Keywords: lexeme, dialecticism, writing monuments, Turkic languages, household terms.
“İnsan dili – qeyri-adi çoxşaxəli fenomendir. Dilin həqiqi mahiyyətini anlamaq üçün onun müxtəlif
aspektlərdən nəzərdən keçirilməsi zəruridir; onun necə qurulması, onun sisteminin elementlərinin hansı
münasibətdə olması, ətraf mühit tərəfindən onun hansı təsirlərə məruz qalması, tarixi inkişaf prosesində
hansı səbəblərə görə dildə dəyişikliklərin baş verməsi, insan cəmiyyətində dilin hansı konkret
mövcudolma formaları və funksiyaları əldə etməsi nəzərdən keçirilməlidir” (Общее, 1970: 9).
Dil sanki canlı bir orqanizmdir. Onun lüğət tərkibində ayrı-ayrı leksik vahidlər yaranır, yaşayır və
işləklikdən düşür, obrazlı desək, ölür. Dilin lüğət tərkibinin aktiv hissəsindən çıxan leksik vahidlərin bir
qismi onun passiv fonduna keçir. Ədəbi dildə arxaikləşən sözlərin bir hissəsi bütövlükdə dil baxımından
köhnələrək işləkliyini itirir, həm ədəbi dildən, həm də onun dialekt və şivələrindən çıxır, bir hissəsi isə
yalnız ədəbi dil baxımından köhnələrək, dilin bu və ya digər dialekt və şivələrində işləkliyini qoruyub
saxlayır.
“Dildə bu və ya başqa bir sözün köhnəlməsi olduqca mürəkkəb bir prosesin nəticəsidir. Buna görə
də bu və ya digər sözün köhnəlməsi üçün süni olaraq sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Söz dildə ya uzun
illər fəal vahid kimi ömür sürür, ya da bəzi səbəblərlə əlaqədar olaraq müəyyən dövrdən sonra köhnələ
bilir. Hər bir sözün taleyi onun ifadə etdiyi məna ilə, xidmət etdiyi xalqın düşüncəsi ilə bağlı olur. Bütün
bunlara əsasən də sözün köhnəlməsi obyektiv qanunauyğunluq əsasında meydana çıxır” (Qurbanov,
2003: 215).
Vaxtilə Azərbaycan ədəbi dilində fəal şəkildə işlənmiş xeyli sayda leksik vahid vardır ki, hal-
hazırda onlar müasir ədəbi dildə işlənmir, lakin bir sıra dialekt və şivələrdə, həmçinin tədqiq etdiyimiz
Qərbi Azərbaycan şivələrində işlənməkdədir. Bu qəbildən olan sözlər insanın həyat və fəaliyyətinin
müxtəlif sahələrini əhatə edir – qohumluq əlaqələrini bildirən arxaik sözlər, məişətlə bağlı arxaik sözlər,
təsərrüfatla bağlı arxaik sözlər və s.
“Dilimizdə sözlərin arxaikləşməsinin müxtəlif təzahürləri vardır. Belə ki, bəzi sözlərin özü, bəzi
sözlərin isə mənası köhnəlir. Buna görə də arxaik sözlər bir-birinin eyni olmayıb, müxtəlif növlüdür”
(Qurbanov, 2003: 218). Bu söz qrupları içərisində məişətlə bağlı arxaikləşmiş sözlər xüsusi maraq
doğurur: dam, aş, bəlgə, sini və s. Bunları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1.Dam leksik vahidi Karvansaray və Kalinino şivələrində “tövlə”, Çəmbərək, Vedi, Zəngibasar
şivələrində “ev, hər cür tikili bina” (Bayramov, 2011: 115) mənalarında, Vedibasar, Gərnibasar,
Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində “1. ev; 2. hər cür tikili” (Ələkbərli, 2009: 44)
mənalarında işlənmişdir. Bundan əlavə, Çəmbərək şivəsində əl damı ifadəsi “ev əşyalarının bir hissəsinin
ADPU Müasir Azərbaycan Dili Kafedrası, sevincsadigova@gmail.com
584
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
qoyulduğu əlavə tikili” mənasını (Bayramov, 2011: 115), Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar mahalları və
İrəvan şəhəri şivələrində dam-daş leksemi isə “ev, bina tikili” (Ələkbərli, 2009: 44) mənalarını ifadə edir.
«Древнетюркский словарь»-da Mahmud Kaşğariyə əsaslanaraq bu leksik vahid “divar”
mənasında izah olunmuşdur: “ol tamqa tirändi – он прислонился к стене; ol tamïγ jölädi – он подпер
стену; topraq qaza tam toqïju – копая землю, воздвигая стену» (Древнетюркский, 1969: 529).
Ş.Yunusova V.V.Radlovun lüğətinə əsaslanaraq, dam (tam) sözünün uyğur, qırğız, kaşğar, cağatay və s.
dillərdə “üstü örtülü daş ev, divar qatı” mənasında işləndiyini qeyd etmişdir (Yunusova, 2005: 18).
Hal-hazırda dialekt və şivələrdə işlənən bu leksik vahid vaxtilə ədəbi dildə də işlək olmuşdur:
“Kitabi-Dədə Qorqud”da: “Gördi kim, oğrı köpək, yekə dana evini bir-birinə qatmış, tavuq komasına,
sığır damına dönmiş” (Kitabi, 2004: 23). “Qara don`uz damında yatur, degil!” (Kitabi, 2004: 89);
İ.Nəsimidə: “Ol dam içində mən bilirəm kim, nə danədir” (Nəsimi, 2004: 157);
Qərbi Azərbaycan şivələrində işlənməklə yanaşı, bu leksik vahid Azərbaycan dilinin digər dialekt
və şivələrində də işlənir. Kürdəmir, Quba, Ordubad şivələrində “tavan” mənasında: Evin damı
qurtarmayıb (Ordubad). Gəncə, Göyçay, Karvansaray, Kürdəmir, Salyan şivələrində “tövlə” mənasında:
Qoyunnarı dama salmışam. Borçalı, Cəbrayıl, Gədəbəy, İmişli, Qazax şivəsində “qazma” və “hər cür
tikili, bina” mənasında işlənir (Azərbaycan, 2007: 113).
2.Aş leksik vahidi Çəmbərək, Kalinino, Zəngibasar şivələrində “plov”, Basarkeçər şivəsində isə
“əriştə” (Bayramov, 2011: 48) mənasında işlənir. Aş kökü ilə bağlı Qərbi Azərbaycanın Ağbaba
şivələrində məcazi mənalı aşırmax (yemək), Zəngilan şivəsində aşxa (quru otun heyvan yeyəndən sonra
qalan hissəsi - qırıntıları), Culfa şivəsində isə aşmal (piti) sözləri də diqqəti cəlb edir (Ələkbərova, 2004:
83). Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində aş kökü ilə bağlı aşqara
leksik vahidi “plovun xuruşu, qarası” (Ələkbərli, 2009: 13) mənasında, Meğri şivəsində aşdan-başdan
“Novruz bayramı günü evdən kənarda bişirilən plov” (Bayramov, 2011: 49) mənasında işlənir.
E.V.Sevortyan Türk dillərində aş leksik vahidinin 8 mənasını izah etmişdir: 1. yemək, qida, xörək,
azuqə mənasında Türkmən, Türk, krım-tatar, karaim, qumıq, qaraçay-balkar, qırğız, qazax, noqay,
qaraqalpaq, tatar, başqırd, uyğur, salar, lobnor, altay, xakas, tuvin, yakut dillərində; 2. şorba mənasında
Türk, karaim, krım-tatar, tatar, başqırd dillərində; 3. plov mənasında Türkmən, Azərbaycan, qumıq,
özbək, uyğur dillərində və dialektlərində, həmçinin, sıyıq mənasında Azərbaycan və salar dillərində; 4.
qonaqlıq, ziyafət mənasında sarı uyğur dilində; 5. yas mərasimi mənasında qırğız, qazax, qaraqalpaq,
uyğur dillərində; 6. çörək mənasında qumıq, xakas dillərində; buğda mənasında altay, xakas dillərində və
s.; 7. bəhrə mənasında qırğız, yakut dillərində, meyvə mənasında (yalnız bəzi bitkilərə aid) qırğız dilində,
ərzaq mənasında yakut dilində; 8. xeyir, səmərə mənasında yakut dilində (10, s.211).
E.V.Sevortyan qeyd edir ki, Türk dilləri arasında aş sözünün ən qədim mənalarından biri
bişirilmiş, qaynadılmış, yalnız ətdən deyil, həm də tərəvəzlərdən hazırlanan “şorba” mənasıdır. Bu leksik
vahidin kifayət qədər qədim, ümumiləşdirilmiş “yemək, xörək, qida” mənasının Türk dillərinin ən qədim
abidələrində də işləndiyini qeyd edən müəllifin bir fikri ilə razılaşmaq olmaz ki, o, aş sözünün
ümumiyyətlə “yemək, xörək, qida” mənasının yalnız Azərbaycan dili istisna olmaqla, bütün Türk
dillərində işləndiyini qeyd edir (Севортян, 1974: 211). Halbuki Azərbaycan dilində də aş leksik vahidi
ümumiyyətlə bütün yeməklərin adını bildirmişdir. B.Əhmədov qeyd edir ki: “Bütün xörəklərin adı aş
olub. İndi məna daralıb, söz, əsasən, plov mənasında işlədilir. Amma aşpaz, qatıqaşı, aşxana, ayranaşı
kimi sözlərdə qədim məna qalmaqdadır (qatıqaşı heç də plov demək deyil. Aşpaz heç də təkcə plov
bişirməklə məhdudlaşmır və s.” (Əhmədov, 1999: 48).
V.V.Radlov aş lekseminin 7 mənasını göstərmişdir: 1. qida, yem mənasında teleut, altay, lebedin,
şor, qara qırğız, qırğız, tarançin, barabin, kazan, koman şivələrində, Azərbaycan və Krım dillərində; 2.
ziyafət, qonaqlıq mənasında kazan, koman, uyğur dillərində; 3. plov mənasında Azərbaycan dilində; 4.
unlu şorba mənasında Türk dilində; 5. çörək mənasında teleut və altay dillərində; 6. arpa mənasında
barabin və şor dillərində; 7. sap və ya parçanı bərkitmək üçün undan hazırlanan yapışqan mənasında
kazan dilində (Радлов, 1893: 583-585).
«Древнетюркский словарь»da aş leksik vahidinin: 1. yemək, qida (biliglig kišilär bïšïγ jer ašïγ –
bilikli adamlar yeməyi bişmiş yeyirlər; tonum qoj jüŋi tap jegüm arpa aş – geyimim qoyun yunundandır,
(bu) bəsimdir, yeməyim (isə) arpadır); 2. ziyafət, qonaqlıq (qalï ašqa bẹglär oqïsa sẹni - əgər bəylər səni
ziyafətə çağırsa; olardïn birisi küdänkä aš ol / ya sünnät ašï ya toγursa oγul – onlardan (ziyafətlərdən)
biri toydur / və ya oğlunun sünnəti ya da doğulmasıdır) (Древнетюркский, 1969: 61) mənaları izah
olunmuşdur. Bundan əlavə, aš baščïsï – baş aşpaz (aš baščïsï χan salar negü tẹg kẹräkin ajur – bu fəsil
585
Doç. Dr. Sevinc SADIKOVA/Garbi Azerbaycan Şivelerinin Leksik Terkibi
baş aşpazın necə olması barədə bəhs edir); aš ičkü – yemək və içki, qida ( azuča jẹmä kirlig tapčalïγ javïz
artaq aš ičkülärig adïnlarqa bertim ẹrsär – və ya əgər mən çirklənmiş, pis yeməyi başqalarına təklif
etsəydim); aš iščisi – mətbəx işçisi, aşpaz ( nẹkü tẹg kẹräk ajγïl aš iščisi – de, aşpaz necə olmalıdır)
(Древнетюркский, 1969: 61-62) və s. ifadələrin tərkibində aş lekseminin işlənməsinə aid nümunələr
verilmişdir.
Birinci mənasında özünü daha çox Muğan qrupu şivələrində saxlamışdır. Neftçala şivəsində
xəmraşı, süddüaş, ayran aşı (dovğa) kimi yemək adlarında bu söz öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Aş
sözünə xana şəkilçisi qoşularaq aşxana sözünü əmələ gətirmişdir ki, Salyan şivələrində işlənən bu söz
“yemək bişirilən və yeyilən kiçik ev, daxma” mənasını ifadə edir. Aş sözünə ikinci mənasında isə Şərqi
Abşeron şivələrində rast gəlinir. Məs.: alla:şı, həcaşı, orucaşı, imamaşı mərasimləri. Üçüncü mənasında
isə aş sözü semantik daralmaya məruz qalaraq konkret bir yemək adı ilə bağlı olmuşdur. Aş sözü əksər
şivələrdə plov sözünün sinonimi kimi, bəzi şivələrdə isə dovğa mənasında işlənir. Aş sözü ilə bağlı olaraq
bir neçə yemək adları da yaranmışdır. Məs.: lobyalı aş, çığırtmalı aş və s. (Məmmədova, 2004: 104).
Aş leksik vahidi vaxtilə ədəbi dilimizdə məhsuldar şəkildə işlənmişdir: “Umanına-usanana aş
yedirdim.” (Kitabi, 2004: 86) nümunəsində “yemək”; “Ayğır atım boğazlayub aşum versün!” (Kitabi,
2004: 89), “Ölüləriŋə aş verdigiŋ vaqt əllərindən aluram. Həm ölülərimiz içün verdügimiz aşı əllərindən
çəkib, alub yer imiş” (Kitabi, 2004: 155) nümunələrində isə “ehsan” mənasında işlənmişdir. “Dastani-
Əhməd hərami”də: “Gəlir danəvü irişir hərisə, Dəxi zərdəvü hər nə aş ərisə” (Dastani, 2004: 85);
İ.Nəsimidə: “Ey rəqib, bir yerdə ölgil ki, bulunmaz aşü su, Qarğavü quzğun yığılsın leşinə, hey leşinə”
(Nəsimi, 2004: 51); Ş.İ.Xətaidə: “Söz vardır ağulu aşı, Bal ilən edər yağ bir söz” (Xətai, 2006: 31),
“Gözümün yaşın ki, saldım içdigim sudur mana, Bağrımın qanın ki, gördüm ağulu aşımdır ol” (Xətai,
2006: 69); şifahi xalq ədəbiyyatında: “Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına.; Harda aş, orda baş.; Molla
aşı gördü, Quran yadından çıxdı.; Azca aşım, ağrımaz başım.; Az aşın duzu deyil.; Aşının suyunu
verdim.” və s.
“Bütün oğuz qrupunu əhatə edən “aş” ismi müasir Türk ədəbi dilində “qida, yemək, şorba”
mənasında, şivələrdə isə “plov”, “şirniyyat” mənasında işlənir. Türkmən ədəbi dilində yemək, qida, sıyıq,
plov mənalarını ifadə edən aş leksemi aşxana “yeməkxana”, aşqazan “mədə” sözlərinin kökü kimi də
mövcuddur. Aşxana sözü müxtəlif fonovariantlarda “mətbəx” mənasında Azərbaycan dialektlərində,
Türk (aşğana, aşhane), krım (aşxane), tatar (aşxanə), qırğız (aşkana), qazax, qaraqalpaq (aşxana)
dillərində müştərək olmuşdur (Ələkbərova, 2004: 82). Aş ismindən yaranmış aşamağ “xörək yemək” feli
də məlumdur ki, Azərbaycan dilinin Quba və Dərbənd şivələrində indi də işlənir. Bu felə eyni
fonosemantik tərkibdə Türk dilinin Afyon-Karahisar, İstanbul, Konya, həmçinin Krım-tatar, Qaraçay-
balkar, qırğız, tatar, başqırd dillərində, asa şəklində, qazax, qaraqalpaq, yakut, aja şəklində tuva, aşı
şəklində isə karaim dilində rast gəlinir (Ələkbərova, 2004: 84).
