Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет88/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   102

QAYNAQLAR 

Qarayev,  A.H.-Cəfərov,  S.Ə.-Cəfərova,  K.Ə.  (1999),  Avropa  Mənşəli  Sözlərin  İzahlı  Lüğəti,  Maarif  Nəşriyyatı, 

Bakı. 

Adilov, Musa (1988), Qanadlı Sözlər, Yazıçı, Bakı. 



Altaylı, Seyfəttin (2005), Azərbaycan Türkçəsi Deyimlər Sözlüğü, Prəstij, Ankara. 

Ana Britannica (1986), C. 7, İstanbul. 

Arazoğlu (1999), Müxtəsər Azərbaycan Tarixi, BAB, Bakı. 

Axundov, Əhliman (1968), Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatına Dair Tədqiqlər III, Azb. SSR Elmlər Akadəmiyası 

Nəşriyyatı, Bakı. 



Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (1983), C. 7, Bakı. 

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (1984), C. 8, Bakı. 

590 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Binab, Mir Hüseyn Dildar (2012), Fərhəng Tətbiqi Kinayat Dildar, İntişaratı Sədaqət, Tehran. 

Cüveyni (1998), Alaaddin Ata Məlik (çəv:Mürsəl Öztürk), KB Yay., Ankara. 

Əli Heydar Orucov-Bəhruz  Abdullayev-Nərgiz Rəhimzadə (2006), Azərbaycan Dililnin İzahlı Lüğəti I, II, III, IV, 

Şərq-Qərb, Bakı. 

Hatipoğlu, Vəcihə (1964), Atasözləri və Deyimlər, Türk Dili, XIII/152 Ankara. 

Həqqi, Behruz (2005), Türk Deyimləri, Qrifli Nəşr, Bakı. 

Ali Şir Nəvayî (1996), Muhakəmətü’l Luğateyn, (Haz. F. Səma Barutçu Özöndər), TDK, Ankara. 

Oy, Aydın (1964), Atasözlərinin Ədəbi Dəğəri, Türk Dili dərgisi, V/57, Ankara.  

Qıpçaq, Məmmədəli (2002), Söz Aləminə Səyahət, Bakı Universiteti Nəşriyyatı, Bakı. 

Məhərrəmli, Qulu-İsmayılov, Rafiq (2015), Azərbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğəti, Altun Kitab, Bakı. 

Yaqubqızı, Mətanət (2013), Atalar Sözləri, Nurlan, Bakı. 


HEİNRİCH FRİEDRİCH VON DİEZ VE  

TEPEGÖZ HİKÂYESİNİN ALMANCAYA ÇEVİRİSİ



 

Prof. Dr. Sultan TULU



 



Özet: Dede Korkut Kitabı Türkiye’de ilkin 1916 yılında Kilisli Muallim Rifat tarafından yayımlandı. Daha 

sonra  eser birçok defa  yayımlanmış  ve  metin  üzerinde  sayısız  çalışmalar  yapılmıştır. Eser üzerinde  başlıca 

Orhan  Şaik  Gökyay,  Muharrem  Ergin,  Sadettin  Özçelik  ve  Semih  Tezcan  çalıştılar.  Bugün  hâlen  ilmî 

araştırmalar  sürmektedir.  Bu  bildirimizde,  Dede  Korkut  kitabının  von  Diez  tarafından  bilim  âlemine 

tanıtılmasının 200. yılı dolayısıyla onun Tepegöz hikâyesini Almancaya çevirisi ele alınacaktır.  

Anahtar  Kelimeler:  Heinrich  Friedrich  von  Diez,  Tepegöz  hikâyesi,  Cyklop,  Dede  Korkut  Kitabı, 

Tepegöz’ün Almancaya çevirisi 



Heinrich Friedrich von Diez and his Translation of Tepegöz epic story in German 

Abstract: The Book of Dedem Korkut was firstly published in Turkey by Kilisli Muallim Rifat in 1916 and 

since then it has been republished many times and there have been made numerous studies on this text. Most 

researchers are: Orhan Şaik Gökyay,  Muharrem Ergin, Sadettin Ozcelik and Semih Tezcan etc. Today, the 

scientific research going on. As it is the 200th anniversary of start of the studies, in this paper we will also 

discuss about the epic story Tepegöz of The Book of Dede Korkut, wich has been

 which was published by 

Diez for the first time (1815).

 

Keywords: Heinrich Friedrich von Diez,  Translation of Tepegöz epic story in German,  

 

Eski  Anadolu  Türkçesinin  en  güzel  dil  ve  edebiyat  anıtlarından  biri  olan  ve  göçebe  Oğuzların 



destan  geleneğinden  bize  miras  kalmış  en  eski  ve  büyük  metin  Dede  Korkut  Kitabı'dır.  Kitap,  ilk  defa 

Alman bilim adamı Heinrich Friedrich von Diez (1751-1817)'in 1815'te yayımladığı bir makale ile bilim 

dünyasına  tanıtılmıştır,  (von  Diez,  Denkwürdigkeiten  aus  Asien"  Berlin-Halle  1815,  ss.436-457:  "Der 

neuentdeckte  oghusichen  Cyclop").  Dede  Korkut  Kitabı'  nın  bu  tarihte  tanıtılmasından  sonraki  iki 

yüzyıllık  süre  içinde  bu  alanda  farklı  disiplinlere  mensup  bilim  adamları  tarafından  birçok  verimli 

çalışmalar ortaya konmuştur. Her ne kadar H. F. von Diez’in konuyla ilgili ilk yayını 1811’e dayansa da 

metnin bir bütün olarak yayımlanması bundan yaklaşık yüz yıl sonra 1916’da gerçekleşmiştir.  

Dede  Korkut  Kitabı'nın  ilk  bilinen  yazması  Almanya'nın  Dresden  sehrinde  Kraliyet 

Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Bu nüsha, H. O. Fleischer tarafından bulunmuş ve kütüphane kataloğuna 

açıklama  yazılmıştır.  "Dresden  Yazması"  olarak  bilinen"  bu  yazmanın  adı  "Kitab-ı  Dedem  Korkut  alâ 

Lisâan-ı  Tâife-i  Oguzân'dır".  Yazmanın  hikâyelerle  ilgili  olmayan  bir  giriş  bölümü  vardır.  Bu  bölüm 

besmele  ile  başlamaktadır.  Besmeleden  sonra,  Dede  Korkut'un  kim  olduğu  anlatılmakta,  ancak  burada 

Korkut  Ata'dan  söz  edilmektedir.    Bundan  sonra  Dede  Korkut'un  sözleri  yer  almaktadır.  Bir  yönüyle 

bunlar, Dede Korkut'un dilinden söylenmiş atasözleridir. Son bölümde de " Karılar dört türlüdür " diye 

başlayan bir kısım bulunmaktadır.  Dresden nüshası Giriş’ten başka 12 hikâye içermektedir. 

Kitabın  Dresden  nüshasını  ilim  âlemine  ilk  tanıtan  kişi  H.  F.  von  Diez  olmuştur.  Von  Diez  bu 

eserin  sekizinci  hikâyesi  olan  Tepegöz’ü  Almanca’ya  çevirip  yayınlar.  Diğer  bir  Alman  bilim  adamı 

Theodor  Nöldeke  Dede  Korkut  kitabının  hepsini  Almanca’ya  çevirmek  ister,  fakat  bu  işi  sonunu 

getiremez ve tüm materyallerini öğrencisi V. V. Bartold’a emânet eder. Bartold bu kitabın incelenmesi ve 

tercümesi  işiyle  on  yıllarca  meşgul  olur,  ancak  Dede  Korkut  kitabı  1922’de  Rusça’ya  çevrilir.  Onun 

sağlığında bu çeviri yayınlanamasa da 1962’de Rusya Bilimler Akademisi üyesi V. M. Jirmunskiy ve A. 

N. Kononov’un editörlüğünde yayınlanır. (Bartold, V.V. (1950). Dede Korkut. Per. Akad. Podgotovili k 

peçati:  Gamid  Araslı,  (Dede  Korkut,  yay.  haz.  Hamit  Araslı  ve  M.G.  Tahmasib)  Baku;  Bartold, 

V.V.,V.M. Jirmusnkiy, A.N. Kononov (1962).  Kniga Moego Deda Korkuta: Oğuzkiy Geroiçeskiy Epos

Moskova: SSCB Bilimler Akademisi)  

Bilinen ikinci yazma "Vatikan Yazması"dır. 1950 yılında İtalyan bilgin Ettore Rossi  (1894-1955), 

Vatikan  Kütüphanesinde  Dede  Korkut  Oğuznamesi’nin  yeni,  lâkin  eksik  bir  nüshasını  bularak  bilim 

                                                      

 Bildiri 27.10.2015’te Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesinde von Diez’in Dede Korkut yayınını yayınlamasının 200. 



Yıldönümü vesilesiyle sözlü olarak sunulan, konferansın kısaltılmış halidir. 



 Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları sultantulu@yahoo.com 



592 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

âlemine tanıtır. Bu metin 1952’de yayımlanır: “Il Kitab-ı Dede Qorqut”, Città del Vaticano. E. Rossi’nin 

keşfi, Dede Korkut çalışmaları için büyük önem taşır: "Hikayet-i Oguznâme-i Kazan Beg ve Gayrı"dır. 

Rossi "Un  nuovo  manoscritto  del  Kitab-i  Dede  Qurgot"  adlı  yazısında  yazmayı  bilim  dünyasına  tanıtır. 

Daha sonra bir inceleme yazısı ile birlikte, bütün Oğuznamelerin İtalyanca çevirisini ve Vatikan Yazma-

sı'nın tıpkıbasımını bir kitap içinde yayınlar. Vatikan Kütüphanesi'nde bulunan bu yazma başka bir risale 

ile bir aradadır. Dresden Yazmasının başında bulunan "Giriş” bölümü burada da vardır. Bu yazmada altı 

hikâye bulunmakta olup, nüshanın sondan bir önceki yaprağı kopmus olduğu için, altıncı hikâyenin iki 

sayfalık bir kısmı eksiktir. 

Von  Diez'in,  "Denkwürdigkerten  von  Asien"  (1815)  adlı  yapıtında  "Tepegöz"  hikâyesini 

Almanca'ya çevirmesiyle, söz konusu yazma bilim dünyasında tanınmaya başlamıştır.  Bir başka yazma 

"Berlin  Yazması"  olarak  bilinse  de  Berlin  Kütüphanesi'nde  bulunan  bu  yazma,  aslında  onun  Dresden 

nüshasından hatalarına varıncaya dek kopye ettiği nüshadan başka nüsha değildir. 

Dresden  nüshasının  tam  metni  ilkin  Kilisli  Muallim  Rıfat  (Bilge)  tarafından  Arap  harfleriyle 

yayımlandı: Kitâb-ı Dede Korkut alâ-lisân-i Tâ'îfe-i Oğuzân, İstanbul, 1332/1916. Hem yazma nüshanın 

kendisinden kaynaklanan yanlışlara hem de von Diez'in okuma  yanlışlarına rağmen, Kilisli Rıfat metni 

oldukça doğru okumuş, yanlışlara dikkat çekmiş, hatta kısmen düzeltmiştir.  

Kilisli  Rifat’tan  yirmi  iki  yıl  sonra  1938’de  Orhan  Şaik  Gökyay’ın Dede  Korkut isimli  eseri  ya-

yımlanır. Gökyay’ın bu çalışması, Türkiye’de lâtin harfleriyle yapılan ilk yayındır ve von Diez’in kopye 

ettiği  nüshaya  dayanır.  Gökyay, Kilisli  Rıfat’ın  çalışmasından  yararlanırken,  kimi  yanlışları  düzeltirken 

kimini de tekrar etmiştir.  

Gökyay’ın çalışmasından sonra yirmi sene sonra Muharrem Ergin’in Dede Korkut Kitabı I (Giriş – 

Metin – Faksimile, Ankara 1958) yayımlanır. İkinci cildi ise(İndeks ve Gramer) 1963 yılında yayımlanır. 

Ergin’in  çalışması,  metnin  bütünü  üzerinde  filolojik  metodu  gözeten  ilk  bilimsel  çalışmadır.  Ergin, 

metnin transkripsiyonunu hazırlarken Dresden nüshasını esas almış, Vatikan nüshasındaki farkları ayrıca 

göstermiş  ve  yer  yer  bu  ikinci  nüsha  olan  Vatikan  nüshasından  da  yararlanarak  metni  tamir  yoluna 

gitmiştir.  Ergin’in  bu  çalışması  metin  ile  ilgili  o  güne  dek  elde  edilen  bütün  bilgileri  vermesi,  trans-

kripsiyonu, metnin tıpkıbasımlarını eklemiş olması; ikinci cilde de Gramer ve Sözlük-indeks’i hazırlaması 

Dede Korkut araştırmacıları için en önemli başvuru kaynağı haline getirmişti. 

Muharrem  Ergin  yayınından  (1958)  on  beş  sene  sonra  Orhan  Şaik  Gökyay,  Dedem  Korkudun 

Kitabı ‘nı  (İstanbul  1973,  360+DCLXXI  s.)  yayımlar.  Bu  hacimli  kitapta  transkripsiyon  teknikleri 

kullanılmamış;  metin  fonolojik  açıdan  nispeten  modernize  edilmiş;  edisyon  kritik  yapılmış  olmakla 

birlikte  ilmî  bir  metot  gözetilmemiştir.  Ancak  bu  eser  geniş  bibliyografyası,  Dede  Korkut  ve  Oğuz 

toplumuyla ilgili tarihî ve etnografik bilgileri bir araya getirmesi bakımından önemlidir.  

Bunların dışında Türkiye’de halk için birçok popüler yayınlar, yurt dışında da çeviriler yapılmıştır.  

Son  yıllarda  Dede  Korkut  Oğuznameleri  konulu  önemli  toplantılar  da  yapılmıştır.  Bilhassa  1988 

yılında  Baku’da  toplanan  I.  Sovyet-Türk  Kollokyumu,  “Kültür  Anıtı  Olarak  Dede  Korkut  Kitabı” 

konusuna  hasredilmiş  ve  önemli  bildiriler  sunulmuştur.  Bu  bildiriler TDAY  Belleten  1992’de  (Ankara 

1995) yayımlanmıştır. 

Saim  Sakaoğlu’nun  1998  yılında  yayımladığı  Dede  Korkut  Kitabı  I ve II (Selçuk  Üni.,  Konya 

1998), halkbilimi yönüyle önemli derleme hizmetinde bulunmuştur.  

Dresden  ve  Vatikan  nüshalarının  ilk  defa  yayımlanma  işini  ise  Semih  Tezcan  ve  Hendrik 

Boeschoten Dede Korkut Oğuznameleri  adlı çalışmaları ile yayınlarlar. Semih Tezcan, bu eseri takiben 

Dede  Korkut  Oğuznameleri  Üzerine  Notlar isimli  çalışmasını  yayımlamıştır.  Bu  çalışmaları  daha 

sonraları Saadet Özçelik, O.F. Sertkaya, Mustafa Kaçalin v.b. izleyecektir. 

 

“Heinrich  Friedrich  von  Diez’in  (1751-1817)  1815  yılında  Dede  Korkut  Kitabı’ndaki  Tepegöz 



hikâyesini Almanca’ya çevirip yayımlamasının ardından geçen iki yüz yılda  Dede Korkut Kitabı dünya 

çapında pek çok bilim insanının üzerinde çalıştığı bir eser oldu.   

Von  Diez,  Dede  Korkut  Kitabı  üzerindeki  ilk  çalışmayı  “Tepegöz”  boyunu  Almanca’ya  çevirip, 

Homeros’un  Odessası’ndaki  Polifem  ile  karşılaştırarak  yapmıştı.  Bu  çalışma  pek  çok  araştırmacının 

dikkatini Dede Korkut Kitabı’na yönelmesine neden olmuştu: “Depe Ghöz oder der oghuzische Cyklop” 

Dede Korkut Kitabı’nı ilk Almanca’ya çeviren Joachim Hein oldu (Hein, 1958: Das Buch des Dede 



Korkut: Ein Nomadenepos aus türkischer Frühzeit).  Hein çevirisinde, Kilisli Muallim Rıfat’ın Dresden 

593 

Prof. Dr. Sultan TULU/Heinrich FriedrichVon Diez ve Tepegöz Hikayesinin Almancaya Çevirisi  

nüshasına  dayanan  Türkiye’deki  ilk  yayın  olan  Kitâb-ı  Dede  Korkut  alā  lisān-ı  tâife-i  Oguzân  (1916) 

kitabını esas kaynak olarak almış, ayrıca eserin Vatikan yazmasından yararlanmıştı.  

1995  yılında  Azerbaycan  İlimler  Akademisi’nden  fahrî  doktora  ünvânı  alan  Hans  Peter  Achmed 

Schmiede, Dede Korkut Kitabı’nın tam metnini yeniden Almanca’ya çevirdi. (Schmiede: 1995). Kitabın 

önsözünü  Adnan  Binyazar,  “Çeviriye  Dair”  bölümünü  Schmiede  yazmıştır.  Schmiede,  burada  Dede 

Korkut Kitabı’nın daha önceki Almanca çevirileri hakkında bilgi vermiştir. Çeviriye Adnan Binyazar ve 

Mohammed  Ali  Hoseini’nin  metin  neşrleri  esas  alınmıştır.  Schmiede,  Ferhad  Zeynalov  ve  Samet 

Alizade’nin Dresden nüshası üstünde yaptıkları çalışmadan da (1988) faydalanmıştır. 

Dede  Korkut  Kitabı’nın  Alman  dilindeki  üçüncü  çevirisi  de  Hendrik  Boeschoten  tarafından 

yapılmıştır.  (Boeschoten,  Hendrik  (2008).  Das  Buch  des  Dede  Korkut:  Heldenerzählungen  aus  dem 



türkischen Mittelalter, Übersetzer:Hendrik Stuttgart: Reclam Bibliothek.) 

Son yıllarda Türkçe olarak yayınlanan çalışmalardan biri; H. Achmed Schmiede'nin 2000 yılında 

basılan "D" "Kitab-ı Dedem Korkut" Destanların Dresden Nüshası'dır. Kitap önce 1995 yılında, Almanca 

olarak yayınlandı. Bu yıl ise kitabın yeniden Grossvater Korkut adı ile yayımlanması planlanmaktadır.  

  

Von Diez ve onun görkemli eserleri 

"Görkemli Eserler” (= GE)'in 1811 yılında çıkan I.ci cildinde von Diez, diğer eserler meyanında, 

İstanbul'dan beraberinde getirmiş olduğu yazmalardan birinden bahsederek bunun içerisinden Türkçe ve 

Almanca  tercümeli  olarak  parçalar  verir:  "Das  Buch  von  Reden,  welche  als  Sprüche  der  Väter  unterm 

Namen,  Buch  des  Oghuz,  bekannt  sind,  aus  dem  Tatarisch-Türkischen"  ("Atalar  Sözü  Oğuznamesi" 

(Bibl.Diez 8o267)).  

GE külliyatının ikinci, yani birincisinden 4 yıl sonra çıkan, kısmında (GE II) de von Diez "Kitab-ı 

Dedem Korkut"da geçen "Tepegöz" boyunu ilk defa Almanca’ya çevirerek Oğuzca aslı ile birlikte verir. 

Bu demektir ki, von Diez bu iki eserin yayımlanması esnasında ilk kez Dede Korkut ile tanışır. Gerçekten 

de von Diez, GE I'de "Atalar Sözü"nden getirdiği darbımesellerin tercümesinde (elyazmada tam 17 kere 

geçtiği  halde)  "Dede  Korkut/Korkut  Ata"  antroponimini  henüz  teşhis  etmemiş,  Korkut  adını  Türkçe 

kork/ut- fiil köküne bağlayarak çevirmişti.  

GE  I'deki  atasözlerinden  bir  örnek:    Korkut  Ata'nın  bellisin  versin  =  Ein  böser  Vater  sey 

unglücklich! Bu örnekte Korkut Ata antroponimi korkunç (veya kızgın) baba gibi önerilmiştir. 

GE  II'de  von  Diez  "Atalar  Sözü"  Oğuznamesinden  örnek  verirken  bu  yanılgısını  düzeltir: 

"Oğuzname'nin  devamını  verirken  bu  kitabın  müellifi  ve  ilk  derleyicisine  bir  kez  daha  dönmem  icâb 

ediyor.  'Görkemli  Eserler’in  birinci  cildinde  (GE  I,s.159-160)  kendisi  hakkında  sadece  Oğuz'un  füru'u 

olduğunu  bildirdiğini,  bir  ihtimala  göre  her  hangi  bir  ülkenin  hükümdarı  olduğunu  ve  İslâm'ın  ilk 

asırlarında  yaşamış  olabileceğini  söyleyebilmiştim.  Zaten  bu  haberler  bizzat  aynı  kitaptan  alındığı  için 

bunlara şüphe beslenemez. Ancak, aşağıda Oğuzların Cyklopu hakkındaki makâlemde sözünü edeceğim 

bu yazma 1814 yılında ilk kez elime geçince onda müellifin adına ve yaşadığı devre delâlet eden yeni bir 

ışığa  rastladım.  Çünkü  mukaddemesinde  şöyle  denilmektedir:"  (von  Diez  burada  "Kitab-ı  Dedem 

Korkut"un  mukaddemesinden  parçalar  getirdikten  sonra  şöyle  devam  eder:)  "Gerek  bu  isim,  gerekse 

yukarıda  (mukaddemede)  kendisinin  bahsettiği  diğer  haller  aynı  adamı  bu  kez  Oğuzname'de 

tanımlamama  vesile  oldu.  Zira  onda  daha  önce  bir  kaç  kere  (sert  't'  ile  biten)  Korkut'a  rastgelmiştim. 

Fakat böyle bir isimden haberim olmadığından Korkut'u, Tatarca'da kötü, kızgın veya 'korkutmak' fiilinin 

imperatif  şekli  ile  hitap  edilen  bir  kişi  şeklinde  algılamıştım.

 

...  Şimdi  ise  oraların  'Dede  Korkut' 



biçiminde okunması gerektiği kendiliğinden anlaşılmış oldu" (DA II, s. 290).  

Aşağıda von Diez’in Tepegöz çevirisinde dikkatimizi çeken bazı noktalara değinmek istiyoruz. 

1.  Görelim  Han’um  ne  soylamış!  gibi  geçiş  formüllerini  von  Diez  anlamamış  direkt  çevirmiştir. 

“Diese  Art  zu  reden  wird  im  ganzen  Laufe  des  Buchs  immer  wiederholt,  so  oft  ein  Chan  etwas  zu 

sprechen  hat.  Ich  habe  sie  nirgend  anderswo  angetroffen.”  Bu  tarz  konuşmanın  bir  Han’ın  konuşmak 

istediğinde, kitap boyunca tekrar edildiğini ifade etmektedir. 

2. Von Diez Tepegöz hikâyesinde geçen ‘salahane kayası’ kelimesini gerçek anlamında Almanca 

‘Felsen-Schlachthaus’,  yani  ‘mezbahane’  anlamında kullanmış:  “Schlachthaus ist für Wohnung  gesetzt, 

weil die Menschen dasebst umgebracht wurden.” Ölülerin yıkandığı yer. İnsanlar yaşadığı yerde sürekli 

öldürüldüğü için. Başka yerlerde bilinmeyen yer adı olarak belirtilmiş.  

3.  Von  Diez  anlamlandıramadığı  yerlerden  birini  de  Tepegöz’de  geçen  bir  koyunun  adı  olan 

Kısmet’i ‘mein Glück’ olarak çevirmiştir: “Die Worte, mein Glück soll untergehen! sind wahrscheinlich 


594 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

dem Ausruf heh!vorangegangen. Ein Abschreiber aber, der sie dort ausgelassen, hat sie hier am unrechten 

Orte nachgeholt.” 

4.  Basat’ın  Tepegöz’ün  gözüne  kızdırdığı  şişi  sokarken  Hz.  Muhammed’in  adını  anıp  salavat 

getirmesi ise güzel bir açıklamadır: “Das angebliche Gebet auf Muhammeds Namen beweiset nicht, dass 

die  Fabel  in  den  Zeiten  des  Islams  ausgedacht  und  gespielt  worden.  Im  Gegenteil  sind  die 

Muhammedaner  gewohnt,  in  Erzählungen,  die  älter  sind  als  der  Islam,  die  Dinge  zu 

muhammedisieren,wie sie denn auch behaupten, dass der Islam sich dem Anfange der Welt bey gewissen 

Personen gefunden habe.” 

5. Bu cümlede von Diez qın kelimesini qan olarak okumuş ve öyle çevirmiştir: “(Depegöz =D.G.): 

Es giebt daselbst zwey Säbel, der eine ist blutig, der andere ist ohne Blut. Der blutlose hauet meinen Kopf 

ab. Geh hin, hole ihn, und haue meinen Kopf ab.” Diez çevirisi: Orada iki kılıç var. Biri kınlı biri kınsız

.

 

Kınsız  olan  benim  başımı  keser.  Git  onu  al  ve  başımı  kes.  Basat  mağaranın  kapısından  girer  ve  orada 



kınsız  bir  kılıç  olduğunu  görür.  İçine  girer  ve  tekrar  çıkar.  Buna  da  (diğer  kılıca  öyle  teklifsiz 

yaklaşmamak  için)  kendi  kılıcını  çıkarır  ve  onu  durdurmak  ister.  Kılıcı  ikiye  parçalanır.  Tahta  getirir 

kılıca tutar. O da ikiye parçalanır. Bunun üzerine yayını eline alır ve o kılıç yayı da ona asılı zinciri de 

parçalar.  

6. “Bissat begab sich nach der Thüre der Hohle und bemerkte, dass daselbst kein Säbel ohne Blut 

lag. Er stieg also nur hinein und gieng wieder heraus. Um auch diesen (den andern Säbel) nicht so ohne 

Umstände anzugreifen, zog er seinen eigenen Säbel heraus und hielt ihn daran. Er theilte sich in zwey 

Stücke. Er gieng hin, um Holz zu holen, und hielt es an den Säbel. Auch das Holz ward in zwey Stucke 

getheilt. Hierauf nahm er seinen Bogen in die Hand und jener Säbel zerschlug den Bogen und die daran 

hängende Kette. Der Säbel fiel nun auf die Erde und ward verscharrt. Er steckte seinen eignen Säbel in 

die Scheide und hob ihn (den andern Säbel) fest aus dem Schlamme und kehrte zurück.” 

Diez’e  göre  bu  bölümde  eksiklik  olmalı.  Basat  kınlı  kılıcı  gördüğü  halde  ondan  bahsetmemiş. 



teklifsiz  kelimesini  de  ‘ohne  Umstaende’  olarak  almış.  Nihayet  kılıç  yere  saplanır  ve  parçalanır.  Kendi 

kılıcını kınına sokar ve diğer kılıcı sıkıca saplandığı çamurdan çıkartır ve geri döner.  Diez dipnotunda 

metinde  anlam  bütünlüğü  olmadığını  yazar,  çünkü  kanlı  kılıç  yere  saplanınca  gücünü  artık  kaybetmiş 

olmalıdır,  yani  dokunduğu  nesneyi  kesme  gücünü.  Şimdi  yere  saplanınca  artık  Basat  onu  kılıcıyla 

çıkarabilmeliydi.  Bu  durumda  Depegöz'ün  kafasını  kesmek  için  Basat'ın  nasıl  güçlendiği  sorusu  akla 

gelmektedir, demektedir. 

7. “D.G. Für dich giebt es keinen Tod. Depe Ghöz schrie und sprach: Wir wollen sehen, was er 

gesprochen. Er sagte: Mein Auge, mein Auge, bloss mein Auge! Du allein! Mit dem Auge habe ich die 

Oghuzier aufgerieben. Du aber hast mich vom grauen Auge getrennt. Tapferer Jüngling! Nimm mir nur 

auch  das süsse  Leben!  Der  Allmächtige  wird dir  thun,  was  ich leide!  Möge  doch  der  allmächtige  Gott 

heute  keinem  Jünglinge  mehr  Augen  geben!  Er  sprach  weiter:  Filarda  koparda!  Jungling,  wo  hast  du 

deinen Platz? / Wenn du dich in dunkeler Nacht vom Wege verirrst, was ist dann deine Hoffnung? / Wer 

ist dein Chan (Oberherr) der einen Fels in der Fahne führt? / Wie hat dein graubärtiger Vater am Tage der 

Niederlage  geheissen?/    Von  Heldenmännern  sich  einen  Namen  anzunehmen,  ist  Schande.  /  Sage  mir, 

Jüngling,  wie  dein  Name  ist?  /  Bissat  sprach  zu  Depe  Ghöz:  Wir  wollen  sehen,  was  unser  Chan 

gesprochen hat. Er sagte: Filarda koparda! Mein Platz ist Süden. /Wenn ich mich in dünkeler Nacht vom 

Wege  verirre;  so  ist  meine  Hoffnung  Gott  /  Mein  Chan,  der  den  Fels  in  der  Fahne  führt,  ist  Bajender 

chan./ Vor der Niederlage war der Name meines Vaters, wonach du fragst, Salur oghlu Kazan, den man 

nicht von hinten greifen kann./ Der Name meiner Mutter ist Kaba aghadsch (Tochter des) Kyghan aslan. /  

Wenn du nach meinem Namen fragst, so heisse ich Bissat Sohn des Aruz.”  

Von  Diez  metinde  geçen  “qalarda  qoparda  yigit  yérüng  ne  yérdür”  kelimeleri  tabiat  taklidi  bir 

kelime  sanarak  farklı  anlamlandırmıştır,  bu  yüzden  bu  iki  kelimeyi  dipnotta  anlamsız  bir  kargış  gibi 

görmüş ve Almanca “teremtemtem” veya “tausend sassa” söyleyişlerine benzetmiştir, şöyle ki:  “Beide 

Worte  sind  eine  sinnleere  Verwünschung,  wie  das  deutsche  Teremtemtem,  wenn  es  Deutsch  genannt 

werden darf, oder wie Tausend Sassa!” 

8.  Tepegöz’de  beni  öldürmeyin  kardeşler  yazılan  yerle  ilgili  dipnottaki  açıklamasında,  metinde 

Tepegöz’ün  Basat’a  beni  öldürmeyin  kardeşler!  demesi  ona  göre  saçma  ve  sonraki  cümleyle  de 

bağdaşmıyor. Bunun için 'Beni öldürme!' diye çevirdim demektedir: “Im Original steht eigentlich: Tödte 

mir nicht die Brüder. Wie sie aber an sich hier keinen Sinn hat und auch zu dem Folgenden nicht passt: so 

halte ich es für fehlerhaft und habe gelesen, wie ichs übersetze.” 



595 

Prof. Dr. Sultan TULU/Heinrich FriedrichVon Diez ve Tepegöz Hikayesinin Almancaya Çevirisi  

9.  Yengiden  doganını  ibaresindeki  doğanı,  Alm.  Falke  “şahin”  anlamında  çevirmiştir:  “Ihre 

Jünglinge,  ihre  Falken  werde  ich  tödten,  sage  ich.”  Dipnotta  ise  yiğitleri  ve  şahinleri  cesur  oğulları 

anlamını verir demektedir: “Ihre Jünglinge und Ihre Falken soll so viel heissen als ihre tapfern Söhne…” 

10.  Diez,  Tepegöz’e  yemek  pişiren  iki  kocadan  biri  olan  Yünglü  Koca’yı  Bökjlu  Koca  olarak 

çevirmiştir.  Bu  da  aslında  von  Diez’den  değil  yazıcıdan  kaynaklı  bir  hatadır:  Orijinal  metinde  Bökjlu 

Kodscha und Japaghlü Kodscha. 

11. Dede Korkut geçen her yerde bu kelime ‘Büyük baba’ anlamında Grossvater Korkud olarak yer 

alır.  Schmiede  de  vefat  etmeden  once  son  şeklini  verdiği  Dede Korkut  kitabına  “Der  Altvater Korkut” 

başlığını vermişti. 

12. Von Diez Hanum hey! şeklinde geçen bitiş formulasını “Heh, mein Chan!” şeklinde çevirmiştir. 

Metin başında da geçen, aynı zamanda Hanım hey! " Heh mein Chan şeklinde de sona eren kelimeyi bir 

sevinç nidası olarak anlamlandırmıştır. “Mit den Worten, heh mein Chan! wird geschlossen, wie damit in 

der Ueberschaft angehaben worden. Es scheint ein Freudenruf seyn zu sollen.” 

Metindeki çeviri ile ilgili daha başka noktalara zamandan ötürü değinemiyeceğiz. Burada amacımız 

von  Diez’in  yaptığı  çeviriyi  eleştirmek  ve  hele  onun  hatalarını  ortaya  koymak  kesinlikle  değildi. 

Denilenin  tam  aksine,  von  Diez  kendi  zamanı  ve  mekânının  şartlarına  göre  –sözlük  ve  kütüphanelerin 

olmadığı  bir  ortamda  Türk  dostları  ile  yazışma  yolu  ile-  oldukça  mükemmel  bir  çeviri  metni  ortaya 

koymuş  ve  (arada  100  yıl  gibi  bir  zaman  geçmesine  rağmen)  sonraki  Dede  Korkut  araştırmacılarına 

sağlam zemin hazırlamıştır.  

Dede  Korkut  Kitabı’nın  Tepegöz  hikâyesi  ile  bilim  dünyasına  tanıtılmasına  bundan  tam  200  yıl 

once bu yazısı ile vesile olan Diez’i burada anmak bize vicdan borcudur.  Başta von Diez olmak üzere, 

eser  üzerinde  emekleri  geçen  şimdi  hayatta  olmayan  merhum  bilim  adamları  Muharrem  Ergin,  O.Ş. 

Gökyay  ve  A.  Schmiede’yi  de  burada  rahmetle  anmak  istiyoruz.  Toprakları  bol  olsun,  nur  içinde 

yatsınlar!

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет