KAYNAKÇA
Akpınar, Y. (1994); Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yay.
Azerbaycan Türk Edebiyatı, 10.08.2014:12.00; http://azerbaycan.diledebiyat.net/20-yuzyil-edebiyati,
Fuzûlî Divanı, (1990); Haz. K.Akyüz, S. Beken, S.Yüksel, M.Cunbur,. Ankara, Akçağ Yay
http://www.mared.org.tr/Icerik/r%C4%B1fat-dede-d1807-%C3%B61869-1733, 12.05.2015, 13.00
Pirverdioğlu, A. Azerbaycan Divan Edebiyatı https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=357562 (08.07.2015)
İpekten, H.( 1989); Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul, Dergâh Yay.
Kaya, S. (2011); Azeri Şair Aliağa Vahid’in Gazellerinin İncelenmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Macit, M. (1997); Nedim Divanı, Ankara, Akçağ Yay.
Mecidzade, H. (1962); Vahid’in Gazelleri, Tahran
Memmedli, K.; Qaliyev R.; Paşayev A. (2005); Aliaga Vahid, Seçme Eserleri, Bakü, Lider Neşr.
Nurioğlu, M. (1989); Aliağa Vahid Gazeller, Bakı, Azer Neşr.
Sarıkaya, Mahmut (2015); Türk Dünyasının Son Büyük Gazel Şairi, Eliaga Vâhid ve Gazelleri, Vizyon Yayınları,
Ankara.
626
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
ANTONIMLAR HOQIDA
Sharapatdin Baltaniyazovich XOJANOV
Резюме: Maqola tyurkologiyaning antonimlarni o’rgatish tarixiga xususan o’zbek, qozoq, turkmen, kirgiz
tilshunosliklariga bog’ishlangan. Shulardan kelib chiqib qoraqolpoq tilining antonimlarini o’rganishning
dolzarb taraflari belgilanadi.
Kalit So’zlar: dialektikaning qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni, obektiv qarama-qarshilik,
pragmatik qarama-qarshilik, mutlaq qarama-qarshilik, kontrar qarama-qarshilik, komplementar qarama-
qarshilik, mantiqiy markaz.
About Antonyms
Abstract: The artisle deals with the history of investigating antonyms in Turkology, namely in Uzbek,
Kazakh, Turkmen, Kirgiz linguistics. Basing on this reason the actuality of studying Karakalpak antonyms is
also defined.
Keywords: the law of contradiction units, objective contradiction, pragmatic contradiction, absolute
contradiction, complementary contradiction, logical point.
Antonimlar o’rganilgan ishlarning ko’pchiligida ular belgi bildiradigan so’zlar orasida uchrashi va
bu ularning asosiy xususiyati ekanligi takidlanadi. Butun olam qarama-qarshiliklardan iboratligi haqidagi
fikrlar antik davrlardan boshlab olimlarga malum bo’lgan. Masalan, Aristotel bu haqida shunday yozadi:
«Tirikchilikdagi narsalar va hodisalar qarama-qarshiliklardan iboratligini hamma etirof etadi.
İnsoniyatning ibtidosi qarama-qarshiliklardan tarkib topganini barcha malum qiladi. Bu o’rinda
bazilar taq va jupqa, boshqalari ji’lli’ va suwi’q ga, uchinchilar esa sheklilik va sheksizlik ga, to’rtinchilar
qastıyanli’q va muhabbat ga tenglashtiradi. Demak, yaratilishning o’zi qarama-qarshiliklardan tarkib
topgan. Antonimlarning bunga qanday aloqasi bor? - degan savol tug’iladi.
Qozoq tilidagi antonimlarni mahsus o’rgangan J.Musin: «Lingvistikada qarama-qarshi
tushunchalarni anglatuvchi so’zlar antonimlar, zidlik tushunchalarni bildiruvchi so’zlar bo’lishsizlik
kategoriyasi deb ataladi. Biroq bu antonimlar so’zni emas, balki tushunchalarni anglatuvchi guruh
ekanligini anglatmaydi. So’zlarning qarama-qarshiligi – antonimlar hodisalarni o’zicha aks ettirishi bilan
bavosita bog’liq emas» Qoraqalpoq tilshunosligida A.Bekbergenov: «Antonimlar narsaning yoki uning
belgilarining qarama-qarshiligini emas, faqat ular manolarining qarama-qarshiligini ko’rsatadi» -deb
yozadi.
Qirg’iz tilidagi antonimlarni maxsus o’rgangan B.Usubaliev: «Manodagi qarama-qarshilik so’zning
semantik xususiyatidan kelib chiqmaydi, balki obektiv qarama-qarshiliklarni bildirishidan paydo bo’ladi.
Antonimlarning obektiv asoslarini bevosita obektiv va pragmatik (obrazli) qarama-qarshilik tashkil etadi.
Ularning ikkisi ham haqqoniy -deb yozadi. Biz bu fikrlarni qo’llab-quvvatlaymiz. Chunki, so’zlar,
shuningdek antonimlar narsalar, hodisalar, harakatlarning eng umumiy belgilarining nomlari hisoblanadi.
«Tushunchalardan faqat eng ahamiyatli belgilarga asoslangan narsalar ko’rsatiladi. Belgi (ramz)
tushunchasining o’zi narsalarning bir-biri bilan o’xshashlikka yoki farqqa ega bo’lishini ko’rsatuvchi
asos… Tushuncha bir xildagi narsalarning ko’pligini eng ahamiyatli belgilarini umumlashtirish natijasida
yuzaga kelib, haqqoniylikni ilmiy bilishning eng asosiy shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi.
A.Bekbergenov antonimlarning narsa yoki belgilarini qarama-qarshiligini emas, balki ular
manolarining qarama-qarshiligini ko’rsatishini aytib, «bas-ayaq» yoki «wot-suw» bir-biriga qarama-
qarshi turgan narsalar emas, ular bizni qurshagan dunyoda birga bo’ladigan narsalar : «bas-ayaq» odam
azolari bo’lsa, «ot-suo’» bizga hamisha zarur bo’lgan aniq narsa ekanligini aytadi.
Bir qaraganda bu fikrga qo’shilish mumkin. Biroq bu so’zlarning antonim bo’lish tabiatini teranroq
o’rgansak, bas va ayaq so’zlarining antonim bo’lishining asosi belgilik manoga-birining yuqorida,
ikkinchisining quyida joylashganligiga bog’liq. Wot va suw so’zlarining antonim bo’lishi: wot-issiq, suw-
sovuq bo’lishiga bog’liqdir. Bulardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, antonimlar belgilik mano yoki sifatni
bildiruvchi so’zlar bo’lib hisoblanadi. Narsalar, hodisalar, harakatlar sifati bo’yicha yaxshi yoki yomon,
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Qoraqalpoq tilshunosligi kafedrasi - Qoraqalpoq tili, qoraqalpoq
adabiyoti ixtisosligi bo’yicha katta ilmiy xodim-izlanuvchisi, sharap_05@mail.ru, 1-doctor_2013@bk.ru
628
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
ko’lami bo’yicha katta yoki kichik, vazni bo’yicha og’ir yoki engil, o’ringa munosabati bo’yicha uzoq
yoki yaqin bo’lishi mumkin. Manolarida narsa va hodisalarning sifati aniq va to’liq aks etgan so’zlar
antonimlarni shakllantiradi.
Bu fikrdan antonimlarning tilda vujudga kelishining asosi yaratilishdagi narsalar va hodisalarning
qarama-qarshiligidir, degan xulosaga kelamiz. Biroq antonimlarning asosini tashkil etadigan qarama-
qarshiliklar bir xil emas. Bu xususiyatlarni hisobga olib B.Usubaliev antonimlarni ikkiga ajratgan: a).
Bevosita obektiv qarama-qarshiliklarni anglatuvchi antonimlar; b). Pragmatik qarama-qarshiliklarni
anglatuvchi antonimlar.
Obektiv borliqdagi narsalar va hodisalar bir-biridan o’zining hajmi, salmog’i, rangi, o’rin va vaqtga
munosabati kabi belgilari bo’yicha ajraladi. Ularni bir-biriga qiyoslash orqali aniqlaymiz. Masalan,
Mag’an tarli’q yetip ati’r, Bul Hindistan ken’ bolsa da (Q.Mambetov). «Birde sansi’z jaman bolsan’,
birde asa jaqsi’ bolsan’ adamlar ko’zine tu’sesen’» degen ga’p duri’s yeken-da’ (A.A’bdiev).
Keltirilgan misollarda antonimlar qiyoslash orqali paydo bo’lgan. Chunki narsalarni, belgilarni bir-
biriga qiyoslaganda ular o’zaro qarama-qarshiliklarni vujudga keltiradi. Masalan, ken’ va tar so’zlari bir-
biriga antonim bo’ladi. Ularning ken’ maydan – tar maydan, ken’ bo’lme-tar bo’lme degan kontekstlarda
keltirib qaraganda narsalarning qiyosiy qarama-qarshi qo’yilishi aniq seziladi.
Bu bevosita obektiv qarama-qarshiliklarni anglatuvchi antonimlarni bildiruvchi antonimlarni
yuzaga keltiradi. Ularning ikkinchi turi-mutloq qarama-qarshiliklarni anglatuvchi antonimlar bo’lib, ular
harakat, hodisa, jarayonlarning butunlay qarama-qarshiligini bildiradi: (At beline minedi, Iynine sawi’t
kiyedi («Alpami’s»). Kewlimde qaynap qosi’q). Misollardagi kiyedi-sheshedi, qaynap-suwi’p so’zlari
bevosita mutlaq qarama-qarshiliklar asosida shakllangan.
Hozirgi qoraqalpoq tilidagi qiyosiy qarama-qarshi mano ifodalovchi antonimlar asosan belgi, holat,
xususiyat manolarini, mutlaq qarama-qarshi mano bildiruvchi antonimlar esa hodisa, jarayon, harakat
manolarini anglatuvchi so’zlar orasida mavjud bo’lishi malum bo’ldi.
Pragmatik antonimlar haqida L.A.Novikov bunday deydi: «… qarama-qarshilik to’g’ri manosida
berilmaydi, balki pragmatik yo’l bilan, obrazli qarama-qarshi qo’yish bilan beriladi». Demak, bunda
so’zlar ko’chma manoda antonimlik munosabat hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan «bas-ayaq» so’zlari
buning yaqqol misoli bo’ladi. Shuningdek, pal va uw so’zlarining «mazali’-ashshi’» semalarida antonim
bo’lishi pragmatik antonimlarga misol bo’la oladi.
Antonimlarning tabiatini ochishda qarshilik tushunchasiga ham oydinlik kiritish zarur. «Qarshilik
(kontradiktorlik) munosabatida bo’ladigan tushunchalar deb biri qanday belgilarga ega bo’lsa, ikkinchisi
shu belgilarni boshqa belgilarga almashtirmasdan, faqat ularni inkor etuvchi tushunchalarga aytiladi. Bu
tushunchaning ko’lami to’liq ravishda bir qatorga kiradigan tushuncha ko’lami bilan izohlanadi.
Masalan, A-«qora rang», A ning inkor etuvchisi- «qora emas rang».
Mantiqdagi qarama-qarshilik bilan qarshilik bir-biri bilan mustahkam bog’liqdir. Mantiq uch
elementdan iborat: a) fikr; b) fikrning bo’lishsiz tomonidan; s) uning haqiqiy yoki bo’lishli tomonidan. Bu
elementlar mantiqdagi qarshiliklarning sifatini muayyan bir fikrning to’g’ri va noto’g’ri tomonlari
bo’lishi aniq. Mantiqda bunday qarshilik tushunchalar A-A emas shakl orqali tushuntiriladi.
J.Musin bu masalalar haqida quyidagi xulosaga kelgan: «Qarshilik tushunchalar bir-birini yo’qqa
chiqaradi. Masalan, A-A emas, B-B emas. Bular orasida hech qanday oraliq azo bo’lmaydi.
Tilshunoslikda bo’lishsizlik kategoriyasi deb aytiladi. Qarama-qarshi tushunchalar bir mantiqiy qatorning
eng oxirgi ikki azosi bo’lib hisoblanadi. Ular orasida uchinchi oraliq tushuncha (azo) bo’lishi mumkin.
Qarama-qarshi tushunchalar bir-birini yo’qqa chiqarib qolmasdan, shuningdek narsaga, hodisagagina
baho beradi. Mantiqda bularning oraliq, munosabati A-A emas, B-B emas –S.
Shunday, antonimlarning vujudga kelishi qarama-qarshiliklar bilan mustahkam bog’liq bo’ladi.
ADABIYOT
1. Шукуров Р. Лексико-семантическая природа антонимов в современном ўзбекском языке. АКД. -Ташкент,
1973.
2. Усманов С. Антонимлар. – //Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1958. №2.
3. Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы. -Тошкент: «Зар қалам». 2006.
4. Мусин Ж. Антонимы в казахском языке. АКД. -Алма-Ата, 1970.
5. Талыбов К. Антонимы в современном азербайджанском языке. АКД. -Баку, 1971.
6. Усубалиев Б. Антонимы в киргизском языке. АКД. -Фрунзе, 1982.
7. Байжанов Б. Антонимы в туркменском языке. АКД. -Ашхабад, 1985.
AVROPA ƏDƏBİYYATINDA TÜRK İZLƏRİ
T. F. MƏMMƏDOVA
Xülasə: Bu məqalədə Türklərin Avropa ədəbiyyatındakı mövqeyi, tarixi yeri, bədii baxımdan onlardan
bəhrələnməsi tədqiq olunmuşdur. Avropanın ən mühüm və məşhur ədəbi nümunələrində Türk izlərinin
tapılması başlıca məqsəddir.
Açar Sözlər: Türk, Avropa ədəbiyyatı, Türklərin izi, Türk təsiri
Turkish Signs in the European Literature
Abstract: In this article Turkish position in European literature, historical location, benefiting from an
artistic point of view has been investigated. In Europe’s the most important and popular literary samples
founding traces of Turkish is main goal.
Keywords: Turkish, European literature, Turkish trace, Turkish influence
Bəşər mədəniyyətinin bugünkü inkişafına, əldə etdiyi nailiyyətlərə nəzər salanda daha çox Qərbin
uğurları qabardılıb ön plana çıxarılsa da, əslində Ex Oriente Lux – İşıq Şərqdən gəlir (Asiya: 2009: 3).
Bunu istər coğrafi mənada - Günəşin Şərqdən tülu eləyib Qərbdə qürub etməsi anlamında, istərsə də elm
və incəsənətin doğuşu və yayılması mənasında qəbul etsək, yenə də elə bir ciddi fərq daşımaz. Bəlkə, elə
bu astronomik vəziyyətdən qaynaqlanır ki, bəşər mədəniyyətinin yaranması, yayılması və formalaşması
məhz elə Doğudan başlayıb Batıda bitir. Uzaq, Yaxın və Orta Şərqin misilsiz ədəbiyyat, musiqi, rəsm –
bir sözlə, incəsənət nümunələri Qərbə doğru yayılmışdır.
Qədim Şərq ədəbiyyatının bir çox ədəbi nümunələrində, məsələn, Şumer-Akkad ədəbiyyatının
“İnanna və Dumuzi”, “Bilqamış və ölməzlik dağı” kimi bədii incilərində insan, həyat, ölüm, günah və
axirət dünyası problemi öz əksini tapmışdır. Bəşər tarixinin ta qədim zamanlarından bu günə qədər
mövcudluq, ölüm və axirət dünyası insanları daim düşündürən, haqqında olmazın əfsanələr və əsatirlərin
yaranmasına səbəb olan başlıca məsələlərdəndir. Türk dünyasının yuxarıda adları çəkilən şifahi xalq
ədəbiyyatı nümunələrinin ehtiva etdiyi bu fəlsəfi mövzular öz varlığını Azərbaycan Türklərinin “Kitabi-
Dədə Qorqud” dastanında da əks olunur. Ərazi və mədəni qonşuluğun nəticəsi olaraq yaranan bu
mübadilə prosesi milli kimlik, şüur və mövcudluq baxımından bir kökdən qaynaqlanan Türklərin ilkin
sənət əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Orta əsrlər Avropa ədəbiyyatının əsas ədəbi nümunələri olan
qəhrəmanlıq eposlarının Skandinaviya ölkələrinə aid nümunələrində də axirət dünyasına səyahət mövzusu
ök əksini tapmışdır. Siqurd haqqında dastanda qəhrəmanların Valkxariyə getməsi, ordakı şanlı
qəhrəmanların ruhları ilə görüşməsi, daha sonra Siqurdun Ziqfrid adı ilə german eposunda meydana
çıxması, müəyyən formal dəyişikliklərlə mövzunun yenidən öz əksini tapması Türk və dünya ədəbi
nümunələrinin mübadiləsindən xəbər verir. Atəşpərəstlik etiqadının əsas kitabı olan “Avesta”nın
Makedoniyalı İskəndər tərəfindən yandırılmasından sonra zərdüştlüyün əsas prinsiplərinin itib-
getməsindən qorxuya düşən atəşpərəstlər içlərindən Ardavirafın merac etməsini və onların gələcək
taleyinin necə olacağını Tanrıdan öyrənməsini istəyirlər. Bu səbəbdən bir növ cəhənnəm, əraf və cənnətə
mənəvi səyahəti baş verən Ardavirafın adı ilə bağlı olan “Ardavirafnamə” əsərindən italyan intbahının ilk
və ən görkəmli nümayəndəsi olan A.Dantenin xəbərdar olmamasını demək çətindir. İki əsər arasında
olduqca bənzərlik olması bu şübhəni təsdiqləyir. Təbii ki, Türk ədəbiyyatının ilkin yuxarıda adları çəkilən
ilk nümunələrindən qaynaqlanan “axirət dünyasına səyahət” mövzusu bu cür mədəni mübadilə şəklində
özünü intibah İtaliyasında da göstərir. (Nimet, https://nyildirim.wordpress.com)
Azərbaycan xalqının kimlik mücəssəməsi olan, bir Türk milləti kimi tarixən var olduğunu göstərən
ən möhtəşəm ədəbi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə antik mədəniyyətin dahi Homerinin
“İliada” və “Odisseya” poemaları arasındakı bənzərliklər də qədim Türk və yunan ədəbi-mədəni
əlaqələrindən xəbər verir. Prof. Qəzənfər Kazımov bu barədə belə yazır: “Əsərlərdə sadiq çoban surətləri
vardır və hər iki əsərdə sədaqətli sadə adamlara qayğı ilə yanaşılır. Həm “Odisseya”da, həm də “Dədə
Qorqud”da qadınlar axıra qədər öz yoldaşlarına sədaqətlə yaşayır, 16-20 illik ayrılıqdan sonra qayıdıb
gələn həyat yoldaşını ciddi sınağa çəkirlər. Penelopanın sehrli çarpayı, Banuçiçəyin üzük əhvalatları kimi.
Hər iki əsərdə ağaca müqəddəs varlıq kimi baxılır, hadisələr əvvəlcədən yuxu vasitəsilə xəbər verilir,
ADPU Şamaxı filialı metodist-müəllimi, mammadova.89@mail.ru
630
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
oğlunu tanımaq üçün sınağa çəkən əzabkeş ata obrazı vardır, əsas döyüş alətləri qalxan, ox, qılınc və
sapanddır və s. ”( http://www.qkazimov.gen.az: 13). Qədim Türk dastanı ilə “Odisseya” arasındakı əsas
bənzərliklərdən biri də Şər qüvvənin timsalı olan tək gözlü Təpəgöz və Polifem obrazlarıdır.
Ümumiyyətlə, Dəccalın rəmzi sayılan tək göz ta qədimdən istər Şərq dastanalrında, istərsə də Qərbin
ədəbi nümunələrində öz əksini tapmışdır. Oğuz elinin dəhşətli düşməni olan Təpəgöz sanki Polifem
obrazında “Odisseya” dastanında qarşımıza çıxır. Təpəgöz Basat adlı igid qəhrəmanın, Polifem də
Odissey kimi hiyləgər bir qəhrəman tərəfindən məhv edilir. Bu bənzərliklər barədə olan fikrimizi
təsdiqləmək üçün yenə də Q. Kazımovun elmi işinə müraciət etməli oluruq: “Hər iki təpəgözlə mağara
şəraitində tanış oluruq. Onların hər ikisi su ilə bağlıdır. Dastandakı Təpəgöz su pərisindən doğulur,
Polifem isə su ilə əhatə olunmuş adada yaşayır. Hər iki təpəgözün bir tərəfi insanla, bir tərəfi ilahi qüvvə
ilə bağlıdır. Dastanda Təpəgöz Sarı çobanın pəri qızlarından biri ilə olan münasibətindən doğulur;
poemada da belədir: Təpəgöz Zevsin qardaşı “boz dənizlər tanrısı” Poseydonun övladıdır, onun fanilərlə
əlaqəsi nəticəsində doğulmuşdur. Fərq buradadır ki, dastanda Təpəgözün anası, poemada isə atası ilahi
varlıqdır. Hər iki təpəgöz eyni üsulla məhv edilir. Dastanda Basat şişi qızdırıb Təpəgözün yeganə gözünə
- ət olan yerə basır və onun əvvəl gözünü, sonra özünü məhv edir. Poemada Odissey Təpəgözün əl ağacı
düzəltmək üçün kəsib gətirdiyi dor ağacı boyda iri zeytun ağacının kiçik bir hissəsini kəsib, ucunu yonur,
ocaqda qızartmaq və Polifemin gözünə sancmaqla onu məhv edir”( http://www.qkazimov.gen.az: 8).
Bu qarşılıqlı mədəni mübadilənin ən əsas göstəricisi kimi, ümumilikdə, Türk dünyası
mədəniyyətinin, xüsusilə ədəbiyyatının digər xalqların sənətinə nüfuz etməsini nümunə göstərmək olar.
Hz. Məhəmməd Peyğəmbərin (s.a.v.) hələ VII əsrdə Türklər və onların dili haqqında “Türk dilini öyrənin,
onların uzun sürən hakimiyyəti olacaqdır” deməsi Tanrının bəşəriyyət üçün bəxş etdiyi hər şeyə sahib
olan Türklərin tarix boyu hakimiyyət və mədəniyyət qurucuları rəmzi daşımasını xəbər verirdi. Avrasiya
materikinin ən ucqar Şərq guşələrindən ta Qərbə qədər əsrlərə bərabər zaman dilimində tarix və
mədəniyyət səhnəsində layiqincə yer tutmağı, özünü təqdim etməyi bacarmış Türklər, təbii ki, dünya
incəsənətinə təsir göstərmədən, eyni zamanda bu mədəniyyətdən bəhrələnmədən - əlbəttə ki, təsir
göstərmə bəhrələnmədən qat-qat yüksəkdir- mövcud ola bilməzdi. Görkəmli Türk sərkərdəsi, Qərbin
atının ayaq səsindən tir-tir əsdiyi şanlı Atilla xalqların böyük köçü zamanı Avropaya Türk mədəniyyətini
gətirmiş, avropalıların qədim qəhrəmanlıq eposlarında: “Nibelunq nə)mələri”, “Hildebrand dastanı”,
“Valthari dastanı” (“Akvitaniyalı Valter”) kimi dastanlarda istər-istəməz böyük bir hörmət və heyranlıqla
mədh etdikləri Otlia, Etila, Etsel kimi adlarla obrazlaşdırılmışdır. Onun hər zaman heyranlıq duyulası,
insanı ehtirama məcbur edən şücaəti, ədaləti, igidliyi daim qərblilərin diqqət mərkəzində olmuş, dövrün
ədəbi nümunələrində də öz əksini tapmışdır. Türklər və onların qəhrəmanlıqları da başlıca
mövzulardandır. Tədqiqatlar və bu günə qədər gəlib çatan materiallar göstərir ki, germanlar, skandinavlar
və b. Türklərə qarşı hədsiz heyranlıq və həsəd dolu rəğbət hissi ilə yanaşmışlar. Bu səbəbdəndir ki, onlar
Türklərin həyat tərzi, yaşayışları, döyüş texnikaları barəsində bu əsərlərdə məlumat vermiş, onların ən
sevimli minik vasitəsi olan atla bağlı da maraqlı məlumatlar söyləmişlər. Göstərilir ki, Türklər daim atın
üzərində gəzər, onun üstündə ikən döyüşər, yeməklərini atın belində yeyər, elə orada da yatarmış. Qədim
Türklərin bu heyvana olan bağlılığı, ondan bir dost kimi istifadə etməsi qərblilərin də nəzərindən
yayınmamış, bu eposlarda əks olunmuşdur.
Avropa İntibah-Renessans ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi olan Covanni Bokkaççonun da
“Dekameron” əsərində bəzi tədqiqatçılara görə Türk sərkərdəsi hesab olunan Səlahəddin Əyyubi, onun
mərdliyi, şücaəti haqqında novella vardır.(Kitab klubu: 2014) Bu novellada, Əyyubinin vaxtilə İtaliyaya
ticarətlə bağlı səfərində tanış olduğu tacir, onun bu məşhur qəhrəmana olan yaxşılığı, hörməti, sonralar
Xaç yürüşlərində həmin tacirin Əyyubini tanıması, onların bir-birinə olan dostluq münasibəti, sədaqət və
məhəbbəti əks olunmuşdur. Təbii ki, bu görkəmli sərkərdə haqqında olduqca maraqlı fikirlər söylənmiş,
cəsarəti, igidliyi daima sənət əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu sərkərdənin məharəti C.Bokkaççonun da
diqqətindən kənarda qala bilməzdi.
İtaliyada yaranıb daha sonra Avropanın digər ölkələrinə yayılan İntibah ədəbiyyatının əhəmiyyətli
nümunələrinin yarandığı İngiltərədə U.Şekspir daha zirvədə dayansa da, Türk dünyasının, o cümlədən
bütün dünyanın dahi sənətkarlarından olan Nizami Gəncəvinin “Xoşbəxtlər ölkəsi” ilə olduqca yaxınlıq
təşkil edən “Utopiya” əsərinin müəllifi Tomas Mor da bu dövr ədəbiyyatının görkəmli, əvəzolunmaz
simalarından biridir. İki zidd qütbün sənətkarları olmasına baxmayaraq, insana yüksək qiymət verən bu
humanist ədiblərin insanın xoşbəxtliyi naminə xəyalını qurduqları utopik ölkə, əlbəttə ki, əsr fərqi olsa da,
– N.Gəncəvi XII, T.Mor XVI əsr – bəşəri ucalıqlara qaldıran intibah ədəbiyyatının rəmzidir. İnsanı daima
azad, ləyaqət sahibi kimi görmək istəyən bu ədiblərin yaratdıqları Utopiya ölkəsinin təsvirində, demək
631
Magistr T. F. MƏMMƏDOVA/Avropa Edebiyyatında Türk İzleri
olar ki, fərqlər çox azdır. Ədalətin, bərabərliyin, birgə əməyin, zəhmətin gözəlliyinin, rahatlığın hökm
sürdüyü bu iki əsərdəki mənəvi yaxınlıq çox bariz bir şəkildə hiss olunur. Bütün bunlar, bir Türk
humanistinin yaradıclıq ruhunun ingilis renessansçısı ilə yaxınlığını açıq şəkildə sübut edir.
İngilis intibah ədəbiyyatının daha bir nümayəndəsi olan Frensis Bekon da yuxarıda adları çəkilən
sənətkarlar kimi utopik məzmunlu “Yeni Atlantida” adlı əsər yazmışdır. Bu əsər də adları çəkilən hər iki
əsər kimi utopik məzmunda yazılmışdır, amma onu fərqləndirən başlıca məsələ sonuncunun daha çox elm
və fəlsəfə üzərində qurulmağı ilə bağlıdır. Ümumi nizam-imtizamın hökm sürdüyü digər iki cəmiyyətdən
fərqli olaraq burada insan toplumunun bütün sahələrində elmin nailiyyətləri əsas götürülür və biliyin
insanları xoşbəxtliyə doğru aparacağı təsvir olunur. İngilis ədəbiyyatının Türkiyədəki ən görkəmli
tədqiqatçılarından biri olan Mina Urgan İngiliz Edebiyatı Tarihi adlı kitabında yazır: “Bekon 1626-cı ildə,
ölümü ilə yarımçıq qalan sadəcə 50 səhifədən ibarət “Yeni Atlantida” (New Atlantis) adlı utopik bir əsər
yazdı. Platonun bəhs etdiyi Atlantik okeanın ortasındakı xoşbəxt Atlantida adasından adını götürən bu
utopiyanın məqsədi Tomas Morun “Utopiya”sı kimi oxuculara qüsursuz bir ictimai nizamı nümunə
göstərmək deyil, elmin inkişafına həsr olunmuş bir quruluşu təsvir etmək idi”(Bokkaçço 2013: 132).
Elizabet dövrü ingilis ədəbiyyatının bütün növlərində, xüsusil də dramatik növdə yazılan
nümunələrində Türklər, onların məşhur sərkərdələri və ədəbiyyatları haqqında olduqca maraqlı
məlumatlar vardır. Bu çağın əsas diqqət mərkəzindəki millət Türklərdir. İsa Muğannanın “Məhşər”
romanında, Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” pyesində, Necdet Sevinçin “Duruşmalar” adlı əsərlərində
təsvir olunan məşhur Türk sərkərdəsi Əmir Teymur Elizabet çağı ingilis ədəbiyyatının tanınmış
nümayəndəsi olan Kristofer Marlonun da nəzərindən qaçmamış, “Böyük Tamerlan” (Tamburlaine) adlı
əsərində öz əksini tapmışdır. Şərqin bu əzəmətli hökmdarını Marloya qədər obrazlaşdıran ədiblər onu
mənfi və müsbət tərəfləri ilə əks etdirmiş, tarixdəki rolunu düzgün qiymətləndirməyə çalışmışlar. İngilis
ədibi isə onu dəhşətli bir qəsbkar, İldırım Bəyazidə ağlasığmaz işkəncələr verən, onu təhqirlərə məruz
qoyan, vəhşi bir talançı kimi obrazlaşdırır. Türk sərkərdəsinin bu cür amansız təsviri, tədqiqatçıların da
bildirdiyi kimi, onun öz şəxsