I.1. Basit zarf-fiiller
A, y, I, (I)p/(U)p/(e)p, (O)p gibi zarf-fiiller basit zarf-fiillerdir.
Eski Türkçedeki –p zarf-fiil eki hem –p şeklinde hem de ünlüyü bünyesine almış olarak (I)p
(Keskin 2004: 3), (U)p (Yazıcı Ersoy 2007: 794)/(e)p, (O)p (Biner 2014: 120) şekillerinde de
kullanılmaktadır.
I.2. Birleşik Zarf-Fiiller
Bunların dışında kalan zarf-fiil eklerinin tamamı, izah edilsin veya edilemesin birleşik zarf-
fiillerdir. Birleşik zarf-fiiller genellikle sıfat-fiil eklerinin, nadiren mastan eklerinin üzerine hal ekleri ve
isim çekim (işletme) eklerinin gelmesiyle oluşmaktadır (Koraş 2013: 2865-2910). Başkurtçadaki birleşik
zarf-fiiller ve teşekkülü şöyledir:
I.2.1. -ArAQ, Türkiye Türkçesi dışındaki lehçelerde fazlaca görülmeyen bu ek Batı sahasında
Osmanlıca döneminde ortaya çıkmıştır (Ergin 1980: 341). Ekin Başkurtçada sadece bul- (
(
ekin –A zarf-fiil eki ile –rAQ karşılaştırma ve büyütme ekinin birleşmesi ile oluştuğunu söylese (Ergin
1980: 341) de diğer zarf-fiil eklerindeki yapı dikkate alınırsa ekteki –Ar’ın sıfat-fiil eki olma ihtimali
yüksektir. Ek, -Ar sıfat-fiil eki (Ertürk 2008: 96) üzerine –rAQ karşılaştırma ve sınırlama hali ekinin
gelmesiyle oluşmuş, iki r sesinin art arda gelmesinden dolayı birisi düşmüş olmalıdır.
I.2.2. -ĠAn, -QAn sıfat-fiil ekinin üzerine hal ekleri ve diğer isim çekim eklerinin gelmesiyle
oluşan zarf-fiiller
-ĠAn, -QAn, Başkurtçada kullanım alanı en geniş olan sıfat-fiil ekidir (Ertürk 2008: 21-81). Bu
ekin üzerine yönelme, bulunma ve ayrılma ekleri gelerek zar-fiil ekleri oluşmaktadır (Ertürk 2008: 76)
-ĠAnĠA, QAnĠA; sıfat-fiil eki -ĠAn, -QAn eklerinin üzerine –ĠA yönelme hali ekinin
gelmesiyle oluşmuştur. Genellikle yüklemdeki hareketin sebebini bildiren zarf-fiiller yapar(Keskin 2004:
47).
…attarına tiz ginä minip artınan tüşe almaġanġa (…atlarına çabucak binip peşlerine düşemedikleri
için)(Ertürk 2008: 79).
…basıp tura almaġanġa (…basamadığı için) (Keskin 2004: 47)
-ĞAndA; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine –dA bulunma hali ekinin gelmesiyle oluşur. Yüklemde
belirtilen hareketin geçtiği zamanı ifade eder.
…yul tüşkändä (…yola düştüğünde/…yola çıktığı zaman) (Ertürk 2008: 78)
…min attar yanına barġanda (…ben atların yanına vardığımda) (Keskin 2004: 32)
-ĞAndAn; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine –dAn ayrılma hali ekinin gelmesiyle oluşmuştur.
Yüklemdeki hareketin sebebini belirten zarf-fiiller yapar.
…urun tapmaġandan äytmäyim (…yer bulamadığımdan söylemiyorum.) (Keskin 2004: 39)
…artıq kärlängändän (…çok utandığından) (Ertürk 2008: 79)
-ĞAndAy, QAndAy; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine dAy benzetme hali ekinin
4
gelmesiyle
oluşmuştur. Hal bildiren zarf-fiil yapar.
…miñä huqlaġanday karay. (…bana hayranmış gibi bakıyor) (Keskin 2004: 45).
