ƏDƏBİYYAT
Kerimullin, Ebrar (1979), Kitab dünyasına seyahet, Kazan.
Kenesbayev, S.K.-Musabayev, G.G.-Netaliyeva, H. (1972), "Ob alfavit kazakskoqo yazıka", Vaprosu
soverşenstvovaniya alfavitov tyurskih yazıkov SSSR, AN SSSR-İnstut Yazıkoznaniya, Moskva.
Tacemen, Ahmet (1994), Rus Egemenliğindeki Türklerin Alfabelerinin Değiştirilmesi, (1769-1940), Kayseri.
Bacon, Elizabeth E. (1980), "Central Asians Under Russian Rule: A Study in Culture Change, Cornell University
Press, New York.
Togan, Z.V. (1927) "Oğuzların Hristiyanlığı Meselesine Dair", TM, II. cilt, İstanbul.
Baldauf, İngeborg (1993), "Schriftreform und Schriftwechsel bei den muslimichen Rubland-und Sowjettürken
(1850-1937). Ein Symptom ideengeschichtlicher und kulturpolitischer Entwickklungen". Budapest.
Ahmet Baytursun (1992), “Til tagılımı”, Almatı.
Arat, Reşit Rahmeti (1987), Makaleler, TKAE yay, Ankara.
Ercilasun, A. Bican (2000), "Kazakçanın Latin Alfabesi ile Yazılması Konusunda Düşünceler", TDDED, s.10, Güz.
Şirin User, Hatice (2006), "Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemler" Akçağ yayınları, Ankara.
Amanjalov, S. (1940), "Orıs Alfavitine nagizdelgenm kazaktın jana alfaviti men orfoqrafiyası, proyekt, Almata.
Kutalmış, Mehmet (2004), "Tarihten Günümüzde Kazakistanın Alfabe Meselesi" Bilig, Güz.
"Voice of Democracy", Published by Kazakhstan 21st Century Foundation-Washington, D.C., http://
iicas.org/english/libr_16_03_01kp_3.htm
ƏLİŞİR NƏVAİNİN “GÖRMƏDİM” QƏZƏLİ
VƏ AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA İZLƏRİ
Doç. Elmira MƏMMƏDOVA-KEKEÇ
Xülasə: Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin tarixi qədimdir. Əlişir Nəvai yaradıcılığı bu əlaqələrdə xüsusi
rol oynamış ədəbi şəxsiyyətdir. Onun Nəsimi təsiri ilə yazdığı bir çox qəzəlləri Azərbaycan şairləri üçün
ideya qaynağı olmuşdur. Məqalədə həmin ideya qaynağının təsiri altında Kişvəri Təbrizi, Füzuli, Nişat
Şirvani, Molla Pənah Vaqif, Aşıq Ələsgər və Hüseyn Cavidin qələmə aldıqları zəmanədən və insanlardan
şikayət xarakterli şeirləri təhlil olunur. Füzulinin bu ruhda şeri “Gördüm”, digərlərininki isə “Tapmadım”,
“Görmədim” rədifləri ilə qələmə alınmışdır. Azərbaycan poeziyasında bu cür şeirlər Nəvai yaradıcılığı ilə
əlaqədə və sistematik şəkildə ilk dəfə bu məqalədə öyrənilir. Bundan başqa XIX əsr türkmən şairi Molla
Nəfəsin də eyni rədifli və həmin məzmunda şeir yazması əslində bu qəzəlin bütün türk xalqları poeziyasında
olan izlərini göstərir.
Açar Sözlər: Əlişir Nəvai, Molla Nəfəs, Kişvəri, Füzuli, Nişat Şirvani, Vaqif, Aşıq Ələsgər, Hüseyn Cavid,
“Görmədim”, qəzəl, vəfasızlıq.
Alishir Navai’s “Gormedim” Ghazal and it’s Traces in Azebaijan Poetry
Abstracat: The relations between Azerbaijan and Uzbek are ancient. The creativity of the A. Navai is the
literary person who played special role in this relation. His some ghazals which written by the influence of
Nasimi have been the source of idea to Azerbaijan poets. In the article, the poems about complaints about
time and human by Kishvari Tabrizi, Fuzuly, Nishat Shirvani, Molla Panah Vagif, Ashug Alasgar and
Huseyn Javid are analyzed. "I saw" by Fuzuly and "I have not found ", "I have not seen" by others have taken
a pen with same theme. These kinds of poems in Azerbaijan poetry first time analyzed with the relation
creativity of Navai and systematically. Despite of these, writing of the poem with same radif and theme by
Molla Nafas who is Turkmen is also sowed the vestiges of separating of this kind of ghazals among whole
Turkish nations.
Keywords: Alishir Navai, Molla Nafas, Khisvari, Fuzuly, Nishat Shirvani, Vagif, Ashug Alasgar and
Huseyn Javid, "Gormedim", ghazal, infidelity.
Giriş
XV əsr cığatay ədəbiyyatının ən böyük nümayəndəsi Əlişir Nəvai (1441-1501) zəngin ədəbi irs
qoyub getmiş, söz mülkündə əbədiyaşarlıq qazanmışdır. “Nizaməddin Əmir Əlişir Nəvai özbək xalqının
yetirdiyi böyük mütəfəkkir şairlərdən, Şərq klassik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir”.
(Beqdeli, 1970: 237) O, sadəcə qiymətli bədii əsərləri ilə deyil, ədəbi təsir dairəsi ilə də ölməzliyə
qovuşmuşdur. Nəvai yaşadığı dövrdə və daha sonralar divan şerinin inkişafında böyük rol oynamış və bir
çox müəlliflərin ədəbi yaradıcılığına istiqamət vermişdir. Beləliklə, sələf-xələf münasibətlərində
özünəməxsus yer alan bu böyük şair Azərbaycan ədəbiyyatından bəhrələndiyi kimi, poeziyamızda da
özünəməxsus izlərini qoymuşdur.
Əlişir Nəvai bu əlaqələr sistemində elə bir həlqədir ki, həm Azərbaycan ədəbiyyatından əxz etmiş,
həm də Azərbaycan şairlərinə ilham qaynağı olmuşdur. «O, orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbi əlaqələri ilə
ən çox bağlı olmuş və Azərbaycan şairlərinin inkişafına ən çox təsir etmiş Orta Asiya şairidir. Nizami
Gəncəvi, Nəsimi, Marağalı Əşrəf, Qasim Ənvar kimi Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən bəhrələnən,
onların yaradıcılığına böyük hörmət və məhəbbətlə yanaşan Nəvai özündən sonra gələn Azərbaycan
şairlərinin – Kişvəri, Xətai və Füzulinin, XVII əsrdə Rəhməti, Sadiqi, Əmani, Saib, Qövsi, Zəfər və
başqalarının yaradıcılığına təsir etmişdir». (Kərimov)
Bu təsirlərdən bəhs açan tədqiqatlarda daha çox Nizami-Nəvai, Nəsimi-Nəvai, Nəvai-Füzuli
münasibətlərinə toxunulmuşdur. Ümumiyyətlə, Nəvai Nizaminin “Xəmsə”sinə türk dilində (cığatayca)
cavab yazan ilk müəllif kimi ədəbi əlaqələr istiqamətində xüsusi yeri olan şairdir. Amma bu əlaqələr
təkcə Nizami ilə məhdudlaşmır. Daha sonra yaşayıb-yaradan Azərbaycan şairləri isə Nəvainin
əsərlərindən bəhrələnmiş və ona nəzirələr yazmışlar. Hətta “Cənnət Nağıyevanın dediyi kimi, Füzulidən
sonrakı dövrdə Nəvai şeirləri Azərbaycan ədəbiyyatına iki yolla təsir etmişdir: 1) Füzuli vasitəsilə; 2) Nə-
vainin öz əsərlərindən, orijinaldan istifadə vasitəsi ilə”. (Kərimov)
Bakı Avrasiya Universiteti AMEA Folklor İns. Türk Xalqları Folkloru Şöb, mamedovaelmira4@gmail.com
162
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Məqaləmizdə Nəvainin indiyə qədər tədqiqata cəlb olunmamış bir qəzəlinin təsirləri haqqında bəhs
açacağıq. Bu qəzəl Əlişir Nəvainin XVI-XX əsr Azərbaycan poeziyasındakı izlərini göstərəcək
mahiyyətdədir. Nəvainin həmin qəzəli və poeziyası kontekstində araşdıracağımız nəzirə xarakterli şeirlər
Azərbaycanın görkəmli şairləri Kişvəri, Nişat Şirvani, Molla Pənah Vaqif və Hüseyn Cavidə, eləcə də
aşıq şerinin ustadlarından Aşıq Ələsgərə məxsusdur. Bunun üçün ilk növbədə həmin nəzirələrin ideya
qaynağı olan Əlişir Nəvaiyə məxsus “Görmədim” qəzəlinə nəzər salaq.
1.
Əlişir Nəvainin “Görmədim” qəzəlinin məzmunu və səciyyəsi:
Məlum olduğu kimi, Nəvai həm lirik şair kimi, həm də məsnəvilər müəllifi kimi məşhurdur.
Türkcə əsərlərində Nəvai, farsca əsərlərində isə Fani təxəllüsündən istifadə etmişdir. Şairin üçüncü
divanında yer alan şeirlərdən biri də “Görmədim” rədifli qəzəldir. Rədif üçün seçilmiş sözdən məlum olur
ki, qəzəl incik şair könlünün ifadəsidir və şikayət ruhunda qələmə alınmşdır. Həqiqətən də, qəzəl
insanların və dünyanın vəfasızlığı mövzusunda qələmə alınmış klassik nümunələrdəndir. Şair ilk beytdən
sədaqət göstərdiyi insanlardan vəfasızlıq gördüyünü, uğruna canını verdiklərindən bunun əvəzini
almadığını dilə gətirir. Şeir, ümumiyyətlə, şikayət və narazılıq duyğuları ilə qələmə alınmışdır. Qəzəl
maraqlı poetik quruluşa malikdir. Bədii sual əsas ifadə forması kimi seçilmiş və fikri qüvvətləndirmişdir.
Nəvai bədii suallarla mühiti və dövründən şikayət edir:
Kimga qildim bir vafokim, yuz jafosin ko`rmadim?!
Ko`rguzub yuz mehr, ming dardu balosin ko`rmadim?!
Kimga boshimni fido qildimki, boshim qasdig`a
Har tarafdin yuz tuman tig`i jafosin ko`rmadim?!
(Navoiy)
Qəzəl ümumi olaraq, insanlardan, ətrafındakılardan şikayətlə başlasa da, daha sonrakı beytlərdə bu
şikayət konkret bir biçim alır və şair mehrü məhəbbət göstərdiyi dilbərin də vəfasızlığını dilə gətirir.
Qəzəlin sonunda Nəvai hüsn əhlindən vəfa gözləməyin əslində mənasız bir iş olduğunu bildirir və hüsnü
gözəl olanlardan vəfa tələb etməyi əsassız sayır. Yeddi beytlik qəzəlin ilk beş beytində Nəvai dilbəri və
dost-tanışına vəfa göstərdiyini, əvəzində isə cəfa, dərd, kədər gördüyünü bədii sualla ifadə edir. Son iki
beyt isə sanki nəticə mahiyyətini daşıyır və şair dostuna səslənərək, xüsusilə hüsn əhlindən vəfa
gözləməməsini diləyir. Əslində bədii sualların da həmin dostuna ünvanlandığını deyə bilərik və göstərdiyi
fədakarlıqlar qarşılığında sədaqətsizlik və cəfa görən Nəvai rəfiqini öz başına gələnlərdən bir nəticə
çıxarmağa səsləyir.
Nəvainin bu qəzəli Səadət Şıxıyeva tərəfindən sözlük və poetik obrazlar baxımından Nəsimi şeri
kontekstində araşdırılmış və aşağıdakı müqayisə aparılmışdır:
Nəsimi: Düşdü könül ala gözün ağınavü qarəsinə,
Ayruq anınla kimsənin ağı nədir, qarəsi nə?
Nəvai:
Kimga soldim ko`z qoravu oqini ishq ichrakim,
Qon aro pinhon ko`zum oqu qorosin ko`rmadim?!
(Şıxıyeva, 2009: 290)
Həmin araşdırmaların davamı kimi qeyd etmək istərdik ki, Nəvainin “Tapmadım” rədifli şerinin
yazılmasında Nəsiminin “Bulunmaz” şerinin müəyyən rolu olmuşdur. Əslində “Tapmadım” və
“Bulunmaz” sözləri müxtəlif türk dillərində (cığatay və oğuz) istifadə olunan sinonim sözlərdir və
Nəsimi də öz qəzəlində “bulunmayan vəfalı yar”dan şikayət edir. Sonradan Azərbaycan şerinə məzmun
baxımından təsir göstərəcək “Görmədim” şerini Nəvainin həm də Nəsimi yaradıcılığından ilham alaraq
yazdığı qənaətinə gələ bilərik.
Nəsimi-Nəvai təsirində olan şairlərdən biri də Kişvəri Təbrizidir. Kişvəri bu qəzəldən təsirlənərək
“Tapmadım” rədifli təxmisini qələmə almışdır.
2.
“Görmədim” rədifli şeirlər: məzmun yaxınlığı, struktur ayrılığı
“Görmədim” rədifli şeirlərə keçməzdən əvvəl Məhəmməd Füzulinin “Gördüm” rədifli qəzəlinin
təhlilini verərək, bu mövzu ilə əlaqəsini vurğulamaq istəyirik. Bildiyimiz kimi, Nizamidən sonra “Leyli
və Məcnun” mövzusuna həm Nəvai, həm də Füzuli müraciət etmişdir. İkincinin qələmə aldığı poemada
verilən qəzəllərdən biri də “Gördüm” rədifli aşağıdakı nümunədir:
Vəfa hər kimsədən kim, istədim, ondan cəfa gördüm,
Kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm.
163
Doç. Elmira MEMMEDOVA-KEKEÇ/Elişir Nevainin “Görmedim” Gezeli ve Azerbaycan Poeziyası….
(Füzuli,2005: 115)
Fikrimizcə, Füzuli bu qəzəlini də Nəsimi və Nəvainin yuxarıda təhlil etdiyimiz şeirləri
kontekstində qələmə almışdır. Bir cəhəti də vurğulamaq istəyirik ki, “Görmədim” rədifli nəzirə şeirlərlə
bu qəzəl arasında məzmun vəhdəti vardır. Sadəcə Füzuli qələminin təkrarolunmazlığı digərlərindən
seçilmək və fərqlənməq cəhəti ilə burada da özünü göstərir.
Azərbaycan realist ədəbiyyatının banilərindən sayılan M.P.Vaqif özünün “Görmədim”
müxəmməsini Əlişir Nəvainin “Görmədim” rədifli qəzəlinin təsiri ilə qələmə almışdır, desək, yanılmarıq.
Bu iki şeiri müqayisəli təhlilə başlamadan öncə burada bir xatırlatma etmək istərdik. Cənnət Nağıyeva
Füzuli ilə Nəvai əlaqəsindən bəhs edərkən yazır: “Hər iki şairin lirikasını müqayisə yolu ilə təhlil etdikdə
Füzulinin Nəvai tərəfindən əsası qoyulmuş fikirlə necə şərik olduğunu, onu öz şəxsi arzularına, ruhuna
uyğun, sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından necə inkişaf etdirməyə çalışdığını görmək olar. Onun
"Görgəc", "Könül", "Bəhs", "Tut", "Təmə", "Şəm" rədifli və başqa qəzəllərini göstərmək olar. Bunlarda
yalnız rədif birliyi, vəzn birliyi deyil, ruh birliyi, həyata, varlığa münasibət birliyi var”. (Nağıyeva, 2001:
129) Fikrimizcə, eyni fikri müqayisəyə cəlb etdiyimiz “Görmədim” şeirləri haqqında da söyləmək
mümkündür:
Mən cahan mülkündə mütləq dоğru halət görmədim,
Hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Burada Vaqif cəmiyyətin ayrı-ayrı nümayəndələri, sultanlar, dərvişlər, ədalətsiz bəylər haqqında da
mənfi fikirlər səsləndirmişdir. Əlişir Nəvai kimi Vaqif də insanlardakı vəfasızlığı ən böyük nöqsan kimi
dəyərləndirir. Lakin Vaqif cəmiyyətdə görünən bir çox eybəcərlik, nadanlıq, satqınlıq, sədaqətsizlik kimi
mövzulara da toxunur və sələfindən fərqli olaraq, daha geniş şəkildə və təfərrüatlı olaraq, naqislikləri
qələmə alır. Vaqif də Nəsimi və Nəvai kimi yaxşı bir dost/yar/yoldaş/sirdaş tapmadığından şikayətçidir.
Eyni düşüncəni – yaxşılıq edib yamanlıq görmək fikrini Nəvai qəzəlində də görürük.
Vaqifin müxəmməsinin digər bir özəlliyi isə sadəcə şəxsi şikayət zəminində deyil, cəmiyyətə
güzgü olması və bütün ömrü boyu müşahidə elədikləri mənfi cəhətləri əks etdirməsi ilə əlamətdar
olmasıdır. Nəvaidən gələn ənənənin davamı olaraq Vaqif də şerin sonuncu bəndini dini çalarlarla
yekunlaşdırır, sadəcə Allaha güvəndiyini qeyd edir.
Bu əlaqələr silsiləsində Nişat Şirvani şerinin xüsusi bir yeri var. Onun da “Görmədim” rədifli
mürəbbesi mövcuddur və bəhs etdiyimiz şeirlərlə səsləşir. Bu baxımdan Həmid Araslı qeyd edir: “Nişat
Şirvani lirikasına dərin bir kədər, narazılıq və şikayət əhvali-ruhiyyəsi hakimdir”. (Araslı, 1956: 186)
Şerin ilk bəndində dərdinə təbiblərin çarə tapmadığını, çünki bu möhnətin vəfasızlıqdan olduğunu deyən
Nişati həqiqi dost tapmadığının kədəri içindədir:
Hər təbibə söylədim dərdim, dəvasın görmədim,
Möhnətü-dərdü-qəmin, heç intəhasın görmədim,
Bu cəhanın bir həqiqi aşinasın görmədim,
Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim
(Araslı, 1956: 186)
Bu şeirin bəndlərinin sayı beşdir. Sonuncu misra bütün bəndlərdə təkrar olunur. Bu baxımdan
forma etibarilə Nişat Şirvaninin şeri digər örnəklərdən seçilir, amma məzmun etibarilə isə vəfasızlıq
motivi ilə digər nümunələrlə ortaq cəhətlərə malikdir. Hətta bu şeirlərin bəzilərində qəlibləşmiş söz və
ifadələrə də rast gəlirik: cəfa, vəfa, aşina, bivəfa kimi sözlər bu məzmunda şeirlər üçün səciyyəvi leksik
tərkib kimi özünü göstərir.
Azərbaycan aşıq şerində isə bəhs etdiyimiz məzmunda şeirlərə örnək olaraq, Aşıq Ələsgərin
“Görmədim” rədifli qoşması diqqəti cəlb edir. Aşıq da öz qoşmasına yuxarıdakı şeirlərin əsas mövzusu
olan vəfasızlıq məfhumu ilə başlayır və daha çox dost-yoldaşlıqdakı namərdliyi tənqid edir:
Bivəfanın, müxənnəsin, nakəsin,
Doğru sözün, düz ilqarın görmədim.
Namərdin dünyada çox çəkdim bəhsin
Namusun, qeyrətin, arın görmədim.
(Aşıq Ələsgər, 2004: 51)
Nəhayət, təhlilə cəlb edəcəyimiz “Görmədim” rədifli növbəti şeir Hüseyn Cavidə məxsusdur.
Azərbaycan ədəbiyyatının böyük romantik şairinin dörd bənddən ibarət bu mənzuməsinə də yuxarıda
164
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
təhlilə cəlb etdiyimiz şeirlərə məxsus şikayət və etiraz motivləri hakimdir. H.Cavid də gözəllərin
vəfasızlığı və sədaqətsizliyi ucbatından başına gələn bəlaları təsvir edərək şeirə başlayır:
Bilmədim, uydum şu məcnun könlümün fəryadinə,
Eşqə dil verdim, bəladən başqa bir şey görmədim.
Ruhi-məcruhum gözəllərdən vəfa bəklər yenə,
Bən hənuz əsla cəfadən başqa bir şey görmədim.
(Hüseyn, 2005: 69)
Daha sonrakı bəndlərdə Cavid insanlara mərhəmət duyub, sevgi göstərməsindən və qarşılığında
riyakarlıq görməsindən şikayət edir. Sonuncu bənddə isə H.Cavid qələminə məxsus ümumiləşdirilmə
aparılır və cəmiyyətdə hər sevginin arxasında xəyanətin, hər gülüşün arxasında hiylənin durduğu acı
təəssüf hissi ilə qeyd edilir.
Nəticə
Beləliklə, təhlilə cəlb etdiyimiz şeirlərə ümumi olaraq bir ruh hakimdir: vəfasızlıqdan şikayət,
etiraz və tənqid. Nəvainin qəzəlində janrın tələbindən irəli gələn bir xüsusiyyət diqqətimizi çəkdi: bu
ictimai nöqsanlar onun şerində daha çox sevgi kontekstində, insan sədaqəti və vəfası fonunda
dəyərləndirilir. Füzuli fəlsəfi yanaşma ilə bütün varlığın təbiətində dönüklük olduğunu deyir. M.P.Vaqif
isə Əlişir Nəvaidən gələn ənənəni realist şeirdə davam etdirməklə yanaşı, cəmiyyətdəki ümumi
nöqsanlardan da bəhs edir. Nişat Şirvani şerində şəxsi narazılıq motivləri güclü olsa da, bivəfa
insanlardan uzaq olmaq tövsiyə edilir. Şair bivəfa dünyada hz. Əliyə sığınaraq, ondan imdad diləyir. Aşıq
Ələsgərin qoşması isə ümumxalq təfəkküründən gələn düşüncənin əksi kimi səslənir və eyni zamandanda
xalq dilindən gələn deyim və idafələrlə zəngindir. Burada vəfasızlıq daha çox dostluq kontekstində öz
qiymətini alır. H.Cavid isə romantik şair kimi gözəllərdən vəfasızlıq görsə də, hələ ümidini itirməmiş
kimi görünür.
Beləliklə, Nəsimi şerindən ilhamlanaraq “Tapmadım”, “Görmədim” kimi qəzəllər yazan Nəvai
şerinin bilvasitə və bilavasitə Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif mərhələlərində və ayrı-ayrı ədəbi
şəxsiyyətlərin qələmində fərqli çalarlarla təsirini və bədii əksini görürük.
ƏDƏBİYYAT
Araslı Həmid. (1956). XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Azərbaycan
Universiteti Nəşriyyatı
Aşıq Ələsgər. (2004). Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”
Beqdeli Qulamhüseyn. (1970). Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu. Bakı: Elm nəşriyyatı,
Bertels Yevgeni Eduardoviç. B(1940). öyük Azərbaycan şairi Nizami: Epoxası-həyatı – yaradıcılığı. (çevirəni Z.
Abdullayev ; red. A. Dadaşzadə) Bakı: Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu,
Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (məqalə toplusu). (2009). Toplayanı, tərtib edəni və nəşrə
hazırlayanı: Almaz Ülvi. Bakı: Qartal
Füzuli Məhəmməd. (2005). Əsərləri. Altı cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb"
http://edebiyyat.biz/az/view/4041/ozbek-edebiyyati-ve-edebiyyatsunasliginda-nizami-nesimi-ve-fuzuli-eneneleri/
Hüsеyn Cavid. (2005). Əsərləri. Bеş cilddə. I cild. Bakı, “Lidеr nəşriyyat”
İmadəddin Nəsimi. (2004). Sеçilmiş əsərləri. İki cilddə. II cild. Bakı, “Lidеr nəşriyyat”
Kərimov Paşa. XVII əsrdə Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri.
(http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=704)
Kişvəri. (2010). Türk divanı (Avtoqraf nüsxəsi). Bakı: Nurlan
Molla Pənah Vaqif. (azerbaycanli.org/az/page776.html)
Mоlla Pənah Vaqif. (2004). Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”
Nağıyeva Cənnət. (2001). Azərbaycanda Nəvai. Bakı: Tural-Ə NPM
Navoiy Alisher. Badoyi' ul-Vasat (II- qism).
(http://kutubxona.com/Alisher_Navoiy._Badoyi'_ul-Vasat_(II-_qism)
Şıxıyeva Səadət. (2009) Nəvai yaradıcılığında Nəsimi şəxsiyyəti və sözünün cilvələri. Əlişir Nəvai Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında (məqalə toplusu). Bakı: Qartal s. 278-302
Şıxıyeva Səadət. (2009). XV yüzil türk bədii-fəlsəfi fikir tarixində Nəsiminin yeri. Əlişir Nəvai Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında (məqalə toplusu). Bakı: Qartal, s. 276-278
Şirvani Nişat. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10882,nisatsirvanipdf.pdf?0
Ülvi Almaz. (2008). Azərbaycan-özbək (cığatay) ədəbi əlaqələri (dövrlər, simalar, janrlar, təmayüllər). Bakı, Qartal
Ülvi Almaz. Özbək ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığında Nizami, Nəsimi və Füzuli ənənələri.
POSTMODERNİZM AÇISINDAN
EBEDÎ GELİN - DAĞLAR YIKILDIĞI ZAMAN ROMANI
Emrah MEYDAN
Özet: İlk defa 1954 yılında İngiliz tarihçi Arnold Toynbee tarafından “Tarihin Tetkiki” isimli eserde
bahsedilen postmodernizm, modernizmin dayatmalarına karşı ortaya çıkmış bir düşünce akımıdır. Edebiyatı
da etkilemiş olan postmodernizm, edebî metinlere geleneksel anlayıştan farklı bir kurgu getirmiştir. Kırgız
edebiyatının önemli isimlerinden Cengiz Aytmatov’un son romanı olan “Ebedî Gelin - Dağlar Yıkıldığı
Zaman” kurgu açısından postmodern edebiyat anlayışına uygun niteliklere sahiptir. Bu bildiride,
Aytmatov’un ele aldığımız eseri postmodernizm açısından incelenmiş ve eserde yer alan postmodern
özellikler tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Cengiz Aytmatov, Ebedî Gelin - Dağlar Yıkıldığı Zaman, Postmodernizm
Eternal Bride - When the Mountains Fall in Terms of Postmodernism
Abstract: Postmodernism is a movement emerged against the imposition of modernism and mentioned for
the first time in the work of English Historian Arnold Toynbee named "A Study of History" in 1954.
Influencing literature, postmodernism introduced a different fiction different from traditional approach for
literary texts. Regarding fiction, the last novel of Cengiz Aytmatov, one of the most important names of
Kirghiz Literature, "Eternal Bride - When the Mountains Fall" has elements suitable of postmodern approach
to literature. In this paper, abovementioned work of Aytmatov is analysed and postmodern features are
identified.
Keywords: Cengiz Aytmatov, Eternal Bride - When The Mountains Fall, Postmodernism
Giriş
Modern sonrası demek olan postmodernizm, Aydınlanma çağında temelleri atılan tüm modern yapı
ve anlayışlara karşı oluşturulmaya çalışılan yeni sanat ve düşünce anlayışının genel adıdır (Çetin 2012:
91). Modernizmin salt akılcı ve genellemeci çözüm önerilerine karşı postmodernizm, bu çözümlerin
yerine işe yarayan her şeyden faydalanma esasını getiriyordu. Bu çoğulculuk ve fayda özelliğine
dayanarak postmodern roman, yazarın elindeki malzemeyi istediği gibi kullandığı roman anlayışının adı
olmuştur.
Postmodern eser, modernizmin ortaya koyduğu benzerlikleri ve bireyler arasındaki aynileşmeyi
yıkmayı hedef almaktadır. Bu yüzden postmodern eserlerde, romanın gerçek bir vaka gibi verilmesi
geleneğine karşı, romanın aslında bir kurgu olduğu, bilinçli bir şekilde, okuyucuya yansıtılır ve kurgu
oyunları çok fazla ön plana çıkarılır.
Eserin konusu kısaca şöyledir: Kar parsı Jaabars’ın hikâyesi ile başlayan roman, bir zamanlar
sürünün önderi olan Jaabars’ın yaşlanınca eşinin başka bir pars tarafından elinden alınması, sürüden
kovulması ve yalnızlığa mahkûm olmasını kader vurgusuyla birlikte anlatmaktadır. Mağlubiyeti içine
sindiremeyen Jaabars, çağlayanların arasından dağların yüksek kesimlerine doğru yol alarak onu
kimsenin bulamayacağı Üzengili dağların tepesine ulaşmak, kaybolmak istiyordu. Eserin başkahramanı
Arsen Samançin ise, üniversiteyi Moskova’da okumuş, birkaç dil bilen zeki birisidir. Tanınmış ve idealist
bir gazetecidir. Samançin’in sevgilisi olan Aydana Samarova ise operacıdır. Samançin’in Ebedi Gelin
operası hazırlama ve Aydana’nın onu seslendirmesi ile ilgili bir hayali vardır. Ancak Aydana’nın, Ertaş
Kurçal aracılığıyla şov dünyasına geçiş yapması ile hem Aydana hem de opera fikri Samançin için yok
olmuştur. Yazdığı makalelerde piyasa ekonomisinden ve bu ekonominin patronlarından, eleştirel bir
tarzda, sıkça söz eden Samançin, zamanla istenmeyen ve dışlanan adam durumuna düşmüştür. Bu durum
üzerine Samançin, Ertaş Kurçal’ı öldürmeyi düşünmüştür. Bütün bu olayların yaşandığı sırada
Samançin’in amcası, Bektur Ağa telefon açıp, Arap turistlerin başta kar parsı olmak üzere avlanmak için
geleceklerini ve Samançin’in de tercümanlık yapmasını istediğini söylüyor. Avcı grubun başında olan,
Samançin’in okul arkadaşı, Taşafgan ise; Arap turistleri rehin alıp onlardan fidye isteyeceklerini
Samançin’in de onlara tercümanlık yapacağını, aksi takdirde herkesi öldüreceklerini söylüyor. Taşafgan’ı
fikrinden döndüremeyen Samançin, bu arada yirmi beş yaşlarında Eles isimli bir kız ile tanışır. Eles ile
Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, emrahmeydan33@hotmail.com
166
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
tanıştıktan sonra Kurçal’ı öldürme düşüncesinden vazgeçen Samançin, Eles’e Ebedi Gelin efsanesinden
ve yapmak istediği operadan bahsediyor. Av için dağa çıktıklarında Taşafgan’ın fidye hareketini
başlatmak için Samançin’i çağırdıktan sonra, Samançin İngilizce, Rusça ve Kırgızca olarak “Yabancı
avcılar, dinleyin, emrimi dinleyin! Allah belanızı versin, bizim kar parslarımıza dokunmayın! Hemen
buradan defolun, yoksa hepinizi öldürürüm.” diyerek silahını ateşliyor. Daha sonra korumalar, Taşafgan
ve ekibi hepsi birden silahlarını ateşliyor. Arsen Samançin kimin tarafından geldiği belli olmayan
kurşunların hedefi oluyor. Sürünerek kaçtığı Molotaş mağarasında Jaabars ile birlikte ölüyor. Fakat kimse
onun Arapları kurtardığını ve uluslararası bir skandalı önlediğini bilmiyor.
Romanın son bölümü olan “Epilog” bölümünde ise Samançin’in kaleme almaya başladığı
“Öldürmek - Öldürmemek” isimli hikâyenin yazılmış olan kısmı veriliyor. Bu hikâyede İkinci Dünya
Savaşı’na katılan Sergey isimli bir askerden bahsediliyor.
Aytmatov’un son eseri “Ebedi Gelin”, ismini bir efsaneden almıştır. Neitzche’nin aklın yerine
mitolojiyi koymasıyla beraber destan, efsane ve mitler postmodern eserlerde sıkça kullanılan kaynaklar
olmuştur. Neitzche, Dyonissos’u bir Tanrı ve kendini de bu Tanrı’nın son müridi olarak görür ve Yunan
mitolojisini kendisine temel alır (Küçük 2011: 280). Bu sebeplere bağlı olarak mitoloji, tarih, masal ve
efsaneler gerçek dünyanın alternatifi olarak sunulmaya başlanır. Postmodernizm eskiye ait olan her şeye
karşı olmasına rağmen eski dönemlere ait kaynakları, onlardaki farklılıkları ortaya çıkarmak isteğiyle,
kullanmaktadır. Aytmatov da eserinin ismiyle birlikte, temel aldığı mitolojik olayı bizlere göstererek
farklı bir dünya sunmaktadır.
Достарыңызбен бөлісу: |