3. Bəlgə arxaik leksik vahidi Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz şivəsində iki mənada işlənir: 1) ağacla
vuruşan zaman özünü müdafiə etmək üçün qola dolanan çuxa, palto, pencək; 2) adaxlanmış oğlan
evindən qız evinə verilən, göndərilən ilk nişan şeyləri (Mirzəyev, 2003: 324). Vedibasar, Gərnibasar,
Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində də “adaxlanmış oğlan evindən qız evinə göndərilən ilk
nişan şeyləri” (Ələkbərli, 2009: 19), Əştərək şivəsində isə bu məna ilə yanaşı, bəlgə taxmax “qızın
barmağına üzük taxmaq, başına yaylıq bağlamaq, “hə”sini almaq” (Bayramov, 2011: 64), Kalinino
rayonunda bəlyə “qız evinə nişanla bağlı aparılan hədiyyə” (Bayramov, 2011: 65) mənalarını ifadə edir.
Salyan şivələrində bəlgə “bəhanə” (Yaxşı adam bəlgə gətirməz), Bakı şivələrində “şaftalı qaxı”
(Ordubatdan gələndə birez bəlgə getirmişdim, mənnəm hansının qəzəbinə gəlib), Şuşa şivələrində “gön
aşılamaq üçün narın qabığında və yarpağında və yarpağından hazırlanan maddə” (Bəlgə qurtardı, gön
istaxda qaldı), Zəngilanda “boyaqçılıqda istifadə olunan maddə”, Bakı və Salyan şivələrində “sənəd,
əsas”, , İmişli və Kürdəmir şivələrində “batması üçün balıq torunun yan iplərinə bağlanan qamış” (Lələ,
torun bəlgəsi sınıb, qarğı gətirim düzəldəg) mənasında işlənir (Azərbaycan, 2007: 50).
E.Əzizov bu leksik vahidin dialekt leksikasında bəlgə//bəlyə şəklində işləndiyini qeyd edir: bəlgə
(Gəncə, Kəlbəcər), bəlyə (Şəki) “evlənən oğlan tərəfindən qız evinə göndərilən birinci nişan”; bəlgə
(Ağdaş), “əkin yerlərinin hüdudunu bildirən nişan”; bəlgə (Bakı) “ağac davasında qola sarınan qalın
parça”: Bu yerə bəlgə qoy (Ağdaş); Nəsirin bəlgəsini qaytardılar (Gəncə) (Əzizov, 1999: 261).
«Древнетюркский словарь»da bəlgə leksik vahidinin belgü fonovariantı qeydə alınmışdır və
mənası “əlamət, nişan” kimi izah edilmişdir: “qut bujanlar bẹlgüsi – xoşbəxt xeyirxahlıq əlamətləri; qut
586
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
bẹlgüsi bilig – xoşbəxtliyin nişanı bilikdir; kišilik bolur čïn kiši bẹlgüsi - əsl insanın əlaməti –
insanlıqdır” (Древнетюркский, 1969: 93).
E.V.Sevortyan bəlgə lekseminin mənalarını belə izah etmişdir: “1.belge/bəlgə Türk, lobnor, altay
dillərində və Azərbaycan dilinin dialektlərində “işarə, nişan, əlamət, sübut”, Azərbaycan dilinin
dialektlərində “nişanlanma zamanı verilən hədiyyələr”; Türkmən dilində “sənəd”; altay dilində
“falabaxma”; yakut dilində “qeyd, irad, gələcəyi bilmə, tanıma, bilmə, hissetmə”; 2.Türkmən, Türk,
karaim, qumıq, balkar, qaraçay-balkar, qırğız, noqay, qaraqalpaq, özbək, tuva, qazax, altay, lobnor, uyğur,
tatar, başqırd dillərində “işarə, əlamət, nişanə, simptom, fərqləndirici xüsusiyyət, iz, şahidlik, damğa”,
çuvaş dilində “qəbirüstü daş” və s.; qaraçay-balkar, qaraqalpaq, tatar dillərində “simvol, emblem”,
qaraçay-balkar, tatar, özbək dillərində “nişan/döş nişanı”; karaim, krım tatarlarının dillərində
“məlumat”; Türk, lobnor dillərində “məqsəd, nişangah”; tuva dilində “falabaxma”; 3.qaqauz dilində
“işarələnmiş”; Azərbaycan dilində “işarə, əlamət”; Türkmən, Türk, qaraqalpaq, özbək, tofalar, çuvaş
dillərində “məşhur” və s.; özbək dilinin dialektlərində “damğa, nişan”; 4.uyğur dilində “nəyinsə üzərini
oymaqla işarə qoymaq”; qaraqalpaq dilində “nişan qoymaq, işarələmək” və s. mənaları ifadə edir
(Севортян, 1974: 108-109).
Bu sözə Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlinir: Bin yıllık, tümən günlük bitigimin, belgümin
anta yası taska yaratıtdım (Min illik, on min günlük yazımı, işarəmi (damğamı) orada yastı daşa
yazdırdım); Qut belgüsü biliq (Bilik xoşbəxtliyin əlamətidir); bəhanə, səbəb və s. (Məmmədov, 2003:
156).
ƏDƏBİYYAT
Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. Издательство «Наука», Москва.
Qurbanov A. (2003), Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı.
Bayramov İ. (2011), Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası. Bakı, “Elm və təhsil”.
Ələkbərli Ə. (2009), Qərbi Azərbaycanın dialektoloji lüğəti, Bakı.
Древнетюркский словарь. (1969), Л, Наука.
Yunusova Ş. (2005), Azərbaycan dili şivələrində arxaizmlər. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq
üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı.
Kitabi-Dədə Qorqud (2004), Bakı, “Öndər nəşriyyat.
Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğəti (2007), Bakı, Şərq-Qərb.
Ələkbərova E. (2004), “Kitabi-Dədə Qorqud” Oğuz dilləri konteksində. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı.
Севортян Э.В. (1974), Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы
на гласные). Издательство «Наука», Москва.
Əhmədov B.(1999), Azərbaycan dilinin qısa etimoloji lüğəti, Bakı, Mütərcim.
Радлов В.В. (1893), Опыт словаря тюркских наречий. Т.1,ч.1. Санкт-Петербург.
Məmmədova Q. (2004), Nəsiminin dili və Azərbaycan şivələri, Bakı, “Nurlan”.
Dastani-Əhməd Hərami (2004), Bakı, “Şərq-Qərb”.
Nəsimi İ. (2004), Seçilmiş əsərləri.2 cilddə, I c., “Lider nəşriyyat”, Bakı.
Xətai Ş.İ. (2006), Seçilmiş əsərləri. Bakı, Çaşıoğlu.
Mirzəyev H. (2003), Dərələyəz mahalının toponimləri və şivə sözləri. Bakı, “Ağrıdağ”.
Əzizov E. (1999), Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı.
Məmmədov A. (2003), Orxon Yenisey abidələri və Azərbaycan dili: Leksika. Filologiya elmləri namizədi alimlik
dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya, Bakı.
EVİNİ BAŞINA UÇURMAQ (YIXMAQ), EVİNƏ OD VURMAQ (YANDIRMAQ)
DEYİMLƏRİNİN TARİXİ KÖKÜ
Seyfettin ALTAYLI
Xülasə: Dil bir millətin ən mühüm sosioloji varlığıdır. Deyimlər və atalar sözləri, bir millətin kainata
baxışını, onun milli kimliyini əks etdirir. Deyimlərlə atalar sözləri arasında müəyyən fərqliliklər vardır. Bəzi
atalar sözü deyimlərə, bəzi deyimlər də atalar sözlərinə yaxındır. Azərbaycan, Türkcənin həddən artıq zəngin
bir coğrafiyasıdır və burada işlədilən deyimlər mifoloji çağlardan bəri yarana-yarana gəlib günümüzə kimi
çatıbdır.
Açar Sözlər: Dil, türklər, deyimlər, atalar sözləri, inamlar, anlayış, insan.
Historical Root of the Expressions "to Bring Down (knock down) the House", "to Fire (burn) the
House"
Abstract: Language is the most precious sociology essence of a nation. İdiom and proverbs reflects national
identity to the world. İdioms and proverbs even then they are different to each other. Same idioms are very
near to proverbs and some proverbs are very near to idioms. The geography of Azerbaijan is very vast for
Turkish language and meny idioms are composed from dhe era of mythology.
Keywords:Language, turks, idioms, proverbs, beliefs, mantalty, human
Dil, bir millətin özünün tarixi ilə paralel olaraq addımlayan və daimi olaraq inkişaf edən sosioloji
xarakterli varlığı, milli mənsubiyyətinin də bünövrə daşı kimi qəbul edilən canlı mədəniyyət abidəsidir
(Altaylı, 2010: 125). Bir dilin öz qanunları çərçivəsində inkişafını araşdırma işi dilçiliyin ən aktual
problemlərindən biridir (Qarayev, 1999: 7). Təbii olaraq dilimiz ilə tariximiz arasında həddən artıq bir
yaxınlıq və əlaqə vardır (Nevayî, 1996: 10). Dilimiz və tariximiz arasında sınmaz bir əlaqə vardır və
bunlar tarix boyu yanaşı addımlayıblar. Əlbəttə bir millətin dili, həm o millətin keçdiyi tarixi yolunu, həm
də yola saldığı tarixi prosesləri özündə əks etdirir. Çünki tarixi proseslər hər bir millətin dilində müəyyən
izlər salır və bu izlər tarix boyu o millətlə birlikdə yol gedir (Qıpçaq, 2002: 9).
Azərbaycan və Anadolu coğrafiyası Türklüğün ən qədimdən bəri doğma yurdudur. Fuzuli
bölgəsində Azıx kahası, Avey dağdakı Damcılı Mağara, Qobustandakı qayalıqlar, Urmiyə bölgəsindəki
arxeoloji qalıqlar, indi Ermənistan işğalındakı Soyuqbulaqda tapılan qaya üstü şəkillər, Kür-Araz boyu
tapılan mədəniyyət qalıqları, Konya vilayətinin Çumra qəsəbəsi yaxınlığındakı Çatalhöyük adlı qədim
yaşayış yerində tapılanlar, Hakkari vilayətində tapılan daşbabalar da bu fikrimizi təsdiqləyən dəlillərdir
(Arazoğlu, 1999: 9). Bir sözlə biz buraların yerli xalqıyıq. Anadolu və Azərbaycan, həm yerli, həm də
böyük köçlərlə buralara üz tutan Oğuz-Qıpçaq boylarının yaratdığı və inkişaf etdirdiyi mədəniyyətlərin
coğrafi məkanıdır. Bu fikirdən hərəkətlə Azərbaycan Türklüyünün yaratdığı mədəniyyətin, Türk Dünyası
içində mümtaz bir yerə malik olduğunu vurğulamağımız vacib bir məsələdir. Bura eyni zamanda sadəcə
olaraq türklərin deyil, Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin də keçid və tapışma yolu üstündə olmasından asılı
bunlardan da müəyyən dərəcədə təsirlənib, onlara öz təsirini göstəribdir. Azərbaycan türklüyünün 13-cü
əsrdə yetişdirdiyi Şeyx Səfiyəddin Urməvi (Az.S.Ensiklopediyası C.8, 1984: 409)., həmin əsrdə yaşamış
böyük astronomiya alimi Nəsrəddin Tusi (Az.S.Ensiklopediyası C.7, 1983: 244), ustad Nizami
(Az.S.Ensiklopediyası C.7, 1983: 244), 15-16-cı əsrdə yaşasa da nəfəsi öz təsirini və kəsərini itirməyən
Fizuli (A.Britannica 1986: 207) məqsədimizin aydınlaşdırılmasında kifayət edəcək örnəklərdir.
Mən bu məqalədə “Evini başına uçurmaq (yıxmaq), Evinə od vurmaq” deyimlərinin tarixi köklərini
analiz etməyə çalışacağam.
Öncəliklə deyim və atalar sözlərinə qısa da olsa nəzər salmaq istəyirəm. Azərbaycanda frazeoloji
birləşmə, idiom adlanan terminə Türkiyədə “deyim” deyilir. Azərbaycyan Türkcəsində deyim isə
tamamilə başqa mənada işlədilir. Bu daha çox Türkiyə Türkcəsində işlədilən “söyləm” termini yerində
işlədilir. Söyləmin mənası isə Türkcə sözlükdə “Qəlibləşmiş söz, ifadə” anlamında izah edilib.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “idiom” termini haqda bunlar yazılıb: “Yalnız müəyyən bir dilə
xas olan və mənası tərkib hissələrini təşkil edən sözlərin ayrı-ayrılıqda götürülən mənası ilə düz
gəlməyən, parçalanmayan söz birləşməsi; ifadə, ibarə, təbir” (Orucov, C.II: 504).
Bakı Avrasiya Universiteti, altayli_s@yahoo.com
588
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Yunan sözü olan frazəologiya Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğətinin ikinci cildində “Hər hansı dilə
xas olan sabit söz birləşmələri və ifadələrin məcmusu” şəklində izah ədilib (Orucov, C.II: 209) TDK’nun
Büyük Türkçə Sözlük adlı əsərdə isə deyim,
“Ümumiyyətlə gerçək anlamından az çok fərqli olan, maraq
doğuran anlam daşıyan qəlibləşmiş söz qrupu, təbir” şəklində izah edilib. Fikir verilsə hər iki lüğətin də
bu terminlə bağlı anlayışı bir-birinə çox yaxındır, hətta eynidir deyə bilərik. Azərbaycan Dilinin
Frazeologiya Lüğəti adlı əsərdə isə deyim, “Vahid leksik məna ifadə edən, əksər hallarda qarşılığının bir
sözlə ifadə olunması və həmişə bir cümlə üzvü vəzifəsində çıxış etməsidir” (Məhərrəmli, 2015: 3)
şəklində izah edilib.
Bugün Türk dünyasının əhali sayı hardasa üç yüz milyona çatır və hələ də bir şivəmizi və ya
ləhcəmizi ünsiyyət dilinə çevirə bilməmişik, ancaq ingilislər 78 milyonluq bir əhaliyə malik olsalar da
dillərini dünya dili səviyyəsinə çatdırıblar; bu məsələ hər bir Türk ziyalısını dərin fikrə aparmalı və
qarşımızda dayanan mövcud problemin həlli yolunda fikirlər irəli sürməli, hansı işlər görüləcəksə tezliklə
görülməli, gələcək nəsillərin qarşısında aydınlıq bir yol açılmalıdır. Fikrimcə bu böyüklükdəki Türk
dünyasının bir-birini yaxşı başa düşməsini, bir-birini anlamasını, xalqlar arasında möhkəm bir ünsiyyət
yaranmasını istəyiriksə yaxşı bilməliyik ki, öncəliklə terminoloji lüğətlərinin yaradılması vacib bir məsələ
kimi qarşımızda dayanır. Çünki terminoloji dili dilin hardasa bütün sahələrinin özülünü təşkil edir və
danışıq dilinin gündəlik həyatının hər bir sahəsində öz hökmranlığını yaradıbdır.
Bir şeyi də diqqətdən kənarda buraxa bilmərik. Azərbaycan Türkcəsi bu gün təəssüflər olsun ki,
Güney Azərbaycanda Fars siyasətinin, Azərbaycan Cümhuriyyətində də Rusca vasitəsi ilə Latın köklü
kəlmələrin və söz qruplarının təsirindən hələ də çıxa bilməyib.
İran coğrafiyasında farslardan 3500 il əvvəlinə gedib çıxan bir mədəniyyətə malik olan biz türklər
(Həqqi, 2005: 5) siyasi səhvlər və tutarsızlıqlar səbəbi ilə dilimizin hakimiyyətini Farscaya təhvil
vermişik. Ancaq Azərbaycan Türkcəsinin güclü və dinamik genetik qurğusu bütün təzyiqlərə baxmayaraq
öz milli kimliyini qoruyub-saxlaya bilib.
Aydındır ki, hər bir xalq öz milli xarakterinə uyğun deyimlər və atalar sözləri yaradır. Bunların
ikisi də qəlibləşmiş ifadələrdir və bu ifadələrin bir kəlməsini götürüb eyni mənaya gələn ayrı bir sözü
onun yerinə qoysan artıq o nə deyim olar, nə də atalar sözü, çünki atalar sözlərinin də, deyimlərin də
müəyyən bir vəzni, ifadə forması vardır. Buna örnək kimi də “Dəliyə yel ver, əlinə bel ver” şəklindəki
atalar sözünü “Dəliyə fit ver, əlinə bel ver” şəklində söylədiyiniz zaman artıq o atalar sözü olmaqdan
çıxıb yalnızca maraqlı bir fikri çatdıran adi cümləyə dönmüş olur (Altaylı, 2010: 127). İbrətamiz
ifadələrdən ibarət olan atalar sözləri insanları daimi olaraq nəzarət çərçivəsində saxlayaraq onları tərbiyə
etmək, onlara etiq qaydaları xatırlatmaq və əxlaq dərsi keçməyi məqsəd götürür. Bunlar da digər folklor
örnəkləri kimi yaşanan mühitin gerçək olayları və faktları nəticəsində yaranırlar (Yaqubqızı 2013: 8). Bir
xalqın yaratdığı atalar sözlərini və ya deyimləri nə özgə bir xalqa məxsus atalar sözləri və deyimlərin
içinə qatmaq mümkün deyildir, çünki hər bir xalq yaratdığı atalar sözü ilə deyimlərində öz milli kimliyini
əks etdirir (Axundov: 160). Digər tərəfdən bir dildə olan deyimlərin sayının çoxluğu o dilin qədimliyinin
göstəricisidir (Adilov: 5). Azərbaycan Türkcəsi Deyimlər Sözlüğü adlı əsərimizdə 22 mindən artıq
deyimin yer tutması, bu dilin zənginliyini və qədimliyini sübut edən ən ümdə dəlildir (Altaylı, 2005: 7).
Deyimlər də eyni ilə atalarsözləri kimi qısa və özlü (lakonik) söz qruplarından ibarətdilər. “Ağ
yuyub qara sərmək Təhqir etmək (Altaylı, 2005: 27); Cücə basdırmaq Təklif edilən şeyi qəbul etməmək
(Altaylı, 2005: 151); Tası damdan düşmək Rüsvay olmaq, fiziki qüdrətini itirmək (Altaylı, 2005: 496),
Dəli qız ərin tanımamaq Qatmaqarışıqlıq, qələbəlik, tünlük yer” (Binab: 184) bunlara örnək kimi verilə
bilər.
Deyimlərin en önəmli xüsusiyyəti və onları atalar sözlərindən ayıran yeganə fərq deyimlərin bir
anlayışı ifadə etmələri və özlərinə məxsus qəlibləri, vəznləri olmalarıdır. Bu vəznlərdə də Türk şifahi xalq
ədəbiyyatının ən qədim heca ölçüsü ilə üzləşirik (Oy: 561).
Hər bir atalar sözü və deyim bəlkə də yüzlərlə il ərzində ancaq atalar sözü və ya deyim halına gəlir.
“Evini başına yıxmaq (uçurmaq)”, “Evinə od vurmaq” deyimləri də yüz illər ərzində yaranmış söz
qəlibləridir.
Atalar sözü isə qısa və lakonik qurğuya malikdilər, ümumiyyətlə də bir və ya iki cümlədən ibarət
olurlar. Daha uzunları isə nadir hallarda qarşımıza çıxır. Anlam yönündən mütləq və aydın fikir ifadə
edən atalar sözü eyni zamanda anlam zənginliyinə də malik olub öyüd-nəsihət verən söz qruplarıdır
(Hatipoğlu, 1964: 468).
589
Seyfettin ALTAYLI/Evini Başına Uçurmak, Evine Od Vurmak Deyimlerinin Tarihi Kökü
Məqalənin başında Azərbaycanın həddən artıq strateji bir coğrafiyada yerləşdiyini, yolların qovşaq
nöqtəsində olduğunu və bir çox xalqla tarix boyu ünsiyyətdə olduğuna işarə etmişdim. İmperiya siyasəti
güdən dövlətlər və xalqlar tarix boyu bu strateji bölgəni ya ələ keçirmək fikrinə düşüb və ya onu nəyin
bahasına olarsa olsun əldə etməyə çalışıb. Bu səbəblə tarix boyu yaranan hadisələr bəzən Azərbaycana
böyük zərbələr də endirib. Azərbaycanın Monqol hakimiyyətinə keçdiyi və kütləvi qırğına məruz qaldığı
tarixən məlumdur.
Monqollar işğal etmək istədikləri yerlərin insanları onlara müqavimət göstərməz isə yalnızca hər
bir şeyi qarət edir, ancaq onların canına toxunmurdu, ancaq müqavimət göstərənləri isə kütləvi şəkildə
qırır, şəhərlərini, kəndlərini yerlə yeksan edir, hətta onların dünyasını dəyişmiş xaqanlarının sümüklərini
belə qəbirdən çıxardıb yandırırdı (Cüveyni, 1998: 327).
Monqol hakimiyyəti Çingizin oğlu Ögədəy zamanında Çindən və Maçindən başlayıb Suriyəyə kimi
gedib çıxırdı (Cüveyni, 1998: 193). Çingizin oğlu Cəbə Noyan Təbriz, Marağa və Naxçıvanı işğal edib
xalqını kütləvi şəkildə qırdıqdan sonra Dərbəndən keçərək Qıpçaq Çöllərinə üz tutmuşdu (Cüveyni, 1998:
160-161). Cəbə Noyan da bu davranışı atası Çingizdən görmüş və həyata keçirmişdi. Çingiz, Səmərqəndi
işğal etdikdən sonra Xarəzmə bir ordu yolladı. Cığatay və Ögədəyin də onlara qoşulması ilə Xarəzmi ələ
keçirdilər. Peşə sahibi və sənətkar olan yüz mindən artıq insanı ayırıb digərlərini oğul-uşaq, qoca-qadın
fərqi qoymadan qılıncdan keçirdikdən sonra bütün evləri qarət etdilər, sonra da yıxıb-dağıtdılar və
peşəkar insanlarla sənətkarları əsir götürüb apardılar (Cüveyni, 1998: 147-149).
Çingiz xan, böyük bir cahangir olmaqla yanaşı kütlə psixolojisini də yaxşı bilən bir sərkərdə idi.
Özünə müqavimət edənlərə əsla mərhəmət etməzdi və bu işi hər gördüyü vaxt da onun xəbərinin yaxın-
uzaq hər bir tərəfə yayılmasına fikir verərdi, yəni o dövrün ən qüdrətli təbliğat maşınına malikdi.
Uyğur türkləri idarəçilərinə o vaxtlar “idiqut” deyirdi. Çingiz zamanında xaqanları Barçuk idi. Qara
Hitaylar monqolların “Kitan” tayfasındandı. Onlar Mavəraunnəhr və Türküstanın müəyyən şəhərlərində
zəfər qazandıqları vaxt hökmdarlarının adı Qara Hitaydı. Uyğur xaqanı Barçuq da Qara Hitaya qarşı gələ
bilməyəcəyini anlayıb onun hakimiyyətini qəbul etməklə birlikdə müəyyən qədər də vergi ödəməyi
boynuna götürdü. Qara Hitay da Uyğur bölgəsinə Şavkəm adlı birini şahnə təyin etdi. Şahnə isə, dini işlər
xaric digər bütün işlərdən məsul olan və onlara nəzarət edən bir rütbə idi, bir növ ümumi valilik kimi.
Şavkəm, Uyğur bölgəsinə yerləşdikdən sonra İduqut Barçuku saymadı, onun əmrlərinə nəinki boyun
əymək heç fikir də vermədi. Çingiz xanın Hitay bölgəsində zəfər qazandığı xəbəri yayılar-yayılmaz İdiqut
Barçukun əmri ilə Şavkəmin dalına düşdülər və onu Qara Xoca deyilən bir kənddə qısdırdılar. Şavkəm
qaçıb bir evə girdi, uyğur əsgərləri də o evi Şavkəmin başına uçurub o biri dünyaya yolladılar (Cüveyni
1998: 97). Uyğurlar bu dəfə Çingizin hakimiyyətinə daxil oldu və Şavkəmin başına gələn bu iş bütün
ellərə yayıldı.
Çingiz xan ölüb Ögədəy xaqan olar-olmaz Hıtay üstünə səfərə çıxdı. Önünə çıxan Hıtay ordusunu
məhv edib Güney Çindəki Namging (Nan-Ching) bu günkü Kaifəng şəhərinə hücum çəkdi. Şəhərin
idarəçisi olan Altun Xan öncə müqavimət göstərsə də onlarla başa çıxa bilmədi. Monqollar şəhrə daxil
olub Hıtay əsgərlərinin əksəriyyətini qılıncdan keçirdilər. Altun Xan bunları görüb uşaqlarını və
yoldaşlarını götürüb-qaçaraq bir evə girdi. Ögədəyin qardaşı Uluğ Noyanın əmri ilə evin ətrafına
təpələmə odun yığdılar və od vurdular. Altun Xan və ailəsi o evlə birlikdə yanıb kül oldu (Cüveyni 1998:
183-190). Yenə bu xəbər də Monqol təbliğat maşını ilə dörd bir tərəfə yayıldı.
Deyimlərin hər biri ya mifoloji, ya ictimai ya tarixi və ya hər hansı bir səbəbə görə yaranır, yüz illər
ərzində xalqın dilində dolana-dolana deyim halına gəlir və müəyyən qəlibə düşmüş şəkildə nəsildən nəslə
ötürülür. Azərbaycan Türkcəsində işlədilən “Evini başına uçurmaq (yıxmaq) və “Evinə od vurmaq”
şəklindəki deyimlərin də bu iki tarixi hadisədən bəhrələndiyi fikrindəyəm.
Достарыңызбен бөлісу: |