…bir nämä lä bulmaġanday (…hiçbir şey olmamış gibi) (Ertürk 2008: 70)
-ĞAnlIQtAn; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine –lIQ enklitiği ve tAN ayrılma hali ekinin gelmesi
ile oluşmuştur. Sebep bildiren zarf-fiiller oluşturur.
…ulan musulman bulġanlıktan (…onlar Müslüman oldukları için) (Keskin 2004: 53)
…quru ġına hüyläy başlaġanlıqtan (…boş konuşmaya başladığı için) (Keskin 2004: 54)
-ĞAnsA; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine –sa/-sä eşitlik ekinin (Yazıcı Ersoy 2007: 768)
gelmesiyle oluşmuştur. Hal bildiren zarf-fiiller oluşturur.
4
Başkurtçada benzetme hali ekleri –day/-däy, -tay/-täy, -zay/-zäy, -lay/-läy şeklindedir [Ersoy Yazıcı 2007: 768]
294
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Gazätala yazılġansa, (Gazetede yazıldığına göre/Gazetede yazıldığı gibi) (Keskin 2004: 55)
Kültäkin hürmätinä quyulġan stellala taswirlanġansa…(Kültekin anısına dikilmiş taşta tasvir
edildiği gibi…) (Keskin 2004: 55)
-ĞAnsI; -ĠAn, -QAn sıfat-fiil eki üzerine, ünlüsü daralmış –sa/-sä eşitlik eki ya da sebep hali –
üsün ekinin yıpranmasıyla oluşmuş –sı/-si şeklinin gelmesiyle oluşmuştur. Zarf-fiil ekinin daha çok
miktar bildiren zarf-fiiller yapması sıfat-fiil eki üzerine gelen ekin eşitlik hali eki olma ihtimalini
güçlendirmektedir.
Tüşᶜgimdä ülgänsi, (Döşeğimde ölene kadar,…) (Keskin 2004: 61)
Tañ atqansı, (Tan atıncaya kadar,) (Keskin 2004: 61)
I.2.3. ĞAs/ -QAs
5
; basit mi yoksa birleşik mi olduğu konusunda karar verilmesi güç bir zarf-fiil
ekidir. Eski Türkçe döneminde görülmeyen ek kullanılışı ve işlevi bakımından Batı sahasında EAT’nin
sonları Osmanlı döneminin başlarında sınırlı sayıda kelimede kullanılan –ġaç/-geç (Ergin 1980: 346) zarf-
fiil ekini hatırlatmaktadır.
Häldän tayġas (halden düşünce)(Keskin 2004: 64)
Haldatġa alınġas (Askere alındığımızda) (Keskin 2004: 64)
I.2.4. -IşlAy, fiil ismi (mastar)eki –ış/-iş (Yazıcı Ersoy 2007: 763) üzerine –lay/-läy benzetme hali
(Yazıcı Ersoy 2007: 768) gelmesiyle oluşmuştur. Hal ve zaman bildiren zarf-fiiller türetir.
…qaytışlay birür üsün (döndüklerinde vermeleri için) (Keskin 2004: 72)
Mäskäwzän qaytışlay, (Moskova’dan dönerken, ) (Keskin 2004: 72)
I.2.5. –mAs olumsuz geniş zaman eki üzerine hal eklerinin gelmesiyle oluşan zarf-fiiller
Ek, fiilden fiil türeten olumsuzluk ekinin –ma/-me’nin üzerine –s (
gelmesiyle oluşmuş geniş zaman ekinin olumsuz şeklidir.
-mAšQA; -mAs olumsuz geniş zaman eki (Yazıcı Ersoy 2007: 779) üzerine yönelme eki –QA’nın
gelmesiyle oluşmuştur. Sebep bildiren zarf-fiiller türetir.
Min barmasqa (Ben gitmemek için,) (Keskin 2004: 74)
…awılınan qabat sıqmasqa (…köyünden tekrar çıkmamaya, )(Keskin 2004: 74)
-mAštAn; -mAs olumsuz geniş zaman eki üzerine –tAn ayrılma hali ekinin gelmesiyle oluşmuştur.
Hal bildiren zarf-fiiller oluşturur.
