İki Yazar-İki Eser
Bu Böyledir ve Mehtap Turu
Mustafa Kutlu, Bu Böyledir adlı hikâyesini(Kutlu,1987), başkahraman Süleyman etrafında
kurgular. Bu hikâyede vak’a bir lunaparkta geçer. Dünya hayatını sembolize eden lunapark, kendisine
yüklenen metaforik anlamla eserin mihverini oluşturur. Süleyman, hayatta muvaffak olamamış bir
insandır. Zinnure’yle evlenmiştir. Karı koca, lunaparkta kötü talihlerini tersine çevirmeye çalışsalar da
bunda muvaffak olamazlar. Sonunda lunaparkta kaybolurlar. Hikâyede olayların cereyanı, geriye dönüş
tekniğiyle tekdüzelikten kurtarılır ve derinleştirilip zenginleştirilerek çok boyutlu bir biçimde okuyucuya
sunulur.
Bu Böyledir hikâyesinde lunapark; insanları cezbedip kendine çeken bir mekân unsurudur. İhtiras,
zevk ve eğlenceyi imler. Bu yönleriyle ahiret hayatının yerine ikame edilen dünya hayatını temsil eder.
Hikâye; gerçeğin izini kaybetmiş, heves ve ihtiraslarının peşinden koşan insanların dünya hayatında en
başta kendilerini kaybedeceklerini sonra da dünyanın içinde kaybolup gideceklerini vurgular. Mustafa
Kutlu, lunaparka yüklediği bu metaforik anlam dünyasını doğrular ve bu hikâyedeki “asıl mazmun”un
lunapark olduğunu söyleyerek, “bu yer”in “dünyaya tekabül” ettiğini ifade eder.(Dirin, 1999: 106-107).
Yıldız Ramazanoğlu’nun Mehtap Turu (Ramazanoğlu, 2007) ismini verdiği hikâyesi zaman, mekân
ve şahıs kadrosu itibariyle farklı olsa da ana izlek itibariyle Bu Böyledir’le aynı mahiyete sahiptir.
Yazarın Derin Siyah adlı öykü kitabındaki on bir hikaye arasından eserde ilk sırayı alan Mehtap Turu
hikâyesi, bir tatil beldesinde açık denizde yapılan gece eğlencesini merkeze alır. Hikâyede ana
kahramanın ismi belirtilmez. Gece bir tekneyle denize açılan hikâye kahramanları, teknede görevli
seviyesiz bir animatörün yönlendirmesi/zorlamasıyla eğlenmeye başlarlar. Bu eğlence şeklinde bireyin
kendi şuuru devre dışı kalır. Bireysel düşünce, değer yargıları, ahlâk anlayışı vb. silikleşir ve şahsilik
yerini toplum psikolojisine bırakır. İlerleyen saatlerde eğlencenin dozu artar; tekne sahilden iyice
uzaklaşır ve içindekilerle birlikte karanlığın içinde kaybolur. Teknedekiler durumu fark ettiklerinde
evlerine dönmek isterler; ancak bu, o an için mümkün olmaz.
Bu eğlence etrafında ana kahramanın içinde yaşadığı toplumu eleştirdiği, bunu yaparken de bu
eleştiri oklarının merkezine kendi benliğini koyduğu dikkat çeker. Söz konusu eleştiri ile iç
huzursuzluğunun iç içe geçerek esere yansıdığı gözden kaçmaz. Hikâyede tatil beldeleri ve eğlence
hayatı, toplumsal değişim, değerlerin değersizleştirilmesi, kalabalıkların içinde kendi hür iradesini
kaybeden bireyler vs. sorgulanır. Netice olarak, istemeye istemeye tekne eğlencesine katılan/kapılan ve
animatörün zorlamasıyla kalabalığa uymak zorunda kalan ve denizde kaybolan ana kahraman etrafında,
hayatını kendi değer yargıları yerine, başka insanların yönlendirmesiyle yaşayan insanların
dünyada/kalabalıklar içerisinde kaybolmaktan kurtulamayacağı vurgulanır.
Dünya Simülatörü
Allah’ın Boyası Yerine Dünya’nın Boyasıyla Boyanmak
609
Prof. Dr. Şahmurat ARIK/M. Kutlu’nun “Bu Böyledir” Hikayesi ile Y. Ramazanoğlu’nun “Mehtap Turu”
Mustafa Kutlu’nun Bu Böyledir’inde metoforik okumalara açık bir biçimde okuyucu karşısına
çıkan lunapark, aldatıcı olan “dünya”yı temsil eder. Lunapark, gecenin karanlığında parlayan türlü
renkleriyle dikkat çekicidir ve her yerden fark edilir. Işıltılı ve cazip görüntüsüyle davetkârdır ve
cezbedicidir. Hatta bu cazibedarlık, kendisinden başka her şeyi gölgede bırakıp görünmez kılacak
boyuttadır. Hikâyede bu hususu imleyen çok sayıda göndermeden ilki şöyledir: “Lunapark parlıyor.
Kendinden gayrı her şeyi karartarak. Neonlarını florasanlarını salgılıyor üzerimize. Onun rengine
boyanıyoruz. Yeşil yeşil bakarken birden kıpkızıl ateşte yanıyoruz. Sonra yine mor, yine mor. Her yerden
seçiliyor. Sesi her yere ulaşıyor. Ovalarda, dağ tepelerinde yankılanıyor. Nereye bakarsak, nereden
bakarsak hep o. Ona dönsek de yüzümüzü, dönmesek de, yanımızda, çevremizde.”(Kutlu, 1987: 9)
İnsan lunaparka sırtını da dönse veya ondan uzaklaşmaya da çalışsa sürekli kendini bir şekilde
hissettirir lunapark. Sesten ve ışıktan ağlarıyla insanı içeri davet eder..
Lunapark/dünyanın bu ışıltılı davetine kapılan insanlar; hayatın gerçeklerini, varlık âleminin var
edilme amacını ve insanın dünyaya gönderiliş maksadını unuturlar. Bütün bunlar, lunapark/dünyanın
ışıltısıyla küsûfa tutulur. İnsanlar, dünyanın mahiyetini unutarak, “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden
başka bir şey değildir. Müttaki olanlar için ahiret yurdu muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâlâ akıl
erdiremiyor musunuz?”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 6/32) ve “Biliniz ki, dünya hayatı oyundan,
eğlenceden, süs ve gösterişten, birbirinize karşı övünmeden, mal ve evladı çoğaltma yarışından ibarettir.
Bu hayat, ekini ve bitkisi çiftçisinin yüzünü güldüren bol yağmura benzer. Fakat bir süre sonra kuruyan
bu bitki örtüsünün sarardığını görürsün. Arkasından da ot kırıntılarına dönüşür. Ahirette ise bir yanda ağır
bir azab, öbür yanda Allah’ın bağışlaması ve hoşnutluğu vardır. Dünya hayatı, aldatıcı bir hazdan başka
bir şey değildir.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 57/20) ve “Bu dünya hayatı, oyun ve eğlenceden başka bir
şey değildir. Muhakkak ki ahiret yurdu, elbette o gerçek hayattır. Keşke bilselerdi.”(Haz: Altıntaş-Aydın,
2009: 29/64) ayetinde ifade edilen hakikate muhalif olarak, dünyaya dahil olur/lunaparka girer ve oradaki
eğlencelere kapılarak, lunapark/dünyanın içinde kaybolurlar. Nihayetinde, sarhoş gibi ne yaptıklarını
bilemeyecek noktaya gelirler, çıkış kapısını bulamayacak derecede kendilerini kaybederler. Süleyman ve
karısı Zinnure, uzun müddet aramalarına, farklı kişilere sormalarına; hatta polislerin onlara yardım
etmesine rağmen lunaparkın çıkışını bulamazlar. Telaş ve ümitsizlik içinde kurtuluş yolu ararken
duydukları son cümleler şöyledir: “Hah.. Ha… Buradan çıkacağınızı sandınız değil mi?.. Ohoooo…
Aptallığı bırakın… Çıkış mıkış yok… Birer şişe bulun kendinize…”(Kutlu, 1987: 89).
Lunapark ve ışıkları, avını ele geçirip onu hareketsiz hâle getirmeye çalışan zehirli avcı hayvanlar
gibi ışıklarıyla sanki bir tür salgı salgılar ve insanları avlayarak, onları zehirler ve kendinden geçirmeyi
başarır. Bu durum şu cümlelerle ifade edilir: “Neonlarını florasanlarını salgılıyor üzerimize.”
Dünya hayatının ahiret hayatı yerine tercih edilmesi, farklı bir söylemle dünyanın ahiret hayatının
yerini alması, bilinçsiz de olsa dünya, dünyalılar ve dünyalıkların boyasıyla boyanmayı netice verir.
Bundan böyle insanların zihin ve kalplerini Allah’ın boyası yerine, dünya ve içindekilerin boyası
boyayacaktır. Mustafa Kutlu bu tespiti, lunaparkın ışıkları vasıtasıyla şöyle dile getirir:
“Onun(lunaparkın) rengine boyanıyoruz. Yeşil yeşil bakarken birden kıpkızıl ateşte yanıyoruz. Sonra yine
mor, yine mor.” Yazarın burada Allah’ın boyası yerine, dünyayı ifade eden oyun ve eğlencenin rengiyle
kahramanlarının boyanmasını ifade ederken, onları, ışıkların tesiriyle “kıpkızıl ateşte” yakması ve
“mor”artması oldukça manidardır. Bu son, ilahi hakikate uymayan insanlar için kaçınılmazdır. Zira
Kur’an-ı Kerim’de yapılması gereken açıktır ve emir bellidir: “Allah’ın boyası ile boyan. Allah’ın
boyasından daha güzel boyası olan kimdir? Biz ancak ona kulluk ederiz.” Yine başka bir mealde bu ayet
şu şekilde Türkçe’ye aktarılır: “(Yine deyin ki: “Biz, sonradan çalınmış birtakım sunî boyalarla değil)
Allah’ın (bütün varlığa vurduğu fıtrî ve silinmez İslam) boyası(yla boyanmışız ve ona talibiz.) Allah’ın
boyasından daha güzel boya, Allah’tan daha güzel boya vuran kim vardır? Biz, yalnızca O’na ibadet
edenleriz” (Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 2/138).
Yine lunaparkın her yerden görünmesi ve yüzlerin ona çevrilmesi yukarıdaki paragrafta dile
getirilen başka bir husustur: “Nereye bakarsak, nereden bakarsak hep o. Ona dönsek de yüzümüzü,
dönmesek de, yanımızda, çevremizde.” İnananların yüzlerini Allah’a ve O’nun dinine çevirmesi ve her
şartta bunlarla bağlarını koparmaması istenir ve beklenirken, bu hâlin yerini dünya almıştır. Yüzler,
dünyaya ve içindekilere döndürülmüş; kalb ve ruh boyutunda bütün alâkalar gerçeğin yerini alan
simulasyona tevcih edilmiştir. Bu konudaki emir ise, son derece açıktır: “(Ey Muhammed!) Nereden yola
çıkarsan çık, yüzünü Mescid-i Haram’a doğru çevir. (Ey mü’minler!) Siz de nerede olursanız olun,
yüzünüzü Mescid-i Haram’a doğru çevirin ki, zalimlerin dışındaki insanların elinde (size karşı) bir koz
610
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
olmasın. Zalimlerden korkmayın, benden korkun. Böylece size nimetlerimi tamamlayayım ve doğru yolu
bulasınız.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 2/150).
Kur’an-ı Kerim’de bu hakikat, başka bir ayette şöyle hatırlatılır: “Yine bana şöyle emredildi:
“Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dîne çevir. Sakın Allah’a ortak koşanlardan olma. Allah’ı
bırakıp da sana ne fayda ve ne de zarar verebilecek olan şeylere yalvarma. Eğer böyle yaparsan, şüphesiz
ki sen zâlimlerden olursun.”(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 10/105). Diğer bir ayette ise bu emir şu şekilde
tekrar edilir: “Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir. Allah’ın insanları üzerinde yarattığı
fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir değiştirme yoktur. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat
insanların çoğu bilmezler.” (Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 30/30).
Yukarıda Kur’an-ı Kerim’den aktarılan hakikatler, olması gerekeni; lunapark ile tasvire çalışılan
durum ise, insanların içinde bulunduğu pratik hayatı ifade eder. İnsanların ebedi kalacakları ve asıl
yurtları olan Cennet yerine, dünyayı onun yerine ikame etmeye çalışmaları, gerçeğe ulaşmada hedefin
ıskalanması ve istikametin kaybedilmesine sebep olur. Bu nedenle insanlar, arzu ve isteklerine kapılarak,
heva ve heveslerinin peşinden koşar ve zevk ve eğlenceye saplanıp/hapsolup kalırlar. Bu yönüyle dünya,
bir labirente dönüşür ve insan bu labirentin içinde bir türlü çıkış yolu bulamaz. Netice olarak insanoğlu
için bu son, kaçınılmazdır. Zira, bunun böyle olduğu ve olacağı, bütün varlıkların yaratıcısı ve bunların
bütün keyfiyetlerini bilen Rabb tarafından Kur’an-ı Kerim’de mükerreren belirtilmiştir: “Bu böyledir”
(Haz: Altıntaş-Aydın, 2009: 19/21, 51/30, 8/18, 8/53, 47/28, 22/32, 22/61).
Kutlu’nun hikâyesinde yukarıda alıntılanan cümleler ve paragrafa paralel olarak pek çok malzeme
bulunmaktadır. Kısacası, insan yaratılış ve dünyaya gönderiliş gayesini unuttuğunda kendi eliyle dünya
hayatını, ahiret hayatının yerine ikame etmekte ve dünyayı bir simülatöre dönüştürmektedir. Sonra da bu
simülatörü/hayatı gerçek ve yegane kabul ederek, ömrünü bu kopya/yansıma dünyada bir türlü çıkış yolu
bulamayarak, kendini kaybetmiş bir biçimde harcayıp tüketmektedir.
Yıldız Ramazanoğlu’nun Mehtap Turu adlı kısa hikâyesi, Bu Böyledir öyküsünde olduğu gibi,
tasavvufî söylem/derinlik ve metinlerarasılık bağlamında çok zengin bir yapıya sahip olmasa da ana izlek
itibariyle Mustafa Kutlu’nun eseriyle bire bir örtüşür. Hikâyenin ana kahramanı, tasvip etmese de merak
duygusu ve arkadaşının zorlamasıyla teknede düzenlenen eğlenceye katılır. Tekne, Bu Böyledir’de
lunaparkın ışıltılı cazibesine benzer biçimde süslüdür. Gezinti teknesi; rengârenktir ve abartılı biçimde
süslüdür. Bu süs ve cazibe aslında aldatıcıdır. Her yanı aydınlatılmış ve etrafa rengarenk ışık saçan ve
gökkuşağı gibi her renkten boya ile boyanmış olan teknenin çürümeye yüz tutmuş bir eskilikte olduğu
belirtilmektedir. Tekne, ne kadar süslü de olsa, dünya gibi, dağılmaya/tükenmeye/çürümeye yüz
tutmuştur. Ancak eğlenceden başka düşüncesi olmayanlar bunu fark edemezler ve tekneye binerler.
Animatörün rehberliğinde çılgınca eğlenmeye başlarlar. Teknede başkahramanın rahatsız olduğu bakışlar
altında eğlenmeye çalışırlar: “Şu tatil gecesinde beyefendi taklidi yapar gibi kravatlı, takım elbiseli iki
adam şarkıcının salınımları arasından gözlerini kırpmadan Edibe’ye bakıyorlar. Edibe küfürler ederek kan
kırmızı rujunu siliyor. Gördün ya, kendin için olmuyor Edibe! Oldurtmazlar asla.” (Ramazanoğlu, 2007:
13). Kaptanın sorumsuzluğu sebebiyle rota kaybedilir. Teknenin sahilden uzaklaşması ve denizde
kaybolması, içindeki insanlarla ilişkilendirildiğinde oldukça manidardır. Teknede bulunanların bazıları,
neden kayboldukları ve nasıl kurtulacaklarını sorgulayacak durumda değildir. Büyük bir korku ve
tedirginlikle içinde bulundukları durumdan kurtulmak isteyenler ise, sahile nasıl ulaşacaklarını
bilemezler. Netice olarak, Mehtap Turu hikâyesinde denizde seyahat eden tekne ve eğlenmekten başka bir
şey düşünmeyen yolcular ile uzayda seyahat eden yaşlı/dağılmaya yüz tutmuş dünya gemisi arasında
ilişki kurulmuştur. Gezinti teknesinde seyahat eden ve sadece eğlenmeyi amaç edinen insanlar, teknenin
rotasını şaşırmasıyla denizde karanlık ve korku içerisinde kaybolmuştur. Hikâyeye göre, insanlar dünya
gemisinde de aynı kayıtsızlıkla yaşadığı takdirde rota veya istikametlerini kaybedecek ve kahramanların
yaşadığı aynı akıbetten kurtulamayacaktır.
SONUÇ
Mustafa Kutlu, Bu Böyledir; Yıldız Ramazanoğlu da Mehtap Turu ismini verdiği hikâyesinde
dünya ve içinde yaşanılan hayatı, örtük bir biçimde simülatöre benzetmişlerdir. Bu simülatör/dünya,
ismiyle müsemma olarak, aslını olamasa bile aslına/ahirete/cennete ait birçok göstergeyi/yansımayı
kendinde barındırması sebebiyle, gerçeğin, yani ahiret hayatının, yerini almıştır. Daha doğrusu; insanlar,
dünya simülatörünü, dünyanın cazibesine kapılarak tek gerçek gibi kabul edip, onda en güzel bir şekilde
yaşamayı hayatlarının tek gayesi hâline getirmişler ve dünyayı ahiret hayatının yerine ikame etmişlerdir.
Ancak bu dünya, “yalan dünya”dır. Simülatörün sahiciliği ve ona yüklenen fonksiyonların çokluğu onun
inandırıcılığı/aldatıcılığı ve cazibesini arttırmıştır. Bu nedenle meselenin arkaplanına intikal edemeyen
611
Prof. Dr. Şahmurat ARIK/M. Kutlu’nun “Bu Böyledir” Hikayesi ile Y. Ramazanoğlu’nun “Mehtap Turu”
insanlar; bitmek bilmeyen istek, arzu, heves ve ihtiraslarına kapılıp, bunların peşinden koşarak, gerçek ile
kopyayı ayrıt edemeyecek bir noktaya sürüklenmiştir. Bu vaziyette olanlar ise, dünya hayatında sahici
olmayan pek çok cezbedici unsur içinde/peşinde sürüklenerek aldanmaya, kaybolmaya ve hapsolmaya
mahkûmdur.
KAYNAKÇA
Baudrıallard, Jean, (2011), Simülakrlar ve Simülasyon, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Dirin, İlyas, (1999), “Mustafa Kutlu ile Öykücülüğü Üzerine”, Hece, S. 33-34.
Gülpınar, Yasemin, (2013), Yıldız Ramazanoğlu'nun Hayatı, Sanatı ve Eserleri, Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir.
Kur’an-ı Kerim Meâli, (2009), (Haz. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kutlu, Mustafa, (1987), Bu Böyledir, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Ramazanoğlu, Yıldız, (2007), Derin Siyah, İstanbul: Timaş Yayınları.
BAZI SİMÜLATÖR/SİMÜLASYON ÖRNEKLERİ
Helikopter Simülatörü
612
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Uçak Simülatörü
Otobüs Simülasyonu
Otomobil Simülasyonu
Ahiretin Yerini Alan Dünya Simülatörü
QƏRBİ AZƏBAYCANDAN ÇIXMIŞ ŞAİRLƏRİN YARADICILIĞINDA KÖÇ VƏ İŞĞAL
MOTİVLƏRİ
Şəfahət ƏLİYEV
Xülasə: “Köç” konsepti istər ümumbəşəri, istərsə də Azərbaycanlıların köçünün nümunəsində qlobal ədəbi-
elmi problemdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələyə müxtəlif prizmalardan toxunulmuşdur.
Lakin Qərbi Azərbaycanlıların köçünün Azərbaycan ədəbiyyatındakı bədii inikası bu gün həm ideologi, həm
siyasi, həm də tarixi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Açar Sözlər: poeziya, Göyçə ədəbi mühiti, didərgin şair, Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti, köç və işğal,
qaçqın ədəbiyyatı
Migration and Occupation Motives the in Western Azerbaijan Activities
Abstract: Migration consept is not only the universal, but also global literary-scientific problem of
Azerbaijanians’ migration pattern. Different perspectives on this issue were discussed in Azerbaijan literary
criticism. However, the western Azerbaijanis’ artistic reflection of migration has a great importance in the
case of the ideological, political and historical point of view.
Keywords: poetry, Goycha literary environment, wanderer poet, Western Azerbaijan literary environment,
migration and invasion, refugee literature
Köç və işğal problemi ümumən dünya ədəbiyyatının aktual və müasir mövzularındandır.Demək
olar ki, müasir dünya ədəbi mühitində köç və işğal məsələləri həm mövzu baxımından, həm də dünyanın
real mənzərəsində özünun yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Burada müəyyən xalqların dünyada baş
verən ikilistandartlardan əziyyət çəkmələri, qaçqınçılıq, torpaq işğalları, diktator rejimlər, neft amili kimi
faktorlar ön sırada dayanır. XX əsrdə dünyada bu proseslərin ardıcıl baş verməsinin bəzi siyasi tərəfləri
olsada, digər tərəfdən isə burada dünyanın hegomon ölkələrinin enerji uğrunda başlanan pərdəarxası
mübarizələrinin köç və işğal amillərinə şərait yaratmasıdır.Təssüflər olsun ki, Azərbaycan da zaman-
zaman köç və işğaldan əzab və əziyyətlərə düçar olmuş, xalqımızın birliyinə xain əllər uzadılmış,
tariximiz, mədəniyyətimiz, ululardan ulu olan gərənəklərimiz, söz və sənət beşiklərimiz, minlərlə
şəxsiyyətlərimiz məhv edilmiş, tarixi torpaqlarımız zəbt edilmiş, yer və yurd adlarımız silinmiş, tarixi
abidələrimiz məhv edilmişdir.lakin tarix heç vaxt keçmiş saxtakarlığı qəbul etməmiş, müxtəlif dövrlərdə
ədəbi-bədii mühit zamanın ədalətsizliklərini qələmə almış və tarixi ədaləti bərpa etmək üçün böyük sənət
nümunələri yaratmışlar. Beləliklə zamanın ədalətsizliyi, xalqımızın başına gətirilən faciələr
ədəbiyyatımızda da özünü ehtiva etməklə yanaşı, həmdə itirilmiş qədim el-obalarımızın, coğrafi
ərazilərimizin işğal səbəblərini ortaya qoymuşdur.
Sovet dönəmində dilimizə gətirilən və sevə-sevə oxuyub həsrətini çəkdiyimiz cənubi Azərbaycan
ədəbi mühitindən sonra, ikinci “yara” olaraq bizə Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti, qaçqın və köçkün
ədəbiyyatı, Qərbi Azərbaycan ədəbi sızıltıları kimi bir ədəbiyyat yarandı.Tarixi faktorlardan qaynaqlanan
, yurd həsrətli zəngin ədəbiyyat nümunələri yaradan şair və yazıçılarımız öz torpaqlarının nisgilini,
vətənimizin bir parçasının itirilməsinə həsr etdikləri əsərlərdə həm tariximizi, həm də Qərbi Azərbaycanın
hər qarışını yaşatmağa nail oldular. Beləliklə Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti, ümumi Azərbaycan
mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, tarixinin son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən sahəsinə
çevrildi.Xalqımızın dünya mədəniyyəti xəzinəsində adları fəxrlə çəkilən çoxsaylı yazıçı, şair, publisist,
alim və saz-söz sənətkarlarının həyatı, fəaliyyəti, ictimai- siyasi mübarizəsi və yaradıcılıq inkişafı Göyçə,
Zəngibasar, İrəvan ümumən Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti timsalında formalaşmışdır.
XX əsr Azərbaycan tarixi başdan-başa erməni təcavüzü ilə əlaqədardır. Azərbaycanın Qarabağ
bölgəsində ermənilər üçün muxtar vilayətin yaradılması, 40-cı illərin sonunda 100 mindək
azərbaycanlının Ermənistandan deportasiya edilməsi, 80-ci illərin sonunda bütün azərbaycanlıların öz
torpaqlarından silah gücünə çıxarılması, 1 milyondan yuxarı insanın qaçqın, köçkün həyatına düçür
edilməsi ermənilərin azərbaycanlılara qarşı XX əsrdə törətdikləri vəhşiliklərin qısa siyahısıdır. Bu milli
problem XX əsrin sonlarından etibarən aktiv şəkildə ədəbiyyatın mövzusuna çevrildi. Bu ədəbi prosesdə
Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya samballı, o cümlədən cəmiyyətdə təsir gücünə malik, milli ruhun inkişafına
Bakı Avrasiya Universitesi doktorantı, cicekhuseynova@mail.ru
614
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
xidmət edəcək əsərlər ortaya qoydular.Bu prosesdə koç və işğal həyatını dəfələlərlə yaşamış Qərbi
Azərbaycandan olan qələm sahibləri daha aktiv şəkildə iştirak etmişlər . Ədəbiyyatşünaslıq zaman-zaman
bu elmi problemə müxtəlif formalarda münasibət bildirib.lakin koç və işğal mövzusu hələ də ciddi
monoqrafik tədqiqatın problemi olmamışdır.
“Köç” konsepti istər ümumbəşəri, istərsə də Azərbaycanlıların köçünün nümunəsində qlobal ədəbi-
elmi problemdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələyə müxtəlif prizmalardan toxunulmuşdur.
Lakin Qərbi Azərbaycanlıların köçünün Azərbaycan ədəbiyyatındakı bədii inikası bu gün həm ideologi,
həm siyasi, həm də tarixi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu baxımdan ədəbiyyatımızla yanaşı publisistikamızda da koç və işğala məruz qalmış qədim yurd
yerlərimizlə bağlı yazılmış bütün əsərlər, tədqiqatlar həm həyatımızın, həmdə ədəbiyyatımızın əsas
sütunlardan birini təşkil edir. Ümumilikdə bu gün Qərbi Azərbaycan tarixi, mədəni mühiti ilə bağlı
publisist yazıları ilə Əli Həsənovun, Kərim Şükürovun, Flora Xəlilzadənin, Budaq Budaqovun, Teymur
Əhmədovun, Qara Namazovun, Qafar Çaxmaqlının, Qərib Məmmədovun, Eldar İsmayılın, Hüseyn
İsmayılovun, Əziz Ələkbərlinin, Nazim Mustafanın, Zirəddin Məhərrəmovun və bir çox ziyalıların
araşdırmaları gələcək nəsillər üçün tarixi əhəmiyyət daşıyır. Digər tərəfdən bədii ədəbiyyatda Zodlu
Abdulla, Növrəs İman, Nərmanlı Bəhmən, Həsən Хəyallı, Хəstə Bayraməli, Ağbulaqlı Aqil, Murad
Niyazlı, İsmiхan Didərgin, Əli Qurban, Sərraf Şiruyə, Alqayıt, Məcnun Göyçəli, Aqil İman və
başqalarının yaradıcılığında milli-etnik zəmində yaranmış münaqişələr, tariхi-mədəni hadisələr, oğuz
türklərinin qəhrəmanlığı, həyat tərzi, Göyçənin, Zəngəzurun, Vedibasarın başına gətirilən müsibətlər
poetik qəlibə salınaraq şirin bir dillə nəql olunur.
Bu sırada Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybullayevin “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli
toponimlərin izahlı lüğəti”eləcə də , “Qərbi Azərbaycan ədəbi-bədii, publisistik toplusu”nun, İ. Vəlizadə
və B. Muradov tərəfindən yazılmış “Ermənistan azərbaycanlılarının soyqırımı” kitabının, Hidayətin
“Burdan min atlı keçdi” kitabının, “Didərginlər” toplusunun, Salman Qazinin “İtirdiyim yerlər “adlı
şeirlər kitabının, Eldar İsmayılın “Mən burda qəribəm, yurd orda qərib”, “Ulu Göycə”, “Allah
amanatı”poemalarının, İsmixan Didərginin “Ayırdılar qucağından Göyçənin” kitablarının işıq üzü
görməsi başımıza gələn faciələrmizlə bağlı qələmə alınan əsərlərdəndir. Bu əsərlər həm problemə bədii
yanaşma cəhətdən , həm də xalqımızın başına gətirilən müsibətlərdən nəticə çıxarılması baxımından çox
qiymətli və ibratamiz əsərlərdir.
Qərbi Azərbaycan kökənli şairlərdən Eldar İsmayıl, Sərraf Siruyə, Məcnun Göyçəli, Aydın
Uluxanlı, Mənsur Xəyal, Aşıq Alqayıt, Tahir Talıblı, Musa Urud, İsmixan Didərgin, Aqil İman və
digərlərinin əsərlərində köç və işğal mövzusu, erməni işğalı, Azərbaycanlılarn öz torpaqlarından
qovulması, Qərbi Azərbaycan mədəni-ədəbi mühitində yaratdığı fəlakətin miqyas və göstəriciləri, o
cümlədən erməni xisləti, yurd həsrəti, yurda qayıdış və intiqam motivləri xüsusi yer tutur.
Sovet dönəmində bədii, publisistik yazılarda bu proseslər üstüörtülü şəkildə ədəbiyyatımızda
yazılsada xalqımızın başına gətirilən 1948-53-cü illərdə azərbaycanlıların (türklərin) Ermənistandan Kür-
Araz ovalığına köçürülməsinin əsl səbəbləri tam açıqlanmamış, hadisələrin əsl mahiyyəti gizlin və
üstüörtülü siyasi məqamlarla gizlədilmişdir.Lakin 1988-ci il hadisələrindən sonra köçürülmə proseslərinin
əsl mahiyyəti tarixi faktlar və siyasi oyunların açığa çıxması ədəbiyyatımızda yeni bir mərhələnin
açılmasına şərait yaratdı.
Beləliklə istər folklor nümunələrimizdə, istərsədə yazılı ədəbiyyatımızda Dədə Ələsgərdən üzü bu
yana köç və işğalın təçəssümü, vətən həsrəti, yurda bağlılıq, intiqam mövzusunda yazılmış maraqlı ədəbi
nümunələr öz aktuallığını qorumaqla yanaşı, gənc nəslin vətənpərvər ruhda böyüməsində, yeni nəslə
vətən sevgisinin aşılanmasında mühüm yer tutduğu kimi, tarixi torpaqlarımızın unudulmamasına xidmət
edən böyük təsir gücünə malikdir.
Bu gün Qərbi Azərbaycan poeziyasında köç və işğalın nəticələrini təsvir edən ədiblərimizin
əsərlərini araşdırdıqda ermənilərin təkcə tarixi torpaqlarımızı işğal etməsini yox, milli kimliyimizi,
maddi-mənəvi dəyərlərimizi, mədniyyətimizi, min illər boyu yaratdığımız şifahi və yazılı ədəbiyyatımızı
da almaq, mənimsəmək istədikləri ortalığa çıxır.. Məhz bu səbəbdən zəngin ədəbi mühitə malik olan
Qərbi Azərbaycan ədbiyyatı, istər İrəvan, Zəngəzur, istərsədə Göyçə ədəbi mühiti kimi ədəbiyyatımızda
tədqiqə ehtiyacı olan sahələrdən biri kimi hər zaman aktuallığını qoruyuyur.Tarixi torpaqlarımızdan
köçürülmə, deportasiya, qaçqınçılıq məkrli “ siyasi ideolojiya” kimi araşdırılması dövlətin prioritet
vəzifəsi olduğu kimi, yurd həsrətilə qələmə alınmış, tarixi faktları özündə əks etdirən publisistika,
615
Şəfahət ƏLİYEV/Gerbi Azerbaycandan Çıxmış Şairlerin Yaradıcılığında Köç ve İşğal Motivleri
poemalar, romanlar, eləcədə bayatılarda, ağılarda, qoşmalarda öz əksini tapmış bir ədəbiyyatın da geniş
araşdırılıb xalqın ixtiyarına buraxmağın vaxtıdır.
Beləliklə bir xalqın tarixində dəfələrlə yaşanmış köç və işğal prosesləri ədəbiyyatda da öz əksini
tapması təbiidir. Ədəbiyyatımız bu tarixi ədalətsizliyi qələmə alarkən tarixi torpaqlarımıza həmişə ümidlə
qayıdış motivini aktual saxlayıb.Aşıq Ələsgərdən tutmuş bu günki nəsl yaradıcılığına qədər, vətənə,
torpağa qayıdış öz gücündə qalması o deməkdir ki, gələcək bu ədalətsizliyi qəbul etmək güçündə
olmayacaq.
Hanı mən gördüyüm qurğu, büsatlar,
Dərdməndlər görsə tez bağrı çatlar.
Mələşmir sürülər, kişnəşmir atlar,
Niyə pərişandı halların, dağlar?!
Aşıq Ələsgərin bu seirindən başlanan davamlı poeziya akademik Nizami Cəfərovun fikirləri ilə üst-
üstə düşür.Onun dədə Ələsgər lirikasından bəhrələnən şair, publisist Eldar İsmayıl poeziyası haqqında
dedikləri əslində Göyçə ədəbiyyatına verdiyi yüksək qiymətdir: “Orda sözə, saza münasibət deyə bir
mentaritet var, o cəmiyyətin xarakterini ədəbiyyatsız təsəvvür etmək mümkün deyil, çünki bura Göyçə
mahalıdır.Eldar
İsmayılın
yaxşı
şair
olmamaq
imkanı
yox
idi”
(http://www.gunaz.tv/?id=2&vmode=1&sID=8360&lang=1 (22.08.2008)).
Göyçə ədəbi mühirtində demək olar ki, bütün yaradıcılığı boyu köç probleminin, onun fəsadlarını
həm bədii, həmdə publisistik və nəsr əsərlərində yazan Eldar İsmayıl çağdaş ədəbiyyatımızda şair kimi,
həsas, duyğulu, kövrək, başımıza gələn bəlaları məqamında təsvir və ifadə etməyi bacaran şair kimi
tanınır.Onun lirikasında el həsrəti, vətənə qayıdış çağrışları, türkçülük ideologiyası daha çılpaq çalarlarla
öz əksini tapıb.
Bir ömürlük yola çıxdım,
Gəzdim göynəyə-göynəyə.
Günü aya, ayı ilə,
Düzdüm göynəyə-göynəyə
Digər parçada didərgin şair Göyçəni “ölən yurd”adlandırması daha təsirlidir:
Göz yaşlarım sini-sini,
Həyatın tövhəsini.
Ölən yurdun lövhəsini,
Yazdım göynəyə-göynəyə.
1988-ci ildən öz doğma Göyçəsindən qaçqın düşən şairin bütün yaradıcılığı, vətənə, torpağa, ulu
Göyçəyə həsr edilmiş lirika ilə bağlıdır.
Bulud mənə bir aman ver,
Baxım gölünə Göyçənin.
Novruzgülü baş qaldırıb,
Baxım gülünə Göyçənin
Eldar İsmayıl köçkünlük taleyini, xalqımızın ağrısını o qədər poetik, o qədər sadə dildə vermişdir
ki, onu duymamaq mümkün deyil..,
Səs verin səsimə ay əsən yellər,
Buludlu göylərin gözündə sellər.
Hanı Ələsgərli, Alılı ellər,
Mən burda qəribəm, yurd orda qərib...
Taleyi mənim tək dolaşıq durna,
Sən ey Kərəm durna, ay aşıq durna...
Mən səndən yazığam ay yazıq durna...
Mən burda qəribəm, yurd orda qərib..
Ümumiyyətlə Eldar İsmayılın şeirlərində köç və işğal motivləri daha fəlsəfi mənalara
köklənib.Onun təkcə doğulduğu kəndinə, həyətinə həsr etdiyi “Yuxu” şeri bunları deməyə əsas verir.
Bu gecə
Kədimizə getmişdim.
Yuxumun dumanıda
Öz qapı itimizi
616
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Həyətimizdə gördüm.
Gözlərində yaş
Hürə-hürə üstümə gəldi,
Birə min artdı dərdim.
Yenə də həyətimizi,
Qapı-bacamızı gözləyir!
Bizə tərəf gələn
Qadanı-balanı izləyir!
Ay allah,
Bir tikə kütün
Qədrini bilən
Bu itin sədaqətinə bax!
Xalq şair, türk dünyasını fəxri Bəxtiyar Vahabzadə Eldar İsmayılın yaradıçılığına yüksək qiymət
verərək onun “Allah amanatı” şerini oxuduqdan sonra demişdi: “Bu şeirin misralarındakı yanğı tüstümü
təpəmdən çıxartdı. Bu adi şeir deyil, ata –baba yurdundan, isti ocağından qovulan zavallı didərginlərin
torpaq həsrətinə nisgilli bir ağıdır, bu ağrı göyçəlilərin dərdini, nisgilini quru sözlərlə deyil, od-alova
bürünmüş hisslə nə qədər gözəl ifadə etmişdir.Öz el obasını tərk etmiş didərginlərin dərdini o yerlərdə
“qəbir-qəbir elim qalıb” ifadəsindən güclü və tutarlı demək mümkün deyil” (İsmayıl,
http://analoq.az/edebiyyat/1162: 11)
Bəlkə gəldim mən gəlincə,
Çöllər allah amanatı
Digər xalq şairimiz ömrünün sonuna kimi göyçəsizliklə barışa bilməyən, ulu torpağın didərgin
övladlarını, zamanı, dövranı öz şeirində qınayan Hüseyn Arif Eldar İsmayılıda bu qınaqdan kənarda
saxlaya bilmədi:
Aldım sorağını əzizim Eldar,
Sən o Ağbulağı niyə buraxdın ?
Böyüklü-kiçikli, toylu büsatlı,
O isti ocağı niyə buraxdın?
Başqaydı növrağı əzəllər onun ,
Başına dönərdi gözəllər onun.
Gözündən su içib Ələsgər onun,
Sərin buz-bulağı niyə buraxdın?
Yaxud;
Aləm bilir, hər hörmətim sizədir,
Dədə-baba məhəbbətim sizədir,
Mən Arifəm, vəsiyyətim sizədir,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədə
Məlumat üçün qeyd edirəm ki, xalq şairi Hüseyn Arif Göyçə ədəbi mühitinə qəlbən, ruhən bağlı
olan, bu torpağın saz tutub, söz deyən sənətkarlarını arayıb-axtarmaqda xüsusi xidməti, böyük əməyi
olmuşdur.
Göyçə mahalının yetirdiyi Azərbaycan poeziyasında eyni dəst-xətti davam etdirən şairlərimizdən
olan Məcnun Göyçəlinin poeziyasıda köç və işğalın, itirilmiş yurd yerlərimizin poetik ifadəsi olduqca
təsirli verilmişdir (Mədətoğlu 2014: 7).
“Dərələyəz harayı” poemasındakı,
Bir qoca danışır köz sinəsində
Ayrılıq quşunu içinə alıb
Qulağım torpağın ana səsində
Gözlərim dağların izində qalıb
Məcnun Göyçəlinin "Göyçənamə"sindəki sızıltılı şeirləri, köç taleyli şairin sonu necə olacağını
yazır. Məcnun deyəndə ki:
"Görən harda öləcəyəm!
Nə Göyçə var, nə göyçəli",
yaxud :
617
Şəfahət ƏLİYEV/Gerbi Azerbaycandan Çıxmış Şairlerin Yaradıcılığında Köç ve İşğal Motivleri
"Mən Göyçədə ölmədim,
Ölübdü Göyçə məndə!",
Misralardakı yanğı didərgin şairin ifrat pessimizmlə razılaşmasına işarədir. Şairin belə bir mənəvi
məğlubiyyətlə barışması təbii onun qəlbinin harayıdı. Amma , Məcnun dərdini, qüssəsini, Göyçə həsrətini
həm də içindəki qəzəbə də çevirə bilən şairdir. Tənqidçi Əsəd Cahangir "Göyçənamə" kitabına gözəl bir
müqəddimə yazıb: "M.Göyçəli bu kütləvi ağlaşma karnavalına qoşulmur".
İrəvan qaldırsın ağ bayrağını,
Qisas qiyamətə qalmayıb, qalmaz.
Qeyrət qalasını, yurd torpağını
Atəşlə almasaq, atəşkəs olmaz!
Yaxud,
Bir soraq varmı gör Turan elindən,
Yollar qəm bağladı durna telindən!
Gül bülbüldən küsüb, çəmən gülündən-
Zirvədə təklənib qıy vuran qartal,
Daşlara çırpılır ünü, hikkəsi,
Hardasan, hardasan, ay ev yiyəsi.
Məcnun Göyçəli şeirlərindəki Vətən dərdini, həsrətini, xalqıyla, millətiylə bağlı ağrılı düşüncələrini
eynən poemalarında da davam etdirir. "Zülmətdə döyüşən pəncərə", "Göyçə dərdi", "Göyçə gözəli",
"Zirvə yollarında atılan ömür" poemaları da elə Göyçə faciələrindən söz açır (Yusifli,
http://www.gunaz.tv). Aşıq Ələsgər ocağının layiqli nümayəndələrindən olan İsmixan Didərginin
yaradıcılığındakı köç və işğal motivləri də ədəbiyyatımızda xüsusi yer tutur. Vaxtsız həyata vida deyən öz
təxəllüsünə “didərgin” yazan şairimizin yurd həsrətli şeirləri Qərbi Azərbaycan ədəbi mühiti üçün
əvəzolunmaz sırada dayanır.
Təkcə “Ayrılıq” şeirində yeddi yer adı, yeddi toponim işlədilib və sözsüz ki, hamısı da öz ana
türkcəmizdədir (Cəfərov, https://www.youtube.com).
Dədə yurdum, elim-günüm, bəri gəl,
Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq.
Səcdə qılıb, diz çökürəm önündə.
Sinəmdəki ağrılara yaxşı bax.
Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq.
Bu nemətdən, bu torpaqdan harda var?
Bu obadan, bu oymaqdan harda var?
Bu təndirdən, bu ocaqdan harda var?
Alagöllər, Şışpilləkən, Qonurdağ...
Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq.
“Ermənistan SSR-də Azərbaycan toponimlərinin dəyişdirilməsi barədə ilk fərman hələ 1935-ci ildə
verilmiş, yaşayış məntəqələrinin, dağ, çay, bölgə adlarının dəyişdirilərək “erməniləşdirilməsi” siyasəti
dövlət səviyyəsində ardıcıl surətdə həyata keçirilmişdir” (Məmmədli, 2012: 9).
Ağ yoxuşa, Sarınərə,
Vida dedik neçə kərə.
Yelli gədik, Çətin dərə.
Mənim sizdə nəyim qaldı?
Müqəddəsdir düzüm, çölüm,
İsti yuvam, ağır elim.
Göz bəbəyim, Göyçəgölüm,
Mənim sizdə nəyim qaldı
Şairin “Gəldim” qoşmasındakı yurd dərdininin ifadəsi ədbiyyatımızda yeni səhifə olmasada, insanı
fərqli duyğularla aparır..
Əlvida demədim mən öz yurduma,
Çölünü, düzünü gətirib gəldim.
Ulu camalını basdım bağrıma,
Qarını, buzunu gətirib gəldim.
618
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Hər daşa, divara sürtdüm əlimi,
Qucdum çəmənimi, öpdüm çölümü.
Yığıb gözlərimə Göyçə gölümü,
Göyçənin gözünü götürüb gəldim.
Ümumiyyətlə Qərbi Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığındakı qədim ellərimizin hər qarışının
ifadəsi, tarixilik, türkçülüuk ideyaları, və onları yaddaşlara köçürmək bacarıqları, acılı-şirinli notlarla
yazılan şeirləri bu gün və sabah böyüməkdə olan gənc nəsilin vətənpərvərlik hisslərinin formalaşmasında
mühüm rol oynayacağı şübhəsizdir..
Достарыңызбен бөлісу: |