ӘДЕБИЕТТЕР
Ана тілі газеті №3, 21-27 қаңтар 2016 жыл/Бізге мемлекеттік тілде сөйлейтін парламент керек/Дәуіржан
Төлебаев
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2015 жылғы 30 қараша
Зимняя. И.А. Общая культура и социально-профессиональная компетентность человека//Интернет-журнал
«Эйдос». – 2006. – URL.: http://www.eidos.ru/journal/2006/.htm
Грузинская И.А. Методика преподавания английского языка. – М., Учпедгиз, 1947.
Рахманов И.В. Методика обучения немецкому языку. М., Педагогика, 1956.
Салистра И.Д. Очерки методов обучения иностранным языкам. – М., Высшая школа, 1966.
Ильин М.С. Основы теории упражнений по иностранному языку. / Под ред. проф. В.С.Цетлин. – М.,
Педагогика, 1975.
Лариохина, Н. М. Практический курс русского языка для иностранных учащихся. (Текст) : продвинутый
этап : учеб. пособие : в 2 ч. Ч. 1 / Н. М. Лариохина; Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова, Филол. фак.
- М. : МГУ, 1997.
Лапидус Б.А. Обучение второму иностранному языку как специальности. – М., 2001.
Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Ана тілі,
1996.
Күзекова З. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. Филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2005.
Ильин М.С. Основы теории упражнений по иностранному языку. / Под ред. Проф. В.С.Цетлин. – М.,
Педагогика, 1975.
Носенко Э.Л. ЭВМ в обучении иностранным языкам в вузе. – М., Высшая шк. – 1988.
Алхазишвили А.А. Психологические основы обучения обучения устной речи. – Тбилиси: Изд.Гос.пед.инс.,
1974.
Скалкин В.Л. Основы обучения устной иноязычной речи. – М., Р.Я., 1981.
Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. – Алматы, 2005.
Пассов Е. И. Содержание иноязычного образования как методическая категория (Текст) / Е. И. Пассов //
Иностр. яз. в шк.. - 2007.- № .- С. 13-23.
Усачёва О.В. Система упражнений как особый вид формирования компетентности учителя иностранных
языков/ Вопросы современной науки и практики. №11(25). –Тамбов, 2009. –85-89 с.
С.М.Иманқұлова., Шетелдік тәжірибе және қазақ тіліндегі жаттығулар жүйесі/ Алматы
Коростелев В.С. Основы функционального обучения иноязычной лексике. – Воронеж, 1990.
Китайгородская Г.А. Мосты доверия. Интенсивный курс русского языка. - Книга для преподавателя. -
Москва, 1993.
Сарыбаев Ш.Х. Орыс оқушыларына етіс категориясын оқыту әдісі. //Халық мұғалімі. – 1952. - N 6. – 47 –
51.
ЖАНУАРЛАР АТАУЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ САЛЫСТЫРА ЗЕРТТЕУ
(ҚАЗАҚ ЖӘНЕ НЕМІС ТІЛДЕРІ)
Р. Қ. СМАҒҰЛОВА
Түйіндәмә: Құрылымы әр түрлі тілдердің фразеологизмдерін өзара салыстыра зерттеу бүгінгі таңда
ғалымдардың назарын аударып отырған көкейтесті мәселе, себебі осы саладағы ізденістер нәтижелері
шет тілін оқытып – үйретуде, аударма жұмысында және мәдениаралық қатынаста маңызды. Тілдерді
салыстыра зерттеу олардың ұқсастық немесе айырмашылық дәрежесінің заңдылығын анықтауға, бір
тілдің жеке алып қарағанда көзге түсе бермейтін ерекшеліктерін терең түсінуге жол ашады.
Ұсынылып отырған мақаламызда қазақ және неміс тілдерінің құрамында жануарлар атаулары бар
фразелогизмдерін салыстыра зерттегенде қол жеткізген нәтижелер жөнінде сөз болады және жасалған
тұжырымдар көрнекті мысалдармен дәйектеледі. Сонымен қатар, аталмыш фразеологизмдердің
қолданылу жиілігін салыстыру кестесі түзіледі.
Кілт Сөздер: фразеологизм, аударма, мысалдар, нәтижелер.
Critical Research of Phrase Logical Units Related to Animal Names (Kazakh and German Languages)
Abstract: Comparative research of the phraseological units of languages with different structures is one of
the central issues in modern Linguistics since similar research outcomes are essential in a foreign language
teaching and learning, translation and intercultural communication. Comparative research of languages
enables us to identify the patterns of their similarities and differences, and find out the peculiarities of a
language that cannot be seen when it is considered individually. The present article discusses the outcomes of
the comparative research conducted on the basis of phrase logical units in Kazakh and German languages
with animal names; the outcomes are demonstrated through examples. Besides, the article presents a
comparative table demonstrating the frequency of the use of the present phrase logical units.
Keywords: phraseological, translations, examples and results.
Қазіргі лингвистикада тілді адам мен оның санасы мен болмысының айналамен рухани
қарым-қатынасын зерттеу, яғни тілдегі адамдық фактор ең басты бағыттардың бірі болып отыр.
Тіл арқылы бүкіл бір ұлт өмірлік көріністерінің тұтас мәліметін жинақтайды. Осы мәліметтер
арқылы адамдар сол тілде сөйлейтін бір ұлттың өмір айнасын көз алдыңызға әкеледі. Әр ұлт
ерекшелігі, менталитеті, менталдық сияқты қасиеттері тіл фактілерінде көрініс табады. Тіл - өне
бойы белгілі бір ғана елге тән ұлттық-мәдени белгілерге тұнып тұрған ақпарат.Ал бойында белгілі
бір елге тән ұлттық – мәдени ақпарат бар бірліктер, негізінен фразеологизмдер болып табылады.
Фразеологизмдер – қай тілдің болмасын айшықты да мәнерлі саласының бірі. Бұлар
өздерінің бейнелі-әсерлілік, экспрессивтік-эмоциялық қасиеттерімен көзге түседі. Осындай
көркем, бояуы қанық, алуан түрлі тұрақты тіркестерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіп келеді. Фразеологизмдер – ұлттық колориті мол, халық даналығына суарылған
образды ойлау тілінің үлгісі. «Даже стилистический нейтральные фразеологизмы отличается
националтным своеобразием и могут приобретать экспрессивное значение в контексте. Поэтому
есть все основания считать фразеологию одним из выразительных средств языка.» (Рецкер, 1974:
145).
Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени семантикасын олардың қрамындағы ұлттық-мәдени
элемент білдіреді. Ұлттық-мәдени элементке әр халықтың өзіне ғана тән бейнелеу образдары
жатады, яғни, тілдік образдар.Тілдердің фразеологиялық қорын осы тұрғыдан зерттеу өте қызық.
Ал туыстас емес тілдердің фразеологизмдерін өзара салыстыра және салғастыра зерттеу-бүгінгі
таңда, сөз жоқ, ғалымдардың назарын аударып отырған өзекті мәселе, себебі осы саладағы
ізденістер нәтижелері шет тілін оқытып – үйретуде, аударма жұмысында өз орнын тауып отыр.
Тілдерді салыстыра зерттеу барысында олардың бір бірімен ұқсастық немесе айырмашылық
дәрежесінің заңдылығын анықтауға, бір тілдің жеке алып қарағанда көзге түсе бермейтін
ерекшеліктерін терең түсінуге жол ашылады. «Сопоставление фразеосочетаний разных языков
КИМЭП Университет, Алматы, raushans@kimep.kz
554
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
дает важнейшие сведения для теории и практики перевода, методики преподавания иностранных
языков, раскрывает истоки создания и употребления фразеосочетаний.» (Копыленко, 1972: 38)
Тұрақты сөз тіркестерінің біраз бөлігі жан-жануар атауларына байланысты. Аталмыш
фразеологогизмдер барлық тілдердің лексикасының ең ежелгі көне тобын құрайды. Жан-
жануарлар,әсіресе, үй жануарлары халықтың ғасырлар бойы тұрмыс - тіршілігімен тығыз
байланыста болып келген, жесе тамағы, ішсе сүті, кисе киімі болған. Тіпті олардың сүйегі мен
терісін де адам керегіне жаратып, күн көрісіне қажетті құрал жабдықтар жасаған. Күнделікті
өмірде адамның жан-жануарлармен байланысы, аң аулауы, жыртқыш аңдармен күресі адамның
дүниетанымына, көзқарасының қалыптасуына өз әсерін тигізбей қойған жок. Малшылық,
аңшылық өмірге байланысты ұғымдар мен түсініктер қалыптасты. Адамзат тілінде аңдарға, төрт
түлік малға қатысты тілдік бірліктер туындады. Жай тілдік бірліктер емес, әсем өріліп өңделген,
ән мен күйдегі, жырдағы тәрізді орайын тауып әбден кіріккен, қиюын тауып біріккен, ұрпақтан
ұрпаққа мирас болып бүгінге жеткен, бейнелі де әсерлі сөз оралымдары, яғни, фразеологизмдер.
Ыңғайын тауып қолданылған фразеологизмдер сөз мәні мен мазмұнының айқындала түсуіне
ықпал етеді. Адам бір нәрсені сипаттағанда, табиғи құбылысты суреттегенде көбіне теңей
ассоциативті түрде салыстыра астарлап, ой пікірін бейнелі түрде жеткізіп отырған.
Әдетте, адамзат тіршілігінде аспан ортақ, күн ортақ, жер ортақ, тіпті күн көріс қамы ұқсас.
Кейде дүние жүзілік ауқымды ұлы құбылыстар да ортақтық, ұқсастықты көрсетеді. Дегенмен де,
барлық адамзаттың әр өкілінің рухани құндылығы, рухани мәдениет пен байлығы түрліше дамып
өркендеді.
Әлем тілдерінде жан-жануар атауларына қатысты туындаған фразеологизмдер өте көп. Бұл
жөнінде фразеолог ғалым Р.М. Вайнтруб былай деп жазды: «...фразеология, включающая в себя
названия фауны, как и соматическая фразеология, составляет во фразеологическом составе
любого языка значительный пласт» (Вайнтруб, 1975: 159). Негізі бұл тұрақты тіркестер ортақ
белгі қасиеттеріне байланысты компаративтік элементтерге,сипаттау құралына айналып,адамның
кескін-келбетін, іс-қимылын, мінез-құлқын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін бірліктер ретінде тілде
көп көрініс табады. Жалпы жан-жануарлар атаулары о баста ассоциативті салыстырмалы теңеу
элементі ретінде қолданылады. «Наименование животных в большинстве языков мира регулярно
используется для характеристики человека они употребляются а) как метафорические
характеристики; б) в составе разных конструкций; в)в составе конструкций, переходных от
сравнения к метафоре» (Гутман-Черемисина, 1970: 64). Неміс және қазақ тілдерінде де аталмыш
фразеологизмдер жиі қолданыс табады. Мыс.икемсіз, дөрекі қимыл: plump wie ein Bär; тайлақ
түйедей тарпаңдау; жараспаушылық: etw.passt j-m wie der Sau Halsband;есекке үкі таққандай тб.
Сөз жоқ, тілдің фразеологиялық құрамының қалыптасуына лексикалық бірліктер қатысады.
Фразеологизмдер компоненттерінің көпшілігі өздерінің дербес жеке лексема түріндегі
мағынасымен мағыналық жағынан қандай да болсын бір байланыста болады. Бұл құбылысты
фразнологизмдердің екі жақтылығы (двуплановость) деуге болады. Мысалы: etw. vor die Hunde
werfen – 1. итке тастау; 2. қажетсіз қылу; ысырап ету
Тек фразеологизмдер құрамында ғана ұшырасатын, ал тілдің лексикалық жүйесінде
кездеспейтін фразеологиялық компоненттер өте аз. Негізгі сөздік қорға, лексиканың ең көне
қабатына жататын лексемалар әдетте басқалармен салыстырғанда қолданылу жиілігі жоғары
лексемалар қатарына жатады.Тіл бірлігінің тура мағынасы көрсететін құбылыс неғұрлым
нақтырақ болса, соғұрлым образ бейнелі әрі бояуының қанық болатыны белгілі.
Фразеологияда ең белсенді мүшенің бірі - зат есімдер болып табылады. Олар өздерінің кең
де ауқымды мағыналық - функционалдық аясының арқасында өте мол фразеологизмдердің
құрамына кіреді.
Біздің зерттеуіміздің негізгі нысаны – қазақ және неміс тілдері фразеологизмдерінің
құрамында кездесетін жан-жануарлар атаулары, яғни, зат есімдер. Зат есімдер адам баласы
өмірінің, тұрмыс-тіршілігінің ең негізгі құрамдас бөлігі болып табылатынына дау жоқ. Адамзат
өзін қоршаған ортаны тани бастағаннан-ақ жан-жануар дүниесі адамның санасына сыналай кіріп,
орнықты орын алады.
Екі тілдің жан-жануар атауларына байланысты фразеологизмдерін салыстыра қарастыру
мақсатында неміс тілінің 1573, ал қазақ тілінің 1676 фразеологизмдері теріп алынды (Кеңесбаев,
1977: 7). Бірақ бұл мақала төңірегінде біз неміс және қазақ тілдерінің ең көп кездескен тек 5
555
R. K. SMAĞULOVA/Januvarlar Atavlarımen Baylanıstı Frazeologizmderdi Salıstıra Zertteu…
жануар атауынан жасалған компоненттерінің қолданылу жиілігін қарастырумен шектелмекпіз
(кестені қараңыз).
Неміс Тілі
Саны
Қазақ Тілі
Саны
1 Hund
230 ит, төбет
246
2 Bock
176 теке, қошқар
72
3 Schwein, Sau
155 шошқа, доңыз
11
4 Kamel
3 түйе, тайлақ, нар, бота,бура, атан, інген
122
5 Schaf
20 қой
102
Біздің зерттеуіміз бойынша «Hund»-«ит» лексемалары екі тілде де өнімді екенін байқадық.
Мысалы: j-n wie einen Hund behandeln; ит терісін басына қаптау тб. Бұл сөз неміс тілінің – 230,
ал қазақ тілінінің 246 тұрақты тіркес құрамында кездескен. Керісінше, неміс тілінің «Schwein»,
«Sau» лексемалары 155 фразеологизм құрамында кездессе, қазақ тілінде «шошқа,доңыз»
сөздерімен 11 ғана фразеологизм табылған. Мысалы: Schwein haben тб. Немесе неміс тілінде
«Kamel» сөзімен 3 фразеологизм кездессе, қазақ тілінде «Kamel» сөзіне балама бола алатын
«түйе,тайлақ,нар,бура, атан, інген» сөздері 122 фразеологизмнің тірек сөзі ретінде қолданылған.
Мысалы: aus einer Mücke ein Kamel machen; түйенің жарты етіндей, бурадай тулау тб.
Неміс тілінде «Hund» лексемасынан кейінгі орынды «Bock» - теке,қошқар лексемасы алады.
Мысалы: mit einander einen Bock haben; текедей бақылдау тб. Аталмыш лексеманың көмегімен
176 фразеологизм жасалған.
Қазақ тілі үшін «қой» лексемасының орны тіпті ерекше. «Қой» компонентінің қатысуымен
қазақ тілінің фразеологиялық қорын 102 фразеологизм байытып, молайта түскен. Мысалы: қой
аузынан шөп алмас, қой мойынды тб
Неміс тілінде «Schaf» сөзінен жасалған 20 фразеологизм табылған. Мысалы: ein schwarzes
Schaf sein тб.
Әрине, мұндай кестені ары қарай жалғастыра беруге болады,бірақ бір ғана мақаланың
көлемінде қарастыру мүмкін емес. Дей тұрғанмен де, мына бір қызықты жайтты айта кетуді жөн
көрдік. Екі тілдің де «Hund»- «ит» лексемаларының фразеологизм құрамында кездесу жиілігі
бойынша ең жоғарғы орында тұруы адам баласының алғаш өмір сүре бастағанда хайуанаттар
арасында бірінші көріп, танығаны ит жануары екенін тағы да бір дәлелдей түскендей. Адам өзінің
көріп- білгенін, ойына тоқып- түйгенін өзіне етене таныс, жанында жүрген, адал әрі сенімді серігі
ит жануарымен байланыстырып, салыстырса керек.
Кестеде көрсетілгендей, екі тілдің жан - жануар атауларынан болған кейбір
компоненттерінің фразеологизм жасау белсенділігінде алшақтықтар байқалды. Мысалы, неміс
тілінің сирек ұшырасқан «Kamel» - «түйе» компоненті қазақ тілінде өте мол мөлшерде кездеседі.
Қазақ тілінде бұл жануардың жынысына, жасына қарай тағы да әрі қарай ажырата бөліп
айтылуына байланысты тағы да басқа атаулардың болуы - өте бір қызық дүние. Бұл құбылыс,
әрине, неміс және қазақ халқының өмір сүру салты мен тұрмыс-тіршілігіндегі ерекшеліктеріне
байланысты. Көшпенді халық ретінде қазақ халқы түйені көшкенде көлік, жегенде ет, ішкенде сүт
ретінде көп қолданған және бұл хайуан шөлге өте шыдамды, яғни, ауа-райындағы кейбір
өзгешеліктер де өз рөлін ойнамай қоймайды. Түйе малы жалпы шығыс халықтарының тұрмыста
ең көп пайдаланған жануарларының бірі.
Әлбетте, бұл айтылған кейбір сәйкес келмеушілік әр тілдің өз ерекшелігіне, сол халықтың
ұлттық-мәдени
айрықшылығына,
өмір
сүру
салтына,
түрмыс-тіршілігіне,
яғни,
экстралингвистикалық факторға байланысты екеніне дау жоқ. Дәл осы фактор тіл арқылы ел тану
барысында өте маңызды болып табылады. Себебі, кез келген тіл-өз иегерінің мәдени, ұлттық,
тарихи ерекшеліктерінің айнасы. Егер біз өзіміз оқып немесе оқытып жатқан тіл иегері халықтың
өмір сүру салты туралы бейхабар болсақ, сол елдің тілін үйрету мен үйрену үдерісінің тығырыққа
тірелері хақ.
ӘДЕБИЕТТЕР
Рецкер Я.И. (1974), Теория перевода и переводческая практика. – М.
Копыленко М.М. (1972), Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. – Воронеж: изд – во ВГУ.
Вайнтруб Р.М. (1975), Опыт сопоставления соматической фразеологии в славянских языках. Вопросы
фразеологии.- Самарканд.
556
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Гутман, Е.А.-Черемисина, М.И. (1970), О специфике образного употребления наименований животных в
русском и французском языках. Актуальные проблемы лексикологии. – Минск.
Қашгари Махмұд. Түбі бір түркі тілі. Диуани лұғат ит-түрк. Тәржімалағандар: Қ. Бекетаев, Ә. Ибатов.-
Алматы, 1993, - 192 б.
Кеңесбаев, І. (1977), «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы, «Ғылым» баспасы, 1977. - 712 б.
Duden. Redewendungen und sprichwörtliche Redensarten. – Mannheim. 1992. S. 864.
MİLLÎ UYANIŞ VE ÜYGE TABA (EVE DOĞRU)
Yrd. Doç. Dr. Ramis KARABULUT
Özet: Türkiye’de Türk dünyası ile ilgili onlarca roman vardır. Oysa Türkiye dışındaki Türk edebiyatlarında
Türkiye’ye yönelik roman yok denecek kadar azdır. Yaptığımız araştırmalarda konusu, ana fikri ve millî
birlikle ilgili çözüm önerileri açısından Muhammed Ayas İshaki İdilli’nin Üyge Taba (Eve Doğru, Berlin
1922) adlı romanı dikkatimizi çekti. Çünkü roman hem İdil-Ural Tatar Edebiyatı, hem de Türk dünyasının
meselelerini -özellikle de bağımsızlık mücadelelerini- işlemesi açısından farklı bir yerde durmaktadır. I.
Dünya Savaşı’nda Kafkasya Cephesi’nde Çarlık Rusya’sının baskısı ile toplanan Müslüman Türk askerlerin
Türkiye’ye karşı savaşmak zorunda kalışları; kendi soy ve dindaşlarıyla savaşmak istemeyerek -millî bilincin
uyanmasıyla- Türkiye tarafına geçmeleri Üyge Taba romanının vakasını oluşturmaktadır. Bununla yazar,
Türkiye Türklüğü ile Rusya egemenliğindeki Türklerin güç birliği etmeleri gereğini ve millî uyanış fikrini
yaymayı amaçlamaktadır. Bu bildiride romandan örneklerle “millî uyanış” fikrinin nasıl işlendiği ve bugünün
Türk dünyasına yönelik mesajlar tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk romanı, Ayas İshaki, Üyge Taba (Eve Doğru), millî uyanış
National Awareness and Uyge Taba (Towards Home)
Abstract: There are dozens of novels about Turkish World in Turkey. However, there is almost no novel
about Turkey in Turkish literatures outside Turkey. The Uyge Taba (Towards Home, Berlin 1922) of
Muhammed Ayas Ishaki Idilli has taken our attention with its topic, main idea and the solution offers for
national unity in the light of our study, because the novel has its own privileged place as it dealt with issues
of both Literature of Idyll-Ural Tatar and Turkish World – especially their independence fights-. The case of
the novel is the situation in which Turkish - Muslim soldiers are obliged to fight against Turkey, and they
defect to the Turkish side with the rise of the national awareness as they don’t want to fight against their kin
and coreligionists. With this novel, the author aims necessity of collaboration of Turkey Turks and the Turks
under the domination of Russia and the rise of national awareness idea. In this paper, the idea of how the
national awareness is handled by samples and its messages towards our today’s Turkish World are pointed
out.
Keywords: Turkish novel, Ayas Ishaki, Üyge Taba (Towards to Home), national awareness
Giriş
Türkiye’de roman sahasında, Türkiye dışındaki Türk dünyası üzerine onlarca eser bulunmaktadır
1
.
Oysa diğer Türk sahalarında konusu Türkiye olan roman, yok denecek kadar azdır. Bu dikkatle
yaptığımız araştırmada İdil-Ural Boyları Tatar Edebiyatının bayraklaşmış ismi Muhammed Ayas İshaki
İdilli ve eserleri ile karşılaştık. Bu bağlamda XX. Yüzyılın başında İdil-Ural Boyları Tatar aydınlarının
bir kısmı Türkçülük fikri etrafında bağımsızlık mücadelesine giriştiklerini, 1917 Bolşevik İhtilali hemen
öncesi ve sonrasında yurtlarında tutunamayarak bazıları Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmışlardır. İlk
akla gelenler şunlardır: Yusuf Akçura, Zeki Velidi Togan, Muhammed Ayas İshaki İdilli, Reşit Rahmeti
Arat, Ahmet Temir, Sadri Maksudi Arsal, Abdülkadir İnan İdiloğlu, Saadet Çağatay vb…
Bizim üzerinde duracağımız Üyge Taba romanının yazarı Muhammed Ayas İshaki İdilli, 1878
Yevşirme / Çistay / Kazan’da dünyaya gelir, 1954’te mücadeleli bir ömrün sonunda Ankara’da ebedî
istirahate çekilir. Yazar, 1903’te Rus-Tatar öğretmen okulunu bitirdikten sonra bir bağımsızlık mücahidi
olarak ömrünü sürdürür. Bu yıllarda büyük oranda İsmail Gaspralı’nın fikirlerinden etkilenerek verdiği
mücadelede daima milliyetçi ve Türkçü grubun başını çeker. Bağımsızlık uğruna birçok gazete çıkarır
(Terakki, Hürriyet, Tan Yıldızı, Tan Mecmuası, İl, Söz, Bizim İl, Millî Yol, Millî Bayrak…), gizli ya da
açık birçok parti ve dernekte faaliyet gösterir (Şagirdlik, Tangcılar, Promete…). Millî Şura çalışmalarına
katılır (1917). 1918’de İdil-Ural Cumhuriyeti Kızılordu tarafından işgal edilince bundan sonraki hayatı
hep sürgünde geçer (Mançurya, Kore, Japonya, Paris, Berlin, Varşova, Türkiye…) (Türk Dili ve
Edebiyatı Ansiklopedisi: 1981, c. 4, 342-343; Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi: 2004, c. 5, 148-
149).
Niğde Üni. Öğretim Üyesi, rkarabulut611@hotmail.com
1
Bu konuda geniş bilgi için bk. Bozdoğan (2008: 450 – 455); Kolcu (2013: 114-126).
558
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Muhammed Ayas İshaki’nin mücadelesi kaynaklarda üç başlık altında verilmiştir
2
: 1. Millî maarif,
2. Rusya’da yaşayan bütün Türklere eşit vatandaşlık hakları, 3. İdil-Ural Türklerinin bağımsız devlet
kurma mücadelesi.
Hikâye, roman, tiyatro türlerinde 46 adet eser yazmıştır. Bunlardan bazıları Kelepuşçi Kız, Tilenci
Kız, Soldat, Mulla Babay, Üstadbike, Üyge Taba vs…
Üyge Taba (Eve Doğru)
Bu bildiride, İshaki’nin Türk dünyası edebiyatları içinde çok ayrı bir anlam taşıyan Üyge Taba
(Eve Doğru) adlı romanı üzerinde duracağız. Yazar, 1941’de İstanbul’da eserinin ikinci baskısına yazdığı
giriş kısmında, eserinin ilk baskısının 1922 yılında Berlin’de Şimal Türk lehçesiyle yazılıp basıldığını,
1927 yılında Türkiye Türkçesine aktarıldığını, ancak bu nüshanın kaybolduğunu belirmektedir (İshaki:
1998: 7-8)
3
. Eser, 117 sayfalık dar hacimli bir roman olsa da, konusu itibariyle Türk dünyası için oldukça
anlamlı bir konumdadır. Bu konuda İshaki’nin eserleri üzerine bir inceleme yapmış olan Gustave Burbiel,
şunları söylemektedir:
“I. Dünya Savaşı boyunca Gayaz İshaki, kesin olarak bir Türk yanlısı tutum içindedir. Rusya’daki
Müslümanları Türk kardeşlerine karşı savaşmamağa davet etmiştir. Tatar - Türk dayanışması ve
kardeşliği, Gayaz İshaki’nin eserlerinde, özellikle Dulkin İçinde (Dalgalar İçinde) ve Üyge Taba
(Eve Doğru) adlı eserlerinde işlenmiştir. “Üyge Taba”da Gayaz İshaki, Rusya’daki Türk
bölgelerinin Türkiye ile birleştirilerek bir Türk imparatorluğunun gerçekleşmesini düşleyen roman
kahramanı aracılığıyla kendisinin koyu bir Türk milliyetçisi ve hatta bir Pan-Türkist olduğunu
kanıtlamıştır.” (Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti: 1979, 139).
İshaki’nin eserini ithafı da anlamlıdır: “Cihan Harbi’ne Türkiye tarafında iştirak ederek Bağdad
cephesinde büyük yararlıklar gösteren İdil-Ural gençlerinin ruhuna ithaf edilmek üzere” (s. 7) şeklinde
ithaf etmiştir. Böylece üzerinde neredeyse hiç durulmayan tarihî bir gerçekliğe de işaret etmiştir.
Üyge Taba (Eve Doğru), numaralandırılmış 15 bölümden oluşmaktadır. Esere yazar anlatıcının
hâkim bakış açısı egemendir. Eserin kahramanı Demir Ali (Timur Galı) yazarın sözünü emanet ettiği
yansıtıcı merkez konumundadır. Vaka, kronolojik tek bir olaylar zincirinden oluşan klasik roman kurgusu
özelliği taşımaktadır. Kişiler ve olaylar öne çıkarılmıştır. Bu durum tezli roman için normal bir
yaklaşımdır. Yazar, şahısların fizikî özelliklerine değil, daha çok -ana fikrin öne çıkarılması için- Demir
Ali’nin ruhî ve zihnî değişimine yoğunlaşmıştır. Bu açıdan bakıldığında eser millî romantik tavırla
kaleme alınmış, sosyal faydacı anlayışın bir ürünüdür.
Eserin vaka yapısını şöyle bir tabloyla gösterebiliriz:
Достарыңызбен бөлісу: |