Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет94/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   102

ƏDƏBIYYAT  

Bokkaçço C. (2014), Dekameron. Bakı: “Kitab klubu” nəşriyyatı. 

Cəlil N. (2009), Qədim Şərq ədəbiyyatı tarixi. Bakı: “Asiya” Nəşriyyatı.  

http://www.qkazimov.gen.az/pdf/homer.pdf  

http://www.pdfkitapoku.com/baslik/utopya-thomas-more/  

Mina U. (2013), İngiliz Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 

Nimet  Y.  (?),  “Dantenin  ‘İlahi  Komedya’sına  Ilham  Veren  Cennet  ve  Cehennem  Günlüğü  ‘Ardavirafname’”, 

https://nyildirim.wordpress.com/ardavirafname/. 

Orhan  K.T.  (2007),  Edebî  Metinler  Işiğinda  Doğu  Kültürlerinin  Batiya  Etkileri  ve  Batida  Türk  Imgesi  Turkish 

Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 

Fall 2007 

Reşat  N.D.  (?),  XVI.  ve  XVII.  Asirlarda  Türk  ve  Fransiz  Şairlerinin  Müşterek  Konulari”, 

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1054/12742.pdf  


AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ BƏZİ ZOONİM VAHİDLƏRİN SÖZYARATMA XÜSUSİYYƏTİ 

Turane A. ZEYNALOVA

 

Xülasə:  Məqalədə  dilin leksik-semantik söz  qruplarından  biri olan zoonim vahidlərin söz  yaradıcılığındakı 



rolundan bəhs olunur. Zoonimlər yalnız canlı varlıqların adlarını bildirən nominativ mənanı ifadə etmir, onlar 

eyni zamanda söz yaradıcılığında da fəaldır. Bu sözlərin həm nominativ, həm də obrazlı-emosional mənası 

əsasında yeni dil vahidləri: müxtəlif mənalı isimlər (fitonimlər, peşə adları), zoofeillər, frazeoloji birləşmələr, 

atalar sözləri, emosional nitqlə bağlı invektivlər (aşağılamalar) əmələ gəlir. 



Açar Sözlər: söz yaradıcılığı, zoonim, fitonim, zoofeil, isim, söz birləşməsi. 

Word-Forming Features of Some Zoonyms in Azerbaijani 

Abstract:  The  article  embraces  the  role  of  one  of  the  lexico-semantic  word-groups  zoonyms  in  the  word-

formation. Zoonyms do not only express nominativ meaning that denotes living creatures, but also is used in 

word-formation.  In  the  basis  of  nominative  and  figurative-emosional  meaning  new  language  units,  various 

nouns (fitonyms, names of occupations), zooverbs, phrasiological verbs, proverbs and invectives are formed. 



Keywords: word-forming, zoonym, fitonym, zooverbs, nouns, word combination. 

Müxtəlif dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də heyvan adları söz yaradıcılığında fəal iştirak 

edir. Bu adların həm nominativ mənası əsasında (balıqçı, buzovxana), həm də məcazi, obrazlı-metaforik 

mənası  əsasında  (xoruzlanmaq,  durnagözlü)  yeni  leksik  vahidlər  yaranır  ki,  bu  vahidlər  də  müxtəlif 

şəkillərdə  özünü  göstərir.  Söz  yaradıcılığında  zooloji  vahidlərdən  morfoloji  və  sintaktik  yolla  əmələ 

gəlmiş  törəmə  söz  və  ifadələrin  sayı  yetərincədir  və  onlardan  nitqin  bütün  üslub  növlərində  istifadə 

olunur. Bu leksik vahidlər həm frazeoloji birləşmələrin, həm atalar sözlərinin, həm də daha çox danışıq 

dili üçün səciyyəvi olan aşağılayıcı (invektiv) leksikanın (eşşək oğlu eşşək, çaqqal, öküz) yaranmasında 

bir  vasitə  olub,  həmin  birləşmələrin  semantik  nüvəsi  rolunda  çıxış  edir.  Bu  qəbildən  olan  birləşmələr 

zooloji vahidlərin məcazi birləşmə mənbəyi rolunu oynayır və bunların yüksək konnotativ potensialı olur.  