Uzaq uylap turmastan, (Çok fazla düşünmeden, )(Keskin 2004: 75)
…bildirmästän arttan qilip, (…hissettirmeden arkadan gelip, ) (Keskin 2004: 76)
-mAštAy; -mAs olumsuz geniş zaman eki üzerine –tay/-täy benzetme hali ekinin gelmesiyle
oluşmuş bir zarf-fiil ekidir. –rzAy/-IrzAy zarf-fiil ekinin olumsuzudur (Keskin 2004: 79). Hal bildiren
zarf-fiiller oluşturur.
…qabat barmastay, (tekrar gitmeyecekmiş gibi) (Keskin 2004: 79)
…mäñgi ayrılmastay (…hiç ayrılmayacakmış gibi, ) (Keskin 2004: 79)
I.2.6. –a/-y zarf-fiil ekinin mA olumsuzluk eki üzerine gelmesiyle oluşmuş –zarf-fiil eki -mAy
üzerine hal eklerinin gelmesiyle oluşan zarf-fiiller
-mAy, eki olumsuzluk eki üzerine zarf-fiil eki A/-y’nin gelmesiyle oluşmuştur. Aslında birleşik
yapıl kabul etmek gerekmez. Çünkü bu ek (I)p, (U)p, (O)p zarf-fiil ekinin olumsuzudur. Ancak bu ekin
üzerine hal eklerinin gelmesiyle yeni zarf-fiiller oluştuğu ve diğer Türk lehçelerinde de mA(z)dAn gibi
bir sıfat-fiil eki düşmüş birleşik yapı olduğu için bu şekilde birleşik kabul etmek gerekir.
Aşamay yaşap bulmay (Yemeden yaşanmaz) (Keskin 2004: 80)
Uylamay aytqan, awırımay ülgän tiyzär. (Düşünmeden konuşmuş, hasta olmadan ölmüş derler)
(Keskin 2004: 80)
-mAyIrAQ; -mAy olumsuz zarf-fiil eki üzerine –rAQ karşılaştırma (Yazıcı Ersoy 2007: 762) veya
sınırlama hali ekinin gelmesiyle oluşmuştur (Keskin 2004: 83). Hal bildiren zarf-fiiller türetir. İki ek
5
Bayrak, ekin –Qas şeklinin de olduğunu belirtmesine rağmen hiçbir örnekte bu şekil kullanılmamıştır bk. Bayrak
(2008: 68)
295
Prof. Dr. Hikmet KORAŞ/Başkurtçadaki Zarf-Fiiller Üzerine Bir Değerlendirme
arasındaki I ünlüsünü ekte kalıplaşarak işlevini kaybetmiş teklik üçüncü şahıs iyelik eki ya da türeme
kabul etmek mümkündür. Hal bildiren zarf-fiiller türetir.
…uylamayıraq ısqındırzı. (…düşünmeden laf etti.) (Keskin 2004: 83)
…abaylamayıraq qalhañ (…farkına varmadan kalırsan) (Keskin 2004: 83)
-mAyInsA; -mAy olumsuz zarf-fiil eki üzerine teklik üçüncü şahıs iyelik eki, sonra zamir n’si ve
eşitlik eki gelerek oluşmuş bir ek izlenimi vermektedir. Eşitlik ekinden önceki n bize kendisinden önceki
ünlünün teklik üçüncü şahıs iyelik eki olduğunu hissettirmektedir. Ancak örneklerde diğer şahıs iyelik
eklerinin kullanılmaması teklik üçüncü şahıs iyelik ekinin yapı içinde donarak işlevini yitirdiği intibaını
vermektedir. (Bu ekin oluşumunu –mA-y-InsA şeklinde yorumlamak da mümkündür.)
Diğer zarf-fiil eklerine göre daha geniş bir kullanımı vardır. Ek hem hal bildiren hem sebep bildiren
hem de zaman bildiren zarf-fiil olarak kullanılmaktadır.
…burulup qaramayınsa (…dönüp bakmadan) (Keskin 2004: 84).
…itäginän ısqındırmayınsa (…eteğini bırakmadan) (Keskin 2004: 84).
…halıq fikirin hanġa huqmayınsa (…halkın fikrine saygı göstermediğinden) (Keskin 2004: 86).
Kürtkä batqan ayağın sıġara almayınsa (Kara batan ayağını çıkaramadığı için) (Keskin 2004: 86).
Şul vaqıt ütmäyinsä (Bu vakit geçmedikçe…) (Keskin 2004: 87).
…hüzün aytıp bütmäyinsä (…sözünü bitirmeden) (Keskin 2004: 87).
-mAyInsArAQ; -mAyInsA zarf-fiil ekinin –rAQ sınırlama ve mukayese eki (Yazıcı Ersoy 2007:
762) ile genişlediğini söylemek mümkündür.
Üzi lä uylamayınsaraq qılandı şul. (kendisi de düşünmeden yerine getirdi.) (Keskin 2004: 87).
-mAysA; eki, -mAy zarf-fiil eki üzerine eşitlik ekinin gelmesiyle oluşmuş şeklinde bir yorum
yanında –mA olumsuzluk eki üzerine –y şimdiki zaman sıfat-fiil eki ve üzerine eşitlik ekinin gelmesiyle
oluşmuş şeklinde yorumlamak da mümkündür.
Ek, hal ve zaman bildiren zarf-fiiller türetir.
Üzin şahit qılmaysa (kendini şahit etmeden) (Keskin 2004: 88).
Yuqlamaysa tüni buyı… (Uyumayıp gece boyu…) (Keskin 2004: 88).
Küzzän yazlıqtırmaysa… (Gözden kaçırmadan…) (Keskin 2004: 89)
-mAysArAQ; -mAysA zarf-fiil ekinin –rAQ karşılaştırma ve sınırlama eki ile genişlemiş şeklidir.
Hal bildiren zarf-fiiller türetir.
…unıñ tärän uyınan ayırırġa banzatlanmaysarak. (…Onu derin düşüncesinden ayırmaya casaret
edemeden.) (Keskin 2004: 90)
-mAysI; -mAysA zarf-fiil ekindeki eşitlik ekinin ünlüsünün daralmış şekli gibidir. İşlev olarak –
mAysA zarf-fiil ekinin aynısıdır.
Hal, sebep ve zaman bildiren zarf-fiiller türetir.
Ällä añlap, ällä añlamaysı (bilmem anlayıp bilmem anlamadan) (Keskin 2004: 91).
Kirgihi kilmäysi kolhozġa (Giresi gelmeyip kolhoza) (Keskin 2004: 91).
Ällä ni yibärmäysi (Bilmem ne göndermeden) (Keskin 2004: 91).
I.2.7. miş sıfat-fiil eki üzerine hal ve işletme eklerinin gelmesiyle oluşan zarf-fiiller
-mǐşkä; Eski Türkçedeki öğrenilen geçmiş zaman sıfat-fiil eki –mIş üzerine yönelme hali ekinin
gelmesiyle oluşmuştur. Ekin; kür-, işit-, bil-, hiz- fiilerinin olumsuz şekillerinde kullanılması da (Keskin
2004: 93) bu tespiti doğrulamaktadır. Ekten sonra halış- fiili mutlaka gelir. Ek, hal bildiren zarf-fiiller
türetir.
…qarap kürmämişkä halışıp (…bakıp görmemiş gibi yaparak) (Keskin 2004: 93).
…üzi lä bını işitmämişkä halıştı. (…kendisi de bunu işitmemiş gibi davrandı.) (Keskin 2004: 93)
-mǐşläy; Eski Türkçedeki öğrenilen geçmiş zaman sıfat-fiil eki –mIş üzerine benzetme eki –lay/-läy
(Yazıcı Ersoy 2007: 768) gelmesiyle oluşmuştur. Yalnız ayt- fiilinde kalıplaşmış olarak kullanılır (Keskin
2004: 94). Ek, hal bildiren zarf-fiiller türetir.
…kolhoz predsedateli äytmişläy (…kolhoz başkanının söylediği gibi) (Keskin 2004: 94).
…üzi äytmişläy… (…kendisinin söylediği gibi… ) (Keskin 2004: 94).
296
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
I.2.8. –r/ (I)r sıfat-fiil eki üzerine hal eklerinin gelmesiyle oluşan zarf-fiiller
-rĞA, -IrĞA, -UrġA; -r, -(I)r, -(U)r sıfat-fiil eki (Ertürk 2008: 82-96) üzerine ĠA yönelme hali
ekinin gelmesiyle oluşmuştur. Ek, sebep bildiren zarf-fiiller türetir.
…yigittar attarzi ülän utlarġa yibarzi. (…delikanlılar atları çayıra otlamaları için saldılar.)(Keskin
2004: 141)
…aşarġa äziränip (…yemek için hazırlanıp) (Keskin 2004: 141)
-ržAy, -IržAy, -UržAy; sıfat-fiil eki –(I)r (Ertürk 2008: 82) üzerine –zAy benzetme eki (Yazıcı
Ersoy 2007: 768) gelmesi suretiyle oluşmuştur. Ek, hal bildiren zarf-fiiller türetir.
…bütä halıqı aşaržay bulıp (…bütün halkı yiyecek gibi olup) (Keskin 2004: 145).
…güzäl turmuş qalıržay bulha (…güzel bir hayat kalacak gibi olursa) (Keskin 2004: 145).
I.2.9. -wInsA, -IwInsA, -UwInsA
-w fiil ismi (mastar) eki (Yazıcı Ersoy 2007: 764) üzerine teklik üçüncü şahıs iyelik ekinin
kalıplaşması ve zamir n’si ile eşitlik ekinin (Yazıcı Ersoy 2007: 768) terkibiyle oluşmuştur
6
. Ek, hal
bildiren zarf-fiiller türetir.
Mäwsilä uylawınsa, … (Mäwsilä’nin fikrine göre, …) (Keskin 2004: 147).
R.R. Kuzeyev raslawınsa, …(R.R. Kuzeyev’in doğruladığı gibi, ...) (Keskin 2004: 147).
I.2.10. -p zarf fiil eki üzerine isim işletme eklerinin gelmesiyle oluşan zarf-fiiller
Normalde zarf-fiil eklerinin üzerine enklitik olarak kullanılan hal ekleri ve zarf-fiil ekleri
gelebilmektedir. Zarf-fiil eklerinin bu şekilde genişlediği görülen bir durumdur. Ancak buradaki zarf-fiil
ekinin Türkistan’daki Özbek Türkçesi vd. gibi Türk lehçelerinde öğrenilen geçmiş zaman eki olarak
kullanıldığı bilinen bir durumdur. –p’nin öğrenilen geçmiş zaman eki olarak kullanılmadığı Başkurt
Türkçesinin de diğer lehçelerdeki bu kullanımı aldığı düşünülebilir.
-bIrAq, IbIrAQ, -UbUrAQ; öğrenilen geçmiş zaman eki –b (-p) üzerine –rAQ karşılaştırma ve
sınırlama ekinin gelmesi suretiyle oluştuğu söylenebilir.
Urabıraq barayıq äli,…(Etrafını dolaşarak gidelim, …) (Keskin 2004: 134)
Azımdı ülsäbiräk atlarġa käräk. (Adımı ölçerek atmak gerek.)(Keskin 2004: 134)
-(I)pQAy; (I)-p üzerine –Qay küçültme/eşitlik (Biner 2014: 71) gelmesi suretiyle oluşmuş
olmalıdır. Başkurt Türkçesinde eşitlik eki –sa/-se (<-ca/-ce) ise de –ca/-ce ekinin hem küçültme hem
eşitlik işlevinden hareketle benzer bir durumun Başkur Türkçesindeki küçültme ifade eden ek için de
olacağı düşünülebilir. Bu şekilde teşekkül ettiğini düşündüğümüz ek kendisinden sonra sadece yat- fiilini
almakta ve onunla kullanılmaktadır (Keskin 2004: 136).
Kükäripkäy yatqan, … (Yeşerip uzanan, …) (Keskin 2004: 136).
Sonuç olarak Türkiye’de Başkurt Türkçesi ile ilgili çalışmaların hepsinde zarf-fiil ekleri sayı ve
yazım olarak farklı şekillerdedir. Bu durum, bir taraftan çalışmayı yapan kişilerin çevriyazı sisteminden
kaynaklansa da diğer taraftan taranmış metinlerden yapılan tespitlerdeki farklılıklar imla birliğinin henüz
sağlanamadığı intibaını vermektedir. Değerlendirdiğimiz zarf-fiil eklerini, konu ile ilgili en geniş çalışma
olan Keskin’in (2004)tezinden aldık.
Yaptığımız çalışmada –a/ä, -y ve –p zarf-fiil eklerinin dışındaki zarf-fiillerin birleşik yapıda
olduğunu gördük.
Bu ekler içinde -ĠAs zarf-fiil ekinin birleşik olup olmadığı tartışılabilir. Diğerlerinin birleşik bir
yapı olduğu büyük ihtimaldir.
Birleşik yapıda olan zarf-fiillerden –ArAQ; -rĞA, -IrĞA, -UrġA; -ržAy, -IržAy, -UržAy eklerinin,
-r, (I)r, -(U)r, -Ar sıfat-fiil eklerinin üzerine hal ve isim çekim eklerinin gelmesiyle,
-ĠAnĠA, QAnĠA; -ĞAndA; -ĞAndAn; -ĞAndAy, QAndAy; -ĞAnlIQtAn; -ĞAnsA; -ĞAnsI
eklerinin –Ġan sıfat-fiil eki üzerine isim hal ve diğer çekim eklerinin gelmesi suretiyle,
-mAšQA; -mAštAn; -mAštAy eklerinin geniş zamanın olumsuzu –mAš üzerine isim hal ve çekim
eklerinin gelmesi suretiyle,
6
Ekteki –w, Başkurtçaya yakın diğe Türk lehçelerinde öğrenilen geçmiş zaman eki olarak kullanılan –p ekinin
sedalılaşmış ve –w’ye dönüşmüş şekli de olabilir.
297
Prof. Dr. Hikmet KORAŞ/Başkurtçadaki Zarf-Fiiller Üzerine Bir Değerlendirme
-mAyIrAQ; -mAyInsA; -mAyInsArAQ; -mAysA; -mAysArAQ; -mAysI eklerinin –mAy şimdiki
zaman eki üzerine hal ve isim çekim eklerinin gelmesiyle
-mǐşkä; -mǐşläy eklerinin Eski Türkçedeki öğrenilen geçmiş zaman sıfat-fiil eki üzerine hal ve isim
çekim eklerinin gelmesi suretiyle,
-wInsA, -IwInsA, -UwInsA eklerinin fiil ismi eki üzerine isim çekim eklerinin gelmesi suretiyle,
-bIrAq, IbIrAQ, -UbUrAQ; -(I)pQAy eklerinin ise diğer Türk lehçelerinde öğrenilen geçmiş zaman
eki olarak kullanılan –p üzerine isim çekim eklerinin gelmesi suretiyle oluştuğu söylenebilir.
Tespit edilmiş zarf-fiil ekleri Keskin (2004) e ait bir tez çalışmasından alınmıştır. Yapılacak ciddi
bir tarama bu şekilde kullanılan zarf-fiil sayısını daha da artıracaktır.
Ancak Başkurt Türkçesi ve özellikle fiil çekimleri ve zarf-fiillerle sıfat-fiiller üzerine yapılan
çalışmalarda, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi bu şekiller üzerinde durulmamıştır. İyelik ekini bünyesine
aldığı için geçici birleşik olarak adlandırdığımız zarf-fiil şekillerine ise rastlanmamıştır. Bünyesinde
iyelik eki olduğunu düşündüğümüz -mAyIrAQ; –mAyInsA; –mAyInsArAQ; -wInsA, -IwInsA, -UwInsA
eklerinde ise teklik üçüncü şahıs iyelik eki dışında başka iyelik ekleri ile kullanıma rastlanmadığı için
iyelik eklerinin yapı içinde donduğu ve kalıplaşma olduğu büyük ihtimaldir.
KAYNAKÇA
Bayrak, Müzekka (2008), “Masallar” Adlı Metin Esasında Başkurt Türkçesinde Fiil, (Trakya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü) yayımlanmamış YLS Tezi, Edirne.
Biner, İsmet (2014), Başkurt Dili Grameri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü Yayınları.
Ergin, Muharrem (1980), Türk Dil Bilgisi, 5. Baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
Ersoy, Fatma (2008), Başkurt Türkçesinde Sıfat-Fiil Ekleri ve İşlevleri, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayımlanmamış YLS Tezi), Ankara.
Gabain, a. Von (1988), Eski Türkçenin Grameri, (çev. M. Akalın), Ankara, TDK Yayınları.
Keskin, Ramazan (2004), Başkurt Türkçesinde Zarf-Fiiller, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayımlanmamış YLS Tezi ), Ankara.
Koraş, Hikmet (2013), “Türk Lehçelerinde Hal Ekleri ve İsim Çekim Ekleri ile Teşkil Edilen Zarf-fiil Şekilleri ve
Türkiye Türkçesinde Karşılıkları”, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-25 Ekim 2008), C. III,
Ankara, TDK Yayınları, s. 2865-2910.
Şirin User, Hatice (2006), Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara, Akçağ Yayınları.
Türkoğlu, İsmail (2012) “Başkırtlar-Tatarlar. Dil ve Edebiyat. Başkırt Dili”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C. 41, Ankara, s. 505-506.
Yazıcı Ersoy, Habibe (2007), “Başkurt Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A. Bican Ercilasun), Ankara Akçağ
Yayınları. s. 749-809.
Yılmaz, Emine (?) “Başkurtça”,
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~eminey/makaleler/ nogayca.pdf
(20/02/2016).
298
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
DEDE KORKUT HİKÂYELERİNİN
İŞLEMSEL ÇÖZÜMLEME YAKLAŞIMI AÇISINDAN İNCELENMESİ
Okt. Hüseyin TAŞ
Özet: Bu araştırmanın amacı, Dede Korkut hikâyelerini Transaksiyonel Analiz Kuramı (İşlemsel Çözümleme
Yaklaşımı) açısından incelemek, hikâye kahramanlarının davranışlarında bu kuramdaki üç benlik durumunun
bulunup bulunmadığını tespit etmektir. Araştırmada nitel araştırma tekniklerinden doküman analizi tekniği
kullanılmıştır. Dede Korkut hikâyelerinden Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı seçilmiş, Transaksiyonel Analiz
Kuramı’ndaki benlik durumlarına göre incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Dede Korkut hikâyeleri, Transaksiyonel Analiz Kuramı
Scrutinizing of Dede Korkut Tales In Terms of Transactional Analysis Theory
Abstract: Objective of this research is to analyze Dede Korkut Tales in terms of Transactional Analysis
Theory and to determine three ego state in behaviors of heroes in tales does exist or not. Document analysis
technique through qualitative research techniques is being used in this research. “Uşun Koca Oğlu Segrek
Destanı” of the tales of Dede Korkut have been selected and analyzed in accordance with ego states in
Transactional Analysis Theory.
Keywords: Dede Korkut tales, Transactional Analysis Theory
Giriş
Eric Berne tarafından temelleri atılan iletişim, kişilik ve terapi konusunda çok etkili bir kuram olan
İşlemsel Çözümleme Yaklaşımı (Transaksiyonel Analiz Kuramı), bireyler arasında değişen ilişkiyi ve
iletişimi, bireyin diğer bir bireyden farklılığını ve diğer bireylerle iletişim kurduğunda nasıl davrandığını
açıklamaya çalışan bir yaklaşım olarak belirtilmektedir (Akkoyun, 2007: 5; Berne, 1988: 9).
Transaksiyonel Analiz kuramı insanı olumlu bir şekilde insancıl bir yaklaşımla ele alan bir anlayışa
sahiptir. Bu kuramın temel felsefesini aşağıdaki şu anlayışlar oluşturur.
Herkesin düşünme kapasitesi vardır: İnsanlar çevrelerinde ve kendilerinde olan olayların ne
olduğunu kavrayabilme kapasitesine sahiptir. Önemli bir beyin hasarına sahip olmayan herkesin düşünme
kapasitesi vardır. Bu nedenle hayattaki tüm sorunlar, sorunu olan bireye gereken bilgiler verildiğinde
kişinin kendisi tarafından çözülebilir. Her zaman, profesyonel yardım içerisinde dahi kişi önemlidir
(Akbağ, 2000: 25; Akkoyun, 2007: 6).
Yaşamında ne olacağına herkes kendi karar verir: İçinde bulunulan durumdan ne kadar ve ne
şekilde etkileneceğimiz, nasıl tepkide bulunacağımıza biz karar veririz. Çevremizden gelen etkilerden
etkilenip etkilenmemek bizim elimizdedir. Bu nedenle çevremizdeki diğer insanların üzerimizde yarattığı
baskıyı, farklı şekillerde karşılayabiliriz. Yaşamımızda neler olduğu bizim davranışlarımızla belirlenir,
kararımıza göre yaşamımızın alacağı yön düzenlenebilir. Alacağımız yeni kararlarla yaşamımızın yönünü
tayin etmek bizim elimizdedir (Akbağ, 2000: 25; Akkoyun, 2007: 6; Kayalar, 2003: 2).
Kuramın dayandığı temel felsefe Berne’nin şu ifadesiyle özetlenebilir: “İnsanlar dünyaya prens
veya prenses olarak gelirler, ancak daha sonra kurbağaya dönüşürler. Amacımız insanların yeniden
prens veya prenses olmalarına yardımcı olmaktır” (Akkoyun, 2007: 6).
Transaksiyonel Analiz’in temeli ego durumlarına dayanmaktadır. “Her birey ego durumları olarak
adlandırılan üç işlevsel güce sahiptir. Ego durumları öznel yaşantıların bir tür sınıflandırılmış halidir”
(Sevim, 1996: 31).
“Bir ego durumundaki duygu düşünce ve davranış örüntüsünü tanımlama ve diğer ego
durumlarından ayırt etme işlemine yapısal analiz denir” (Nelson-Jones, 1982’den aktaran Sevim, 1996:
31).
Yapısal analize göre her bireyin kişiliğinde Ebeveyn, Çocuk ve Yetişkin olmak üzere üç ego
durumu bulunmaktadır. Yapısal analiz; Ebeveyn, Yetişkin ve Çocuk ego durumlarının her birinin içinde
ne olduğu ile ilgilenmekte ve bu ego durumlarının nasıl davranışa dönüştüğünü ortaya koymaktadır
(Akbağ, 2000: 26; Akkoyun, 2007: 15).
Abant İzzet Baysal Üniversitesi, huseyintas@ibu.edu.tr
300
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
İnsanların birbirleriyle kurdukları iletişim süreçlerinde önemli bir yeri bulunan Transaksiyonel
Analiz Kuramı, Halk Edebiyatı ürünlerinde de yansımasını bulmuştur. Özellikle iletişimin dayanak
noktası olarak ele alındığı mensur halk edebiyatı ürünleri destan, halk hikâyesi, masal gibi türlerde yer
alan karakterlerde, bu kurama uygun davranış biçimlerinin bulunduğu söylenebilir. Onun için ana dili
öğretiminde kullanılması plânlanan Halk Edebiyatı metinlerini seçerken bu metinleri Transaksiyonel
Analiz Kuramı açısından incelemek ve bu metinlerdeki karakterlerin kuramdaki üç benlik durumuna göre
hangi davranış biçimine sahip olduğunu tespit etmek büyük önem arz etmektedir.
Bu bağlamda bu araştırmanın amacı, Dede Korkut hikâyelerini Transaksiyonel Analiz Kuramı
açısından incelemek, hikâye kahramanlarının davranışlarında bu kuramdaki üç benlik durumunun
bulunup bulunmadığını tespit etmektir. Araştırmanın problem cümlesi “Dede Korkut Hikâyelerindeki
kahramanlar, Transaksiyonel Analiz Kuramı’ndaki üç benlik durumundan hangisine göre davranışlarını
şekillendirmektedir?” sorusu üzerine kurulmuştur.
Достарыңызбен бөлісу: |