TÜRK DÜNYASININ İKİ BÖYÜK ƏDİBİNİN
MAARİFPƏRVƏR İDEYALARI
Dr. Şahla MƏCİDOVA
Xülasə:Məqalədə XX əsrdə yazıb-yaradan türk dünyasının iki böyük ədibinin – Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev (1870-1933) və Əziz Nesinin (1915-1995) yaradıcılığındakı oxşar mövzular və cəhətlər təhlil və
müqayisə edilmişdir. Müxtəlif əsərləri, xüsusilə hekayələrində verdikləri maarifpərvər ideyalar, elm və
təhsilə rəğbət motivləri araşdırılmışdır. Yaratdıqları obrazlar və tiplərin müsbət və mənfi xüsusiyyətləri önə
çəkilmişdir.
Açar Sözlər: satira, tip, savadsızlıq, hekayə, mətbuat
Instructive Ideas of Two Great Writers of the Turkish World
Abstract: The article is devoted to the analogous terms and feachers of the literary activity of two great
writers of the Turkish world Abdurrahim bey Hagverdiyev (1870-1933) and Aziz Nesin (1915-1995). It is
investigated, attractive motives to the education in their different works, espesially in their stories. It is
treated pozitive and negative feachers of the characters.
Keywords: satire, character, ignoramus, story, press
XX əsrin əvvəllərində bəşər tarixinə I Dünya Müharibəsi ilə bərabər, müxtəlif ölkələrdə inqilabi
dalğaların geniş yayıldığı və rus imperiyasının dünyanın altıda birini öz müstəmləkəsinə çevirməsi yazıldı
və bu dövr yadellilərin başqa ölkələri işğal etməsinin acınacaqlı nəticələri ilə yadda qaldı. Bu hadisələr
türk dünyasından da yan keçmədi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müstəqillik qazanması və tezliklə
itirib Sovet İttifaqına daxil olması, Türkiyənin isə öz ölkələrini xarici qəsbkarlardan xilas edib,
müstəqilliyini qazanması bu hadisələrdəndir. Baş verən hadisələr iki qardaş dövlətin də yaxın
münasibətlərinə sərhəd qoydu və onların bir-birindən uzaq düşməsinə səbəb oldu. Ancaq hər zaman dili,
kökü, dini bir olan türk dünyasını onlar parçalaya bilmədilər. XX əsrin axırlarında keçmiş sovet
məkanında yaşayan türk dövlətlərinin müstəqillik qazanması uzun sürən ayrılığa son qoydu və türk
dünyası yenidən bir araya gələrək bütün münasibətlərini bərpa etdi. Ayrı olduqları zaman da həmişə türk
ədəbiyyatı Azərbaycanda daim çap olunmuş, Sovet İttifaqına gələn turk yazıçılar, sənətkarlar hər zaman
Bakını, Azərbaycanı önə çəkmişlər. Onların qədimdən bəri ortaq mədəniyyəti, ədəbiyyatı olduqlarını, bu
gün də bu ənənəni yaşatdıqlarını öz yaradıcılıqlarında əks etdirmişlər. Ədəbiyyatda yaradıcılığı belə ortaq
cəhətlərlə zəngin olan sənətkarlardan türk dünyasının iki böyük ədibini – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
və Əziz Nesini göstərmək olar. Bu ədiblər arasında yarım əsr fərq olmasına baxmayaraq, onların yazıb-
yaratdıqları dövr vətənin azadlığı uğrunda mücadilə dövrünə təsadüf etmişdir və bu ədibləri birləşdirən
cəhət məhz millətlərinə, vətənlərinə olan sonsuz sevgiləri, soydaşlarının xoşbəxtliyini görmək arzusudur.
Hər iki sənətkarı təkcə yaradıcılığı yox, həm də fəaliyyətləri birləşdirir. Maraqlı cəhətləridən biri də
onların mətbuatda müxtəlif imzalarla çıxış etməsidir. Haqverdiyev “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşrə
başladıqdan sonra orada Ceyranəli, Xortdan, Həkimi-nuni-səğir, Lağlağı, Mozalan, Süpürgəsaqqal və
başqa imzalarla hekayə, felyeton və publisist məqalələr, Əziz Nesin isə “Marko paşa” jurnalında və digər
mətbu orqanlarında Nuri Numaracı, Purefüsur Xıdır, Vəli Vallahi, Şərifzâdə Şərafəttin Şərif, Hacı Əli
Kapitan, Ramazan Oyunpozan, İlyas İliklər, Fatma Fittək, Pərvin Tatlı, Mübərra Bəsili, Jalə İlik, Məlik
Cûdi, Yusif Parazit, Əli Zirzop, Haqqı Haqlar, Haşmət Haşmətli, Hafız Hıfzı, Fazıl Fəsləgən, Atəş Sin,
Vədia Nesin, Jean Ameiens, Mehmet Şəbin və sair imzalarla əsərlərini çap etdirmişdir. Əziz Nesinin
imzalarının 200-ə çatdığı yazılır (http://www.kitapbiti.com/aziz-nesin-ve-takma-ad-sorunsali).
Qeyd etdiyimiz kimi, hər iki ədibin yaradıcılığında hekayə janrı üstünlük təşkil etmişdir və onlar
ədəbiyyat tarixinə hekayə ustası kimi öz möhürlərini vurublar. Onların ideyası millətin maariflənməsinə,
təhsilin insan həyatındakı vacib rolunu vurğulamağa yönəlmişdir. Millətinin maariflənməsində gülüşün
çox böyük rol oynadığını bildirən Əziz Nesin təhkiyəsi üçün gülüşü seçməyinin səbəbini belə açıqlayırdı:
“Yumor xalqa yanaşmanın və xalq arasında yayılmanın ən təsirli yolu olduğundan, yumoru bir xalq sənəti
kimi mənimsədim. Xalqımdan aldığımı yenə hekayələrimlə xalqıma verdim. Yalnız güldürmək üçün
yumor yazmadım, insanları düşündürmək də istədim. Yəni yumoru düşündürmək üçün bir vasitə hesab
Şirvan şəhər 16 №-li tam orta məktəb, shahla.majidova@mail.ru
602
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
etdim” (Nesin, 2006: 7-8). Haqverdiyev yaradıcılığında satiranın üstün olmasının da səbəbi bu idi. Onun
yaradıcılığını tədqiq etmiş xalq yazıçısı Mir Cəlal yazır ki: “Ə.Haqverdiyevin hekayəyə gətirdiyi ən
mühüm şey canlı həyatdır. Bədii nəsrin bu şəklini Haqverdiyev həqiqi həyatı, məişəti təsvir etmək üçün,
xalqının, vətəninin zəruri ehtiyaclarını açıb göstərmək üçün, özünü düşündürən ümumi, ictimai məsələləri
vətəndaşlarına danışmaq üçün yaxşı bir vasitə kimi seçmişdi” (Mir Cəlal, 2004: 120). Haqverdiyevin
hekayələri Azərbaycan nəsrində, Əziz Nesinin əsərləri isə Türkiyədə ədəbiyyat hadisəsi kimi
qarşılanmışdır.
Haqverdiyevin qırx illik, Əziz Nesinin əlli illik yaradıcılığı olduqca rəngarəng, çoxşaxəli və
zəngindir. Onlar mənsub olduqları xalqın ədəbiyyat xəzinəsini layiqli sənət inciləri ilə zənginləşdirmiş,
ədəbiyyatda həm ideya cəhətdən, həm də sənətkarlıq baxımından silinməz izlər buraxmışdır. Əziz
Nesinin yaradıcılığı bu xüsusiyyətlərinə görə dünyada geniş yayılmışdır və Türkiyədə əsərləri əcnəbi
dillərə ən çox tərcümə edilən yazıçılardan biri sayılır.
Yaradıcılıqlarında diqqəti cəlb edən və satira atəşinə tutduqları ictimai eybəcərliklərdən biri
kiminsə qohumu olmaq məsələsidir. Bu gün də dillər əzbəri olan Haqverdiyevin “Həsən ağanın qohumu”
ifadəsi Əziz Nesin yaradıcılığında da var. "Mirzə Səfər” hekayəsindəki Həsən ağanın qohumu hər yerdə
öz bildiyini edir, növbə gözləmir və bunu özünə təhqir bilir. Əziz Nesində belə bir qəhrəman “Böyük
adamın qardaşı oğlu” hekayəsindədir. Fırıldaqçı, oğru birinin Fişqetdin bəyin adından istifadə edərək,
irəli getməsi və ətrafındakı insanlara hiylə gələrək onları talan etməsidir. Ancaq Ə.Haqverdiyevin tək
Mirzə Səfəri Əziz Nesinin böyük idarənin işçilərinin hamısından daha cəsarətlidir. Adi bir mirzə olması
ilə o, Həsən ağanın qohumunu “yola saldığı” halda, Əziz Nesinin qəhrəmanları bu adama qarşı heç nə edə
bilmirlər. Onun diplomunun, hərbi biletinin saxta olduğunu bilsələr belə, böyük adamın qorxusu onları bu
fırıldağın üstünü açmağa qoymur. Hətta əhvalat belə qurtarır ki, bu işlərin başa çatacağı vaxt belə məlum
deyil:
“İşə gəlməsi altı ay olmamışdı. Amma o, idarənin altını üstünə çevirmişdi. Aldatmadığı, kələk
gəlmədiyi adam qalmamışdı. Bir iş üçün idarəyə gələn vətəndaşlardan tutmuş müdirə qədər hamıya
badalaq gəlmişdi...
İki ay sonra vəzifəsi böyüdüldü.
Keçən gün yüz lirə versəm, mənə həkimdən bir aylıq işdən azad olma kağızı düzəldəcəyini söylədi.
Bilmirəm, bu pulu ona verim, ya yox. Bu haqda fikirləşirəm” (14-16)
Başqa maraqlı hekayələrindən biri də Haqverdiyevin “Uca dağ başında”, “Çeşmək” və Əziz
Nesinin “Adamı zorla dəli edərlər” hekayəsidir. Düzdür, əslində bu hekayənin qəhrəmanları tamamilə
xasiyyətcə və ictimai mövqeyinə görə fərqlidir. Ancaq onların ətrafındakı insanlar və bu insanların adamı
dəli edəcək qədər olması hekayə qəhrəmanlarının ortaq cəhətidir. Məsələn, Haqverdiyevdə bu belə ifadə
edilir:
“Camaatın məşğələsi üçün gərək şəhərin həmişə bir dəlisi ola idi. Dəli tapılmayanda ya xüsusi
adamlar göndərib başqa qəzalardan gətirərdilər və yainki şəhər əhalisindən birisini dəli edərdilər. Bu da
bir asan məsələ idi. Bir nəfəri dəli eləmək üçün beş-altı şahı maya qoymaq lazım olurdu” (Dünya uşaq
ədəbiyyatı kitabxanası, 1982: 314).
Əziz Nesində isə hər dəfə bələdiyyə rəisini seçən kimi həmin adamı gözlüklü adam, çilsifət birisi,
kök kişi, arıq qoca və cavan oğlan hər tərəfə apaparaq və ona imkan verməyərək dəlilik həddinə
çatdırmasıdır:
“Hərə bir ad çəkdi. Lakin bütün adları çəkilən namizədlər etirazla qarşılandı. Yeni seçiləcək
bələdiyyə rəisi dəli olmamalı, eyni zamanda seçildikdən sonra dəlilik etməməliydi...
Bu adamların adını verdikləri namizədin seçkilərdə məğlub olması imkan xaricində idi. Xalq onlara
böyük etimad bəsləyirdi. Bu adamlar kimi istəyirdilərsə, xalq da onu bələdiyyə rəisi seçirdi.
Onlar qalxıb Rasim bəyin evinə getdilər. Vəziyyəti ona danışdılar. Dedilər ki, indiyə qədər kimi
bələdiyyə rəisi seçiblərsə, heç biri etimadlarını doğrultmayıb.
Rasim bəy onlara:
– Mənimlə nə düşmənçiliyiniz var? – deyə soruşdu. – Yoxsa məni də dəli etmək fikrindəsiniz?”
(Nesin, 2006: 40-41).
Ə. Haqverdiyevlə Əziz Nesinin yaradıcılığında ortaq cəhətlərdən biri də tipin öz dilindən əhvalatı
və ya hadisəni nəql etməsidir. Bu təhkiyə üsulu hər iki yazıçının demək olar ki, əksər hekayələrində
istifadə edilib.
603
Dr. Şahla MECİDOVA/Türk Dünyasının İki Böyük Edibinin Maarifperver İdeyaları
Zənnimcə, hər iki yazıçının ən gözəl və mükəmməl əsərləri olan “Xortdanın cəhənnəm məktubları”
və “Taxtalıköydən məktublar” (orijinalda adı “Ölmüş Eşşək”dir) onların yaradıcılığında xüsusi yer
tutması ilə bərabər, məzmun və ideya baxımından bir-birilə səsləşən bədii nümunələrdir. Hər iki əsəri
müqayisə etsək, bir çox oxşar xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Hər iki əsərin qəhrəmanı satirik planda verilib.
Biri Xortdan, digəri isə Eşşəkdir. Hər iki əsərdə hadisələr o biri dünyadan bu dünya ilə əlaqəli verilir.
«Taxtalıköydən məktublar» məzmunca məmləkətdəki bir sıra ictimai və siyasi məsələlərdən bəhs edən,
formaca Ölmüş Eşşəyin dili ilə Eşşəkarısına yazdığı 19 məktubdur. Hər bir məktub müəyyən bir ictimai
mövzudan bəhs edir. Bu, səhiyyə xidmətində olan özbaşınalıqdan tutmuş sosial bərabərsizliyə kimi
davam edir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda isə Xortdan müəyyən iksir vasitəsi ilə cəhənnəmə bu
dünyada ədalətsizlik, pislik edənlərin xəbərini gətirməkdən ötrü gedirsə, «Taxtalıköydən məktublar»da
isə Ölmüş Eşşək özünü yoxsulluqdan canını qurtararaq xəndəyə atır, bütün ictimai problemləri dinib-
danışmadan görürdü. Əslində Haqverdiyevin dediyi kimi, Xortdan cəhənnəmə yox, mənfi tiplər
dünyasına düşmüşdür ki, orada rast gəlinən bütün insanlardan hər zaman cəmiyyət əziyyət çəkmişdir.
Ölmüş Eşşəyin Xortdandan fərqli olaraq heç bir bələdçisi, yol göstərəni olmur. O, ətrafındakı əsl diri olan
bütün insanları görür. Əsərdəki bütün ictimai eybəcərliklər, qüsurlar çox gözəl, yerində, məzəli bir dillə
qələmə alınıb. Yalnız “Xortdanın cəhənnəm məkyubları”nı Haqverdiyev çox faciəvi, ürəkdağlayan bir
məhəbbət hekayəti ilə başa çatdırır ki, bu da birbaşa həmin mühitin, həmin dövrün qurbanına çevrilən iki
aşıqın faciəsidir.
Həm Haqverdiyev, həm Əziz Nesin zəngin, rəngarəng yaradıcılığı, şirin və axıcı təhkiyəsi ilə
ədəbiyyat tariximizdə öz yeri olan bədii söz ustalarıdır. Hətta satira atəşinə tutduqda belə yaşadıqları
cəmiyyətin, ölkənin vətəndaşı üçün narahatlıqları aydın göstərir, gülüş içində boğulan göz yaşlarını
gizlədə bilmirlər. Hər oxunanda Haqverdiyev və Əziz Nesinin vətənə olan sevgi və həyəcanları bir daha
duyulur, bu böyük ədiblərin maarifpərvər ideyaları, vətənpərvərliyi oxucuya əsərləri vasitəsilə ötürülür.
ƏDƏBİYYAT
Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası (1982), C. Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev. Əsərləri. Bakı: Gənclik.
Mir Cəlal (2004), Azərbaycanda ədəbi məktəblər. Bakı.
Nesin, Əziz (2006), Seçilmiş əsərləri. Bakı: “Şərq-Qərb”.
http://www.kitapbiti.com/aziz-nesin-ve-takma-ad-sorunsali
604
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
MUSTAFA KUTLU’NUN “BU BÖYLEDİR” HİKÂYESİ İLE
YILDIZ RAMAZANOĞLU’NUN “MEHTAP TURU”
ADLI ESERİNDE SİMÜLATÖR/SİMÜLASYON
Prof. Dr. Şahmurat ARIK
Özet: Simülatör kelimesi, Latince “benzer” anlamına gelen similis sözcüğünden türetilmiştir. Simülatör,
Türkçe’de “öğrencelik” kelimesiyle karşılanmaktadır. “Benzetim” ve “öğrence” anlamlarına gelen
Simülasyon ise, “simulare” köküne dayanan “simülatör” sözcüğünden doğmuştur. Simülasyon, daha çok
sanal ortamda, gerçeğin modelinin oluşturulması; simülatör ise, farklı maksatlarla gerçeğe benzetilerek onun
yerine kullanılan, hatta gerçeğin yerini alan araç, eşya, nesne ve mekânlar için kullanılmaktadır. Daha çok
teknik bir terim olarak literatürde yer alan her iki sözcük, Mustafa Kutlu ile Yıldız Ramazanoğlu’nun
hikâyelerinde kelimelerin anlamlarına paralel bir biçimde soyut yeni bir anlam kazanır. Mustafa Kutlu’nun,
Bu Böyledir’inde ve Yıldız Ramazanoğlu’nun Mehtap Turu isimli öyküsünde simülasyon ve simülatör;
benzeri/modellemesi yapılmış bir eşya, araç, nesne ya da sınırlı bir mekân yerine bütün bir dünya/evren için
kullanılır. Her iki hikâyede de dünya, büyük bir simülatöre benzetilir. Bunun farkına varmayan ve dünyayı
ahiret hayatına tercih edip onu gerçek zanneden kahramanlar, bu simülatöre hapsolup içinde kaybolur ve
kendilerine bu labirentten bir türlü çıkış yolu bulamazlar.
Bu çalışmada, zikredilen hikâyeler merkeze alınarak, ahiret hayatına nispetle gerçek olmayan; ama
kahramanlar tarafından gerçek zannedilen ve her iki yazara göre de “simülatör”den farkı bulunmayan
“dünya”yı, Mustafa Kutlu ile Yıldız Ramazanoğlu’nun lunapark ve mehtap gezintisi metoforlarıyla nasıl
kurguladıkları irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Simülatör, Simülasyon, Mustafa Kutlu, Yıldız Ramazanoğlu, Bu Böyledir, Mehtap
Turu.
Simulator/Simulation in Mustafa Kutlu’s Story “Bu Böyledir” and Yıldız Ramazanoğlu’s Work
“Mehtap Turu”
Abstract: The word simulator was derived from the Latin word similis meaning “similar”. The counterpart
of the word simulator in Turkish is “öğrencelik”. The word simulation meaning “benzetim” and “öğrence” in
Turkish was derived from the word “simulator” the origin of which is based on the word simulare.
Simulation is mostly used in the meaning of modelling the reality in the virtual environment; simulator is
used for the means, items, objects and places which are used instead of real objects by making them look like
the realia and sometimes substitute for realia. Both of the words, mostly used as technical terms in the
literature, gain new abstract meanings, paralelling the real meanings, in the stories of Mustafa Kutlu and
Yıldız Ramazanoğlu. In Mustafa Kutlu’s “Bu Böyledir” and Yıldız Ramazanoğlu’s “Mehtap Turu”, the
words simulation and simulator are used to address the whole universe instead of an item, means, object or a
limited place, the identical counterpart of which is constructed. In both of the stories, the world is likened to a
grand simulator. The heroes, who are not aware of this and who think that it is real, are imprisoned in this
simulator and disappear and they can never fiand a way out.
In this study, how Mustafa Kutlu and Yıldız Ramazanoğlu fictionalise the “world”, which is not real but
perceived as real by the heroes and isn’t different from a “simulator” for both of the authors, with fun fair and
a walk under moonlight metaphors will be investigated taking the stories into the centre.
Keywords: Simulator, Simulation, Mustafa Kutlu, Yıldız Ramazanoğlu, Bu Böyledir, Mehtap Turu.
Giriş
Simulakrlar ve Simülasyon
Jean Baudrillard’ın simülasyon kuramı, modern hayatın birey üzerindeki dayatmalarını ve bu
dayatmaları nasıl görünmez kıldığını gösteren önemli kuramlardan biridir. Baudrillard, üç grup
simulakrtan bahseder. Bunlar, “taklit ve kopya üstüne kurulmuş doğalcı simulakrlar”, “Enerji ve güç
üstüne kurulmuş üretken simülakrlar” ve “hipergerçeklik ve mutlak denetimi hedefleyen simülasyon
simülakrları”dır.(Baudrillard, 2011: 168).
İlk grup simülakrlarda ütopya karşımıza çıkar. Dolayısıyla simülakr ile gerçek arasındaki mesafe
aşılamaz derecede büyüktür. Üretken simülakrlarda ise bilimkurgu hâkimdir. Bilimkurgu yaşanılan
dönemin birkaç adım sonrasında alacağı şeklin muhtemel bir modelini sunduğu için gerçek hayata –o gün
Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, sahmurat30@yahoo.com
606
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
için olmasa bile- daha yakındır. Yansıttığı evren dış dünya gerçekliğinin içindedir. Modern hayatın insanı
getirdiği nokta daha çok simülasyon simülakrlarıdır. Çünkü ortada gerçek adına gösterilebilecek bir şey
kalmamıştır. Bu yüzden oluşan yeni kopyalar ancak simülasyonların yeni görünümleri olabilir.
Denklem artık tersine dönmüştür, zira gerçek dediğimiz kavram artık bir ütopya halini almıştır.
Aşkınlık fikrini yitiren insan geleceğin değil geçmişin simülakrlarını yapmaya çalışır. Kaybedilen
aşkınlık gerçek hayatta değil bir kurmaca olan geçmişin yeniden canlandırılması içinde aranır. Gerçek
göreceleştiği andan itibaren hipergerçeklik evrenine kayma başlar. Bu süreci tetikleyen şeylerden biri
insanın, o zaman kadarki tek gerçeklik uzamı olan dünyanın sınırlarını aşıp uzayı keşfe koyulmasıdır. Bu
keşif zamanı ve mekânı sonsuzluğa çeker, dolayısıyla insanın sağlam bir zemin saydığı tek gerçek önce
göreceli bir hal alır ardından da bu göreceli gerçek simülasyonlar arasında tamamen erir.
Bu kuramla modern toplumlar ile modernleşmeye çalışan toplumlar arasında geçmişten günümüze
yaşanan süreç farklılıkları göz ardı edilerek “–mış gibi” yapmaya zorlanan öznelerin çıkmazlarına ışık
tutulmaya çalışılır. Gerçekliğin simülasyon ve simülakr yoluyla yeniden üretimlerinin yol açtığı büyük
yanılsamanın altı çizilir.
XVIII. yüzyıldan itibaren Batı’da gerçek ile yansıma, soyut ile somut, fizik ile metafizik birbiriyle
asla bir araya gelemeyecek kutuplar olarak kabul edilir. XX. yüzyıla gelindiğinde ise, bu çerçeve tersine
çevrilir ve kutuplar arasındaki ayrım kademeli olarak eritilir. Artık gerçeğin yerini yansıma-soyut-
metafizik kavramları ile yoğrulmuş bir hipergerçek alır. Baudrillard’a göre, “Bir köken ya da gerçeklikten
yoksun gerçeğin, modeller aracılığıyla türetilmesine hipergerçek yani simülasyon” denir.(Baudrillard,
2011: 14). Baudrillard, Modernizm’in geldiği noktada mutlak gerçeğin kristal yansıları arasında
yitirilişini şöyle açıklar:
“Burada bir taklit, suret ya da parodiden değil asıl yerine göstergeleri konmuş bir gerçek, bir başka
deyişle her türlü gerçek süreç yerine işlemsel ikizini koyan bir caydırma olayından söz ediyoruz.
Gerçeğin tüm göstergelerine sahip, gerçeğin tüm aşamalarına kısa devre yaptıran kusursuz,
programlanabilen, göstergeleri kanserli hücreler gibi çoğaltarak dört bir yana savuran bir makineden.
Gerçek bir daha asla geri dönmeyecektir.” (Baudrillard, 2011: 15).
Simülasyon, “–mış gibi” yapmanın/olmanın ötesine geçmektir. Bu boyutta ne var olanın
gizlendiğine; ne de var olmayanın var gibi gösterildiğine dair kesin bir yargıya varılamaz. Simülatör, bir
gerçeğin tüm göstergelerini taşıdığı için onun şu ya da bu olduğu/olmadığı hakkında kesin bir kanaate
varmak güçtür. İmgeler çoğaldıkça işaret ettikleri gerçek saydamlaşır:
“Bir şeyleri gizleyen göstergeler aşamasından gösterilecek bir şey kalmadığını gizleyen göstergeler
aşamasına geçiş bir dönüm noktasıdır. Çünkü birinciler ideolojilere özgü bir hakikat ve sır teolojisine
gönderirken ikinciler bir simülasyon ve simülakrlar çağına girilmiş olduğunu, artık ortada ne kendi
kurallarına sahip çıkabilecek bir Tanrı, ne de gerçekle sahte ve gerçekle yapay bir yönteme başvurularak
diriltilmiş ‘gerçeğin’ birbirinden ayrılmasını sağlayacak bir Kıyamet Günü olasılığı bulunmadığını
söylemektedirler.”(Baudrillard, 2011X: 15).
Bilim kendini var edebilmek için belli gerçekler tanımlayıp onları simülasyonlar arasında
yitirmemek adına adeta karantinaya almaya çalışır. Bu muhafaza anlayışı entnolojide açıkça görülebilir.
Dünyanın geri kalanı ile hiç temasa geçmemiş toplulukları keşfeden ve onların kendi gerçeklerini koruma
adına bu toplulukları kırmızı hat içine hapseden bilim aslında yeni bir simülasyon oluşturmaktan başka
bir şey yapmış olmaz. “Maddi tüketim çağına koşut hatta ondan daha ileri bir çılgınlık düzeyine ulaşan
gerçek ve gönderen sistemleri üretilmektedir.” .(Baudrillard, 2011: 21). Dolayısıyla hayatın hangi
alanında olursa olsun artık mutlak, dokunulmaz bir gerçeklik fikrini sürdürme çabası dahi farkında
olmadan yeni simülasyonlara yol açar. Demek ki keşfedilen, belli bir tanım içine sokulan, görünür hale
getirilen her şeyin simülakrları türetiliyor ve keşif-tanım öncesindeki gerçek böylece yok ediliyor.
İnsan, kendine gerçek bir geçmiş inşasına çalışırken o gerçeği kurmaca, yansıma hale getirir.
Benzer şekilde günlük rutinlerini ve gelecek tasavvurlarını biricikleştirdiğine inandırılarak birbirinin
minyatürü hayatlara/yaşam alanlarına/fiilere hapsolur. Modern yaşamın teknoloji ve yalnızlık anaforu
içinde insanlık gerçeklerini birer simülayon halinde yeniden keşfetmek zorunda kalır. “Yaşamla ilgili her
şeye örneğin yitirilmiş yetenekler, yitirilmiş vücutlar, yitirilmiş toplumsallık ya da eski tadını yitirmiş
yiyecekler konusunda, hemen her alanda her şeye eski işlevi yeniden kazandırılmaya
çalışılmaktadır.”(Baudrillard, 2011: 31). Bu bocalama hali uçsuz pazar ekonomilerinin elinde ironik
zıtlıklar meydana getirir.
607
Prof. Dr. Şahmurat ARIK/M. Kutlu’nun “Bu Böyledir” Hikayesi ile Y. Ramazanoğlu’nun “Mehtap Turu”
Simülasyonun gücünü ispatladığı bir başka saha kapitalist düzenin en önemli araçlarından biri olan
medyadır. Medya, görünümleri gerçeğin ta kendisi olarak sunma konusunda teknolojiyi, sanatı, insanı,
kapitali ilkesizce kullanmaktan geri durmaz. Bu yüzden medya, ahlâktan fiziğe varıncaya kadar her şeye
dair gerçeklik algımızı yöneten bir iktidara sahiptir. Ne var ki, medya bize gerçekler sunmaz, gerçeklerin
cilalanmış simülasyonları içinde büyük bir çarpıklığı gizlemeye çalışır. Güzelliğe dair bakışı sıfır beden
giymeye, sevgiye dair hassasiyetleri kedi beslemeye indirger ve koşullanmış davranışlar içerisinde sahte
skandallar ve sahte gündemlerle insanları oyalar. Sahte bir dünyada yaşayan insanlar, hayatın
gerçeklerinden uzaklaşır ve hayatın asıl anlamını ıskalar.
Birbirine zıt görünen gerçekler ve onların simülakrları arasında bir çekim gücü vardır. Örneğin,
ideolojiler birbirini çürütmeye çalışırken çoğu zaman aynı söylemleri farklı simülasyonlar ile üretirler.
Benzer şekilde arzu ile kayıtsızlık arasında birbirini gizlemeye çalışan bir taklit ilişkisi vardır.
Mordenizm’de her şeyin zıttını bilinçli olarak ürettiğini, bunu yaparken simülakrları kullandığını
antikahraman, antihümanist, antikapitalist gibi örnekleri çoğaltabilecek hemen her kavramın önüne
eklenen “anti” ibaresi açıklar. Karşıtına dönüşme, bu üretim sürecinin kaçınılmaz sonucudur.
Modern hayat simülasyonlar yoluyla gerçeği siler ve hipergerçeklerle sarılmış bir sistemi işletir. Bu
sistem içinde doğru-yanlış, iyi-kötü arasındaki ayrım kaybolur. Her türden iktidarın hoşlanmadığı
gerçekleri bertaraf etmek için siyah-beyaz zıtlığını muğlaklaştıracak simülasyonları kullandığı görülür.
Fakat iktidarın aleyhine üretilen simülasyon oyunları da her zaman için olacaktır. “Günümüzde
simülasyon tarafından tehdit edilen (göstergeler oyunu içinde yok olup giden) iktidar: Hem gerçek, hem
de bunalım üreterek yapay toplumsal, ekonomik ve politik mücadele biçimleri sunmaktadır.”
(Baudrillard, 2011: 44).
Üretim-tüketim ilişkilerinde de benzer oyunlar geçerlidir. Her geçen gün daha fazla üretmenin
gerekliliği, çalışmanın ülkü olduğu gibi fikir aşılamaları ile kapital düzenin tüketim ihtiyacı karşılanmaya
çalışılır. Yapay talepler oluşturma piyasanın canlı kalmasını sağlamanın şartlarından birdir. Hâlbuki
gelinen noktada gizlenmeye çalışılan durum, çalışma ve üretme edimlerinin büyük ölçüde yitirilmiş
olduğudur. “Yalnızca bir çalışma senaryosu vardır, tıpkı bir iktidar ideolojisi değil de iktidar
senaryosundan söz edilebileceği gibi.”(Baudrillard, 2011: 59).
Simülasyonun kalelerinden bir diğeri televizyondur. Reality şovlarla artık televizyon izleme
aşamasından televizyonun insanları izlediği bir evreye geçilir. Modellere bakan insanın yerini, her biri
televizyon için bir model ve araç hâlini alan insan alır. Dolayısıyla taraflar birbirine karışır, sürekli olarak
birbiriyle yer değiştirir. Bu yüzden belli bir gösteri-izleyici formülü ortadan kalkar. İki kutupluluğun sona
ermiş olduğu tüm alanlarda, örneğin politika, biyoloji, psikoloji, medya vb. alanlarda simülasyon evresine
geçilmiştir.” Medya karşılaştığı herkesi aşırı saydam bir “–mış gibi” oyununa dâhil ederek
hipergerçekliğin içine çeker.
.(Baudrillard, 2011: 58). “Televizyon bizi izlemekte, bizi kendimize
yabancılaştırmakta ve güdülemektedir.” (Baudrillard, 2011: 59).
Hayatın her alanında simülasyon hâkimdir. İnsanın farklı gezegenleri keşfe ve ele geçirmeye, uzayı
uydularla doldurmaya, nükleerin gücünü en büyük enerji ve tehdit olarak kullanmaya çalışmaya olan
iştiyakında bunu görmek mümkündür. Oluşturulmaya çalışılan teknik bir kusursuzluk modeli vardır. Bu
modelde rastlantısal olan hiçbir şeye yer vermemek esastır. Bu yüzden gerçeğin kendiliğindenliği tahtını
simülasyonun programlanmışlığına bırakır. Kurgu her yerdedir; savaşlar, krizler, felaketler, zaferler,
yenilgiler hepsi birer simülasyon hâlini almıştır. Bu teknik kusursuzluğun toplumsal boyutta yansıması
kaçınılmazdır. Halk bu modeli yukarıda sözü edilen alanlarda aynı kusursuzlukla kurmaya çalışır. Herkes
bir simülasyon içinde olduğunu bilir fakat bunun kabullenmeye yanaşmaz. Zira bu kabul gerçek diye bir
şeyin kalmadığını onaylamak olacaktır. Kimse böylesi bir boşluk hissiyle baş etmeye cesaret edemez.
Simülasyon konusunda en önemli aşamalardan biri hiç şüphesiz reklamlardır. Reklam, sabun
köpüğü gibi gelip geçici bir niteliğe sahiptir. Unutulmak üzere yüzeysel bir düzeyde oluşturulup kendine
benzeyen kopyalar üretmeyi amaçlar. Reklam dili kısa, çarpıcı, tahrik edici bir yapıda bütün özgün üslup
ve söyleyişleri kendi amacı doğrultusunda –çarpıtmaktan çekinmeden- kullanarak dikkatleri üzerine
çeker. Propaganda ile reklam birlikte yürür, aynı yüzeyselliği ve her şeyi kendine malzeme edinme tavrını
paylaşırlar. Ekonomi ve politika, reklam ve propaganda düzlemlerinde birleşir. Her biri toplumsallaşma
dayatmasını süsleyerek sunar:
“Duvar afişlerinde, spikerin insanı baştan çıkaran ses tonlarında, ses şeridinin tiz ve bas sesleriyle,
gözlerimizin önünden akıp geçen çeşitli renk tonlarına sahip imge şeridinde bir toplumlaşma çağrısı
vardır. Her yerde toplumlaşmadan söz edilmektedir. Sonuç olarak mutlak bir reklam düzeni mutlak bir
608
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
toplumsallaşmaya yol açmıştır. Başka bir deyişle toplumsal tamamıyla çözülüp erimiş ve basitleştirilmiş
bir toplumsallaşma talebi ve duvar afişlerinden yansıyan çökmüş bir toplumsal yansımasından ibaret bir
şeye dönüşmüştür.”(Baudrillard, 2011: 130).
Reklam farklılıkları eritip, nesneleri, insanları, düşünceleri tektipleştirmek ve herkesi bu
tekdüzeliğe inandırmak için çalışır. Bu tavır artık kanıksanmış, “geleneksel” bir hal almış olduğu için
“reklam önemini ve anlamını” yitirmiştir. Onun yerini bilişim sistemlerinin reklamdan çok daha fazla
insana ve alana nüfuz edebilme gücü almıştır. Fakat reklam bu bilişim sistemleri ile yeni suretler
kazanarak her şeye rağmen hayatımıza etki etmeye devam etmektedir. Ekranlar ve bilbordlar çeşitlenip
çoğaldıkça insandaki seçme kabiliyeti ve özgürlüğü azalır. Hayatın her alanına dair büyük puntolar,
parlak tonlar, hızlı tempolar ve yüksek sesler anaforu karşısında oluşan refleks ise, tepkisizlik olur.
Tepkisiz fakat anaforun içinde sürüklenmekten kendini alamayan insan yığınları halini alan toplum,
modalar ve modeller eliyle şekillendirilir. Biricikliği vadeden reklamlar, propagandalar modern
yaşantının öngördüğü tektipleşmeye hizmet etmekten başka bir işe yaramaz. Herkesi aynı kıyafete, aynı
saç modeline, aynı şeyleri yemeye, aynı takımı tutmaya, aynı partiye oy vermeye vb. çağıran bu sistem,
önerilerinin cazipliğini hep “en iyi, en güzel, en güçlü, en elit” modelleri devreye sokarak kabul ettirir.
Hâlbuki ekranların dışına çıkıldığında bu “en”leri kendinde toplayabilen birine rastlamak neredeyse
imkânsızdır. Gerçek hayatın kusurlu yapısına, ekranların kusursuz “en”leri monte edilmeye çalışılınca
ortaya komik ve acınası insan kalabalıklarından başka bir şey çıkmaz.
Достарыңызбен бөлісу: |