Dildə  işləkliyi  yüksək  olan  zoonim  vahidlərdən  törəmiş  ayrı-ayrı  nitq  hissələrinə  aid  sözlər, 

xüsusən isimlər öz müxtəlifliyi ilə seçilir. Bunun səbəbi həmin adların həm fitonimlərin, həm insanların 

peşə  və  məşğuliyyəti  ilə  bağlı  olan  sözlərin,  eyni  zamanda  digər  semantik  sahəyə  aid  olan  yeni  dil 

vahidlərinin yaranmasında iştirak etməsidir. 

Müxtəlif sistemli dillərdə dil daşıyıcılarının bitki adlarının yaratmasında zoonimik leksika xüsusilə 

məhsuldardır. Dilin leksik qatında seçilən leksik-semantik söz qruplarından olan fitonimlər hər bir dilin 

milli  cəhətlərini,  keyfiyyətlərini  özündə  əks  etdirən  ən  qədim  dil  vahidlərindəndir.  Belə  adlardan  bəhs 

edən İ.Uçar yazır: “Türklər keçmişdən gələcəyə daşıdığı əsərlərdə işlətdikləri heyvan adlarını, daha sonra 

yaratdıqları əsərlərdə başqa varlıq və obyektlərin adlandırılmasında da işlətmişdir. Bu adlandırmadan biri 

də heyvana və heyvan orqanına bənzədilərək düzələn bitki adlarıdır” (Uçar, 2013: 7). Azərbaycan dilində 

də  bəzi  bitki  adları  dilin  mövcudluğunun  ilkin  dövrlərindən  başlayaraq  heyvanların  xarici  görünüşünə, 

orqanına  bənzədilərək  adlandırılmışdır.  “Bitkilərin  adlandırılmasında  hər  dildə,  xüsusən  onların 

formalarını  ətrafdakı,  təbiətdəki  obyektlərə  bənzətməklə  ad  verildiyi  görülməkdədir”  deyən  D.Aksan 

aslanın  ağzına  bənzədiyi  üçün  “aslanağzı”  adlanan  sözün  ingilis  dilində  “lion´mouth”,  almanca 

“Löıuemmaul”  qarşılıqlarının  da  eyni  anlamda  işləndiyini,  çiçəyi  siçanın  qulağına  bənzədiyinə  görə 

“siçanqulağı” adlanan  bitkinin isə  yunan,  fars,  ingilis,  ərəb  dillərində  də eyni  formada  işləndiyini  yazır 

(Aksan, http://m.friendfeed-media.com).  

Struktur və semantik anlamda eyni formada olan belə nümunələrin sayını asanlıqla artırmaq olar və 

bunların əksəriyyətinin başqa dillərdən kalka edilərək alınması və yaxud da dilin öz imkanları hesabına 

yaranması fikri də düşündürücüdür. Belə adlar xalqların təfəkkür tərzindəki ümumiliyi, öxşarlığı göstərən 

dəyərli  dil  faktlarıdır.  Bu  adlardan  yaranmış  bitki  adlarının  (fitonimlərin)  bir  qismi  heyvan  adları  ilə 

heyvanın  bədən  üzvü  adının  birləşməsindən  əmələ  gəlib.  Məsələn,  atqulağı,  itbaşı,  qatırquyruğu, 



xoruzquyruğu,  dəvəqulağı,  köpəkdili,  dəvəqıran,  keçibuynuzu,  ayıpəncəsi,  dəvədabanı,  xoruzpipiyi, 

quşdili, qarğadili, inəkəmcəyi, keçiqulağı, donuzquyruq, quzugöbəyi, qarğagözü və s. Bəzi zoonimlər isə 

                                                      

 

Bakı Avrasiya Universiteti doktorantı, turane.zeynalova.85@mail.ru 



634 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

ümumi  ad  bildirən  bitki  adları  ilə  birləşərək  bir  sintaktik  vahid  yaradır:  ayısoğanı,  qarğasoğanı, 

qurdkolu,, qazsoğanı, qırğıotu, itpaxlası, ilansoğanı, pişiknanəsi, eşşəkturpru və s. İ.Uçar eşşək adından 

düzələn fitonimlərdə bu adın “yabanı” söz mənasında işləndiyini yazır (Uçar 2013: 8) 

Bu  qrupa  aid  olan  leksik  vahidlər  emosional-ekspressiv  mənada  yox,  öz  nominativ  mənalarında 

işlənərək, hər hansı canlı varlıqla əlaqədar insanın fəaliyyətini, məşğuliyyətini özündə əks etdirən yeni dil 

vahidlərinin yaranmasında vasitəçi kimi çıxış edir. Tədqiq edilən dildə bu sözlər quruluşca həm düzəltmə 

(balıqçı,  atçılıq,  buzovxana,  itbaz,  quşçu,  maldarlıq),  həm  də  mürəkkəb  (  inəkotaran,  inəksağan, 

dəvəqırxan, balıqartırma, arıyabaxan) olur. 

Azərbaycan  dilində  sadə  zoonimik  vahidlərdən  konversiya  üsulu  ilə  törəmiş  feillər  də  üstünlük 

təşkil edir. Bu sözlər insanların fiziki və ruhi vəziyyətini, fiziki fəaliyyətini özündə ehtiva edən feillərin 

əmələ gəlməsində vasitəçi olur. Dilçilik tədqiqatlarında belə sözlər zoofeillər adı altında tədqiq edilir və 

bunların bir  qisminin  yaranmasında  zoonim  öz  nominativ  mənasında  çıxış  etsə  də,  digərlərində isə söz 

məcazi  mənada  işlədilir.  “Məlum  olduğu  kimi,  hazır  dil  vahidləri  hesabına  yaranmış  nominasiyada söz 

onun  üçün  ikinci  funksiyada  çıxış  edir.  Zoomorfizm  feillərinə  o  dil  vahidləri  aiddir  ki,  onlar  müvafiq 

olaraq  ikincili  nominasiyaya  uyğun  olaraq,  metaforik  mənada  istifadə  edilir”  (Jaksıkılova  2011:  514). 

Belə zoofeillər hansı canlının adından yaranmışsa real surətdə ona uyğun olan əsas xüsusiyyətləri özündə 

əks etdirən mənaya malik olur və onlar motivləşdirilmiş feillər hesab olunur. “O haqda hələ belə bir sual 

aydınlaşdırılmamış  qalır  ki,  nə  üçün  möhkəm  metoforik  məna  yaranan  zaman  bu  və  ya  digər  heyvanın 

çoxsaylı  (real  və  ya  uydurulan)  əlamətlərindən  yalnız  biri  ön  plana  çəkilir.  Bu  mənada  zoonimlərdən 

yaranmış feillərin düzəlmə mexanizmi və onun dildəki funksiyası maraq doğurur. Burada törəmə və ona 

müvafiq  söz  arasında  sıx  struktur-semantik  əlaqələr mövcuddur.  Əsas sözlə  ondan  düzələn  sözün  kökü 

eyni olur və əmələ gəlmiş sözün semantikası ilkin leksik məna ilə, yəni əmələ gələn sözün daxili forması 

əmələ  gətirənin  semantikasına  əsaslanır”  (Voytik  1984:  70).  Bu  feillər  yarandığı  sözlərin  leksik  məna 

komponentləridir;  onların  daşıdığı  məna  və  onun  yaranmış  olduğu  sözlə  əlaqəsi  hər  bir  dil  daşıyıcıları 

tərəfindən asanlıqla müəyyənləşdirilir. 

“Heyvan adlarından feillərin yaranması dilin mövcudluğunun müxtəlif zamanlarında yeni sözlərin 

əmələ  gətirilməsində  canlı  varlıqların  müəyyən  hərəkətlərini  qısa  yolla  ifadə  etmək  zərurətindən 

yaranmışdır. Heyvanların bəzisi zoomorfizmlərdə əks olunmuş hansısa bir müəyyən keyfiyyət və əlamətə 

obyektiv  surətdə  malikdir,  bəziləri  isə  insanın  fantaziyasına  aid  olub,  obyektiv  surətdə  onlara  məxsus 

keyfiyyətlərə  malik  deyil”  (Solntseva  2004:  125).  Bu  zoofeilləri  bir  neçə  tipə  bölünür:  1)  adından 

yaranmış  heyvanın  tipik  əlamətlərinin  hər  hansı  birini  özündə  göstərən  feillər;  2)  “övlad  dünyaya 

gətirmək”, “balalamaq” mənasında işlənən feillər; 3) hər hansısa bir peşənin adını, insanın məşğuliyyətin 

növünü göstərən feillər.  

Birinci bölgüyə şamil olunan sözlərdə canlıların adları obrazlı-məcazi mənada işlənərək, danışanın 

ifadə etdiyi fikrə emosional qiymətini ifadə edir. Bu qrupa aid olan feillər insanın fəaliyyətini və  onun 

onun  psixi  və  fiziki  fəaliyyətini  ifadə  edirlər.  Fərqli  dillərin  leksik  qatına  məxsus  olan  belə  anlayışlar 

arasında  maraqlı  semantik  münasibətlər  görünməkdədir.  Müxtəlif  dil  daşıyıcıları  üçün  heyvanların  hər 

hansı  konkret  təbii  xüsusiyyətindən  doğan  təəssürat  müəyyən  qədər  eyniyyət  daşıdığından,  onlardan 

yaranmış zoofeillərdə də kəskin fərq görümür. Zoofeillərin ayrı-ayrı dillərdəki oxşar və fərqli semantik 

mənada  işlədilməsi  həmin  dil  daşıyıcılarının  obrazlı-assosiativ  və  əqli  düşüncələrinin  yaxınlığı  və 

müxtəlifliyi ilə birbaşa bağlıdır. Bəzi məqamlarda bu sözlər başqa dildəki ekvivalentləri ilə eyni mənanı, 

bəzi  hallarda  isə  fərqli  semantik  mənanı  daşıyır.  Belə  ki,  “rus  dilində  də  zoomorfizm  feillərin 

əksəriyyətinə  neqativ  xüsusiyyətlər  məxsusdur.  Məlumdur  ki,  rus  dilindəki  “it”  zoofeilinin  semantik 

sahəsi mənfi əlamətlərin ifadəsidir”  (Jaksılıkova 2011: 514). Azərbaycan dilindəki itləşmək feili də “it” 

zoomorfizmindən törəyib, həmin canlının semantik strukturuna aid olan əlamətləri özündə əks etdirir və 



didişmək,  çeynəşmək,  bir-birini  qapmaq  mənalarında  işlənir.  Öz  semantikası,  işlənmə  xüsusiyyəti,  nitq 

prosesindəki  funksionallığı  ilə  seçilən  zoometaforizmlərdən  yaranmış  feillərin  sayı  digər  dillərlə 

müqayisədə  nisbətən  azdır.  Azərbaycan  dili  daşıyıcılarının  şüurunda  bu  zoofeillər  aşağıdakı  əlamətləri 

konnotasiya  edir:  “eşşəklik  etmək”  bir  axmaq  iş  görmək,  tərbiyəsiz  bir  hərəkət  göstərmək  (Adil,  II, 

38),“özünü  tülkülüyə  qoymaq”  biclik  etmək,  yaltaqlanmaq,  hiyləbazlıq  etmək  (Adil,III:  386); 

“meymunluq etmək” təqlid etmək, yamsılamaqoyun çıxarmaq (Adil, III: 312) və s. 

Bu  zoofeillərə  aid  olan  donuzluq  etmək,  qazlanmaq,  qoçulanmaq,  xoruzlanmaq,  birələmək, 



köpəkləşmək,  bitlənmək,  çaqqallıq  etmək,  quzğunluq  etmək  və  s.  kimi  nümunələr  də  obzarlı-məcazi 

mənada işlənərək insanı bir mənada, mənfi cəhətdən səciyyələndirir. Bu nümunələrə əsasən demək olar 

ki,  ev  heyvanlarının  vəhşi  heyvanlara  nisbətən  daha  çox  məcazlaşma  imkanı  var  ki,  buna  da  səbəb 


635 

Turane A. ZEYNALOVA/Azerbaycan Dilindeki Bezi Zoonim Vahidlerin Sözyaratma Hüsusiyyetleri 

insanların  vəhşi  heyvanlarla  çox  qarşılaşmaması,  onların  davranış  və  vərdişlərindən  yetərincə  xəbərdar 

olmamasıdır.  İkinci  qrup  zoofeillərə  “balalamaq”  mənasında  işlənən  quzulamaq,  küçükləmək, 



buzovlamaq, qoduqlamaq, köpəkləmək, qurdlamaq, və s. kimi sözləri nümunə göstərmək olar.  

Heyvan  adlarından  morfoloji  yolla  yaranmış  zoofeillərin  dilin  inkişafının  ilkin  mərhələsinə  aid 

olduğunu “Divanü lüğat-it-türk” əsərindəki leksik vahidlərə əsasən də söyləmək mümkündür. Belə ki, bu 

əsərdə +lan affiksinin köməyi ilə yaranmış zoofeillər daha çox insanın hər hansı bir heyvana sahib olması 

mənasında işlənmişdir: öküzlən- (öküz sahibi olmaq), eşgeklən- (eşşək sahibi olmaq), kısraklan- (qısraq 

sahibi  olmaq),  sağlıklan-  (sağmal  heyvan  sahibi  olmaq);  -la  affiksi  ilə  düzələnlər:  enüklə-  (ənikləmək, 

balalamaq), buzağula- (buzov doğurmaq, balalamaq), kulunla- (kısrak yavru doğurmaq) balalamaq; bəzi 

hallarda metoforik mənada: tilkilə- (tülkülük etmək, yaltaqlanmaq), ıtla-(köpəklətmək, söymək) və digər 

mənalarda:  kuşlat- (quş ovlamaq),  atlan- (ata minmək, atlaşmaq),  kögürçkünləş- (göyərçini ödül olaraq 

ortaya qoyub yarışa girmək) işlənmişdir (Kaşğari 2006: I-III).  

Haqqında danışdığımız sözlərdən yaranmış digər formalar da diqqəti cəlb edir. Həmin formalarda 

bu adlar həm nominativ, həm də mənfi və müsbət qiymətverici məcaz kimi işlənərək sifət əmələ gətirir. 

Bu  sözlərin  nominativ  mənası  əsasında  yaranan  sifətlər  quruluşca  düzəltmə  söz  (ilbizvarı,  bayquşvarı, 

pələngi, pələngvarıatcıl) formasında olur. Morfoloji yolla zoonimlərdən yaranmış sifətlər (bitli, qurdlu, 

quşsuz və s.) yalnız insan deyil, əşya da bildirir və bu zaman reprezentativ (hərfi) məna üstün olur. Amma 

dilimizdəki  zoometaforik  sifətlərin  çoxu  iki  komponentli  sözlərdən  ibarət  olur.  İlanbaşlı  durnagöz(lü), 



durnaboğaz(lı),  ceyranbaxışlı,  qırğıburun,  dovşanağız,  quşbeyin(li),  keçisaqqal,  qarğaburun, 

ceyranbasan,  ilbizşəkilli,  quşqonmaz,  ceyrankeçməz  və  s.  kimi  sintetik  formada  olan  sözlər  məcazi 

mənanı – qiymətləndirici funksiyaları özündə əks etdirir.  

Haqqında danışdığımız sözlərin ötəri müşahidəsi bunu söyləməyə əsas verir ki, bu leksik vahidlərə 

zərf  düzəldən  şəkilçilər  əlavə  etməklə  yeni  sözlər  yaratmaq  olur:  eşşəkcəsinə,  ayıcasına,  xoruzcasına, 



ceyransayaq, şahincəsinə və s. A.Hacıyeva ingilis dilində bu sözlərin sayının az olmasını belə izah edir: 

“Uzual sifət və zərflərin başqa nitq hissələrinə nisbətən sayca az olması onunla izah edilir ki, dilin lazım 

olan linqvistik mənanı müqayisə birləşmələri ilə ifadə etmək imkanları sonsuzdur” (Hacıyeva 2006: 51). 

Qeyd edək ki, dilimizdə də zoonimlərdən morfoloji yolla yaranan sifət və zərflərin sayı  nisbətən azdır. 

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də zoonimlər yalnız 

canlı  varlıqların  adlarını  bildirən  nominativ  funksiya  daşımır,  onlardan  eyni  zamanda  söz  yaradıcılığı 

prosesində  insanların  səciyyəvi  xüsusiyyətlərini  əks  etdirməkdə  istifadə  olunur.  Zoonimlərdən  yeni 

məcazi  anlayışların  əmələ  gəlməsinə  əsas  səbəb  isə  insan  təfəkkürünün  obrazlı  ifadəyə  ehtiyac  və 

tələbindən doğur.  

ƏDƏBİYYAT 

Aksan Doğan (?), Türkcenin gücü. pdf. http://m.friendfeed-media.com 

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (2006), 4 cilddə, Bakı: “Şərq-Qərb”. 

Hacıyeva A. (2006), Zoometaforizmlər (İngilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında). Bakı: “Nurlan”. 

İlhan  Uçar  (2013),  Türkiye  türkcesinde  hayvan  adlarından  türetilmiş  bitki  adları.  Uluslararası  Türkçe  Edebiyyat 

Kültür Eğitim Dergisi Sayı 2/1 2013, s.1-19. Türkiye. 

Жаксылыкова  Л.  (2011),  Ахметова  Г.М.  Вторичная  номинация  зооморфических  глаголов  русского  и 

казахского языков. Усть-Каменегорск: 2011, s. 513-516. 

Kaşğari M. (2006), “Divanü lüğat-it-türk”. 4 cilddə, Bakı: “Ozan”. 

Войтик  Л.С.  (1984),  К  вопросу  о  смысловой  структуре  слова  /  на  наименований  животных:  Дисс.  канд. 

филол. наук. Алма-Ата: 1984. 

Солнцева Н.В.  (2004),  Сопоставительный анализ  зоонимов русского, французского и  немецского языков в 

этносемантическом аспекте: Дисс. канд. филол. наук. Омск: 

 

 



636 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 


TÜRK DİLLERİNDEKİ FİİL ÇATILARINA GENEL BİR BAKIŞ  

Türkana HÜSEYNOVA

 

Özet: Fiil çatısı Türkiye’de pek çok akademisyenler ve dilbilimciler tarafından araştırılmıştır. Uygur, Tatar 



ve Başkurt Türkçelerinde ise özellikle bahsedilmemiştir. Biz bu araştırmamızda Türk Dilinin üç grubundan: 

Oğuz (Türkiye ve Azerbaycan Türkçesi), Kıpçak (Tatar ve Başkurt Türkçesi) ve Karluk (Uygur ve Özbek) 

gruplarındaki fiil çatısından bahsedeceğiz. Türk dillerindeki fiil çatı ekleri çoğunlukla aynı olsa da farklı çatı 

eklerine de rastladık. Türk akademisyenlerin bu konuya ilişkin farklı görüşlerini de bildirimizde sunacağız. 



Anahtar Kelimeler: Fiil çatısı, Türk dilleri. 

An Overview of the Verb Voice of the Turkic Languages 

Abstract:  The  verb  voice  was  investigated  by  academics  and  linguists  in  Turkey.  But  it  is  not  mentioned 

especially verb voice of Uyghur, Tatar and Bashkir Turkic languages. İn our notification we investigated the 

verb voice of three group of Turkic languages: Oguz (Turkey and Azerbaijan Turkish), Kipchak (Tatar and 

Bashkir Turkish) and Karluk (Uyghur and Uzbek Turkish) groups. Usually most of affixes of verb voice are 

same in these Turkic languages, but we have detected different affixes among them. We will offer different 

opinions of Turkish academics in this regards. 



Key Words: The verb voice, Turkic languages. 

Türkiye  Türkçesinde  ve  diğer  Türk  dillerinden  Kazak,  Özbek  ve  Azerbaycan  Türkçelerinde  fiil 

çatısı  konusu  Türkiye’de  pek  çok  akademisyenler,  uzmanlar  tarafından  araştırılmıştır.  Türk  dillerinin 

genel  olarak  gramer  yapısını  ele  alan  araştırmalar  dışında  bu  dillerdeki  fiil  çatısından ayrıca  bir bölüm 

olarak  bahsedilmemiştir.  Bizim  bu  araştırmamızı  özel  kılan  neden  Oğuz,  Karluk  ve  Kıpçak 

Türkçelerinden  2’şer  dil  seçmekle,  özellikle  ayrıca  bir  bahis  olarak  hiç  çalışılmamış  Tatar,  Başkurt  ve 

Uygur Türkçelerinde fiil çatısı konusunu ele almamızdır. Araştırmamızda Oğuz grubundan Azerbaycan 

ve Türkiye Türkçesinin, Kıpçak grubundan Tatar ve Başkurt Türkçesinin ve Karluk grubundan Özbek ve 

Uygur Türkçesinin fiil çatısını araştırdık. Fiilin çatı ekleri araştırdığımız Türk dillerinde çoğunlukla aynı 

olmasına rağmen, coğrafi bakımdan Türkiye’ye nispetle doğuda bulunan Türk dillerinde daha eski şeklini 

koruyan çatı eklerine de rastladık. Çalışmamızın esas amaçlarından biri seçtiğimiz altı Türk dilindeki fiil 

çatısının çok sayıda olan ortak yanlarını göstermek  ve tarihi şeklini koruyup saklayarak  günümüzde de 

dilde kullanımını devam ettiren az sayıdaki farklılıkları da belirtmektir. 

Türk  dillerindeki  fiil  çatısı  dilbilimciler  tarafından  üzerinde  fazlaca  tartışılan  konulardan  biri 

olmuştur.  Fiilin  çatı  eklerini  bazı  dilbilimciler  fiilden  fiil  yapma  ekleri  konusu  içerisinde,  bazıları  ise 

ayrıca bir fiil çatısı bahsi olarak değerlendirmişlerdir. Fakat bu işin derinine indiğimizde farklı görüşler de 

ortaya  çıkmaktadır.  Çatı  meselesi  birçok  toplantılarda  tam  olarak  bir  aydınlığa  kavuşamamıştır. 

Bugünümüze kadar çatı konusuyla ile ilgili iki kapsamlı sempozyum gerçekleştirilmiştir: 

1.

 

Türk  dillerinde  çatı  kavramı  ve  çatı  ekleri  konulu  ilk  sempozyum  Sovyetler  Birliği 



zamanında  çeşitli  Türk  devletlerinden  gelen  Türkologların  katılımlarıyla  1957  yılında  Başkurdistan’ın 

başkenti Ufa'da, 

2.

 

Sadece  Türkiye  Türkçesindeki  fiil  çatıları  ve  konuya  ilişkin  sorunları  ele  alan  ikinci 



sempozyum ise “II. Türk Gramerinin Sorunları Sempozyumu” adı altında Türkiyede’de yapılmıştır. 

Ufa’da  gerçekleştirilen  ilk  sempozyumun  içeriği  hakkında  tatar  dilbilimcisi  K.  Z.  Zinnatullina 

rusça  yayımladığı  Modern  Tatar  Edebi  Dilinde  Fiil Çatısı  (Zalogi  Glagola  v  Sovremennom  Tatarskom 

Literaturnom Yazıke) isimli kitabında bilgi vermiştir. 

Fiil çatılarının gruplanmasına dair çeşitli tasnifler olsa da her altı Türk dilinde neredeyse beş ana 

bölüm ortak olduğu için tasnifimizi beş fiil çatısına göre yaptık. Bazı Türk dilbilimcilerce kabul görülen 

Türkiye Türkçesinde oldurgan çatı, öznesiz meçhul çatı, Azerbaycan Türkçesinde ise şahıssız növ dışında 

tüm  Türk  dillerinde  çatı  şekilleri  ortalama  olarak  beştir. Türk  dillerinde  fiil  çatısı  ve  isimleri  aşağıdaki 

cetvelde kıyaslamalı şekilde gösterilmiştir: 

 

                                                      



 

İstanbul Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi  turkana.h@gmail.com 



638 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



Fiil Çatısı 

Oğuz Grubu 

Kıpçak Grubu 

Karluk Grubu 

Azerbaycan 

Türkçesi 

Türkiye 


Türkçesi 

Başkurt 


Türkçesi 

Tatar Türkçesi  Özbek Türkçesi 

Uygur Türkçesi 

melum növ 

etken çatı 

töp yünelişi 

töp yünelişi 

boş / anıg nisbati  addiy/melum/esli 

derice 

meçhul növ 



edilgen çatı 

töşöm yünelişi  töşöm yünelişi  machul nisbati/ 

mechul derice 

gayıdış növ 

dönüşlü çatı 

kaytım 


yünelişi 

kaytım 


yünelişi 

özlik/kaytim 

nisbati 

özlük derice 

garşılıklı  birgelik 

növ 


işteş çatı 

urtaklık 

yünelişi 

urtaklık 

yünelişi 

birgalik nisbati 

ömlük derice 

icbar növ 

ettirgen  

yökmetiv 

yünelişi 

yökmetiv 

yünelişi 

orttirma nisbati 

mecburi derice 

şahıssız növ 

öznesiz  meçhul 

çatı 


----- 

----- 


----- 

----- 


----- 

oldurgan çatı 

----- 

----- 


----- 

----- 


Hint-Avrupa  dillerinde  çatı  kategorisini  genellikle  etken  ve  edilgen  ayrımı  oluşturmaktadır.  Batı 

dilleri  ile  ilgili  dil  bilgisi  sözlüklerinde  (Rus.)  deystvitelniy  zalog  (Ayşe:  2001),  (İng.)  active  voice 

(Gerald:  1965,  s.  187),  (İsp.)  voz  activa  (Tahsin:  1989,  s.  75),  (Fr.)  voix  active  (Ahmet:  1989,  s.  69) 

kavramının  karşılığı  olarak  Türkiye  Türkçesinde  etken  çatı  (Zeynep:  2003,  s.  545),  Azerbaycan 

Türkçesinde melum növ (Hasan: 1986)Özbek Türkçesinde anıg nisbat (Şoabdurrahmanov: 1973), Uygur 

Türkçesinde esli (addiy/melum) derice (Abdurrahim: 2010)Tatar ve Başkurt Türkçelerinde töp yönelişi 

(Hisamova: 2010, Zeynullin: 2005) terimleri kullanılmaktadır. 

 

 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет