgun kişiliğimiz ve 

aklımızla  geliştirip  empati  kurarak,  “Yetişkin  yanımızı  güçlendirmemiz  gerekir.”  (Dökmen  2003:  317, 

319). 

Nasreddin  Hoca,  insanı  anlayabilme  yetisinin,  kişilerin  ruhsal  durumlarına  göre  kendini 



ayarlayabilme becerisiyle ilgili olduğunu, aşağıdaki fıkrayla örneklendirir: 

"Adamın  biri  Hoca'ya  kadılık  yaparken  gelip,  hasmı  hakkında  veriştirdikten  sonra:  "Haklı  değil 

miyim?"  diye  sorar.  Hoca  da  "Haklısın!"  der.  Adam  gider,  bu  kez  hasmı  gelir.  O  da  giden  için 

ağzına  geleni  söyleyip  kötüledikten  sonra  sorar:  "Haklı  değil  miyim?  Hocam?"  der.  Hoca  da: 

"Yerden göğe kadar haklısın" der. İki adamı ve Hoca'yı dinleyen karısı kendini tutamayarak sorar: 

"İlâhi  Hoca  efendi,  ne  garip  insansın,  birini  dinledin,  haklısın  dedin,  ötekini  dinledin,  ona  da 

haklısın dedin, bu ne biçim iştir?" Hoca bir süre düşündükten sonra: "Vallahi hâtun, galiba sen de 

haklısın!" der. (Tokmakçıoğlu 2004: 137).  

Nasreddin  Hoca'nın  fıkrada,  herkese  haklı  olduğunu  söylemesi  onun,  kişilerin  kendi  penceresinden 

bakarak dünyayı gözlemleme ve anlama çabasına bağlı üretim sürecidir.  

"Shakspeare diyor ki: "Bazıları büyük doğar, bazıları büyüklüğü kazanır, bazılarına da büyüklük 

yakıştırılır."  Her  insanın  bir  haritası  vardır.  Tek  doğru  harita  diye  birşey  yoktur.  Herkes  kendi 

dünya modeli içinde kendisi için en uygun seçimi yapar. Bize düşen ise kendimizi bir başkasının 

yerine koyabilmektir." (Yılmaz 2009: 80)  


153 

Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK/Nasreddin Hoca Fıkralarında İnsanı Anlama/mak  

Kişilerarası  iletişimde  anlaşılma  kaygısı  çeken  gergin  bekleyişler,  kendilerini  görecek  göz  ve  gönlün 

onayı  ile  sakinleşerek  iletişime  dönüşecektir.  Kişileri  tepkisiz  dinleyerek,  gönderdikleri  mesajları 

algılamaya  çalışan  Nasreddin  Hoca,  öncelikle  kişilerin  kendini  ifade  etmesine  fırsat  verir  ve  saldırgan 

enerjilerini boşaltmalarına yardımcı olur. Herkese haklı olduğunu söylerken yaşadıklarına karşı kayıtsız 

kalmadığını, empati kurarak kendi duygu dünyasında anlaşıldıklarını ifade eder. 

Nasreddin  Hoca'nın,  insanı  anlama  merkezinden  seslendiği  fıkralarından  bir  diğeri,  "yetişkin" 

rolüyle kişinin içine düştüğü zor durumdan onu kurtarmak adınadır: 

Bir gün Timur, Akşehir’e gelir ve ulemayı meclisine davet eder. Herkes onun zulmünden titreyerek 

put  gibi  durmaktadır.  Ortamı  yumuşatmak  için  şerbet  getirirler.  İlk  olarak  Timur'a  ikram  edilir. 

Memleketin subaşısı olan  cahil bir adam Timur'a “Afiyet olsun!” der, ardından korku ve telaşla 

“Merhaba”  deyip,  fırlar.  Timur,  ilk  defa  geldiği  bu  yerde  kendisine  bu  şekilde  hitap  edilmesine 

hayretle bakarken, Nasreddin Hoca, hemen atılıp, durumu telafi etmek ve adamın daha büyük bir 

câhillik yapmasına engel olmak için imdada yetişir ve: “Bizim şehrin merhabası ağız tadıyladır.” 

der. (Arslan-Paçacıoğlu 1996: 131)  

Fıkrada, empatik yaklaşımın toplumsal düzendeki önemi üzerinde duran Nasreddin Hoca,  “Bizim 



şehrin  merhabası  ağız  tadıyladır.”  sözleriyle  olaya  acil  müdahale  ederek,  saf  Anadolu  insanını,  zalim 

Timur tarafından çocuk gibi azarlanmaktan kurtarır. Fıkrada, sosyal duyarlılığını ortaya koyan Nasreddin 

Hoca,  bizlere  ideal  insan  örneğini  sunar.  Akıllı,  zeki,  hazırcevap,  "yetişkin",  "ana-baba"  ve  "çocuk" 

rolleriyle  Nasreddin  Hoca,  toplumdaki  herkesin  yaşamlarına  ortak  olur  ve  yardıma  ihtiyacı  olanların 

anında  yanında  biter.  Nasreddin  Hoca,  fıkranın  sonunda  kullandığı  hayat  kurtaran  nüktesiyle,  kişinin 

kusurunu  örterken,  davranışı  haklı  bir  sebebe  dönüştürmüştür.  Böylece  Nasreddin  Hoca'nın  verdiği 

empatik  tepkiyle  oluşan  mizahî  ortam,  kişileri  rahatlatarak  iletişimin  doğru  ve  sağlıklı  sürmesini 

sağlamıştır.  Empati,  bir  arada  yaşadığımız  insanları  içinde  bulunduğu  durumuyla  değerlendirebilmek, 

karşılıklı  anlayış  gösterebilmektir.  Bireyleşmiş  bir  insan,  “Büyükle  büyük,  küçükle  küçük”  olabilen 

dengeleyici  kişilik  yapısıyla  örnek  bir  yaşam  felsefesine  sahiptir.  “Günlük  yaşamda  sergilediğimiz  üç 



kişisel rolümüz vardır: Ana-baba, yetişkin ve çocuk.” (Dökmen 2003: 205). Nasreddin Hoca, yerine göre 

davranışları  ve  çok  yönlü  bakış  açısıyla  yapıcı  çözümler  üreterek  sağlıklı  toplumsal  ilişkiler  kurar. 



"Farkındalığın farkına varma" hayata anlam kazandıran insanın yücelişidir. Yunus Emre bunu "İlim ilim 

bilmektir/ İlim kendin bilmektir/Sen kendini bilmezsin/Bu nice okumaktır" şeklinde ifade eder. Duygusal 

ve  bilişsel  davranışlar  insanı  insan  yapan  hasletler  olup,  belirsizlik  içindeki  insanı  istikrara  davet  eder. 

Karmaşanın yarattığı problemler ilim ve akıl ile çözümlenerek, kişinin hayatına ışık tutar. 

İnsanların davranışlarını uzaktan izleyip, yorumlar ve eleştiriler yapmanın yanlışlığına da değinen 

Nasreddin Hoca, konuyu şu fıkrasıyla canlandırır: 

"Merhum Hoca Efendi kadı iken iki kişi gelir ve biri, "kulağımı ısırdı" diyerek arkadaşını şikâyet 

ederken diğeri ben ısırmadım, o kendi kulağını ısırdı" der. Hoca, birazdan gelip, cevap vereceğini 

söyler. Kulağını tutup, "Isırabilir miyim?" diyerek mücadele ederken düşüp bir miktar başını yarar. 

İki  adam  gelip,  davalarını  sorunca  Hoca:  "Behey  âdemler,  ısırma  değil  belki  düşer  de  başı  bile 

yarılır."  der.  (Koz  2015:  73)  İnsanları  anlayabilmek,  öncelikle  "Onların  yerinde  olsam  ben  ne 

yapardım?"  

sorusundan  ziyade  "Onların  durumunda  ve  duygusal  yaşantısında  neler  hissedilir?"  sorusuna  cevap 

vermekle  başlar.  Nasreddin  Hoca,  kadılık  yaparken  pek  çok  davayı,  uygulamalı  olarak  yaşayıp, 

canlandırarak çözüme kavuşturmayı denemiştir. İnsanın, olaylara tepkisini, içinde bulunduğu ortamla ele 

alıp okuyan Nasreddin Hoca, canlandırdığı yaşam sahnelerinde bizi hem güldürür hem de sözün gücü ile 

dikkatimizi fıkradaki ana soruna çeker. Yaşadığımız ortamlarda bireyleşme aşamalarını Nasreddin Hoca 

ile  birlikte  eğlenerek  kat  ederken,  “kendilik/self  tamlık  ya  da  bütünlük  arketipine”  (Kısa  2005:  90) 

hatalarımızı yontup, eksiklerimizi tamamlayarak ulaşırız. Nasreddin Hoca’yı ötekilerden ayırt eden, gerek 

empatik  davranışları,  gerekse  zihinsel  ve  psikolojik  bölünmelerin  üstesinden  gelerek  iç  çatışmaları 

iletişime  dönüştürmesidir.  Nasreddin  Hoca,  fıkraların  olay  halkalarında,  yer  yer  sembolik  mesajlar 

vererek ve örnek davranışlar sergileyerek “kendiliğin” mükemmel olabilme yolculuğuna, akılcı davranış, 

empatik tepki ve yetişkin rolüyle katkıda bulunmaya çalışır.    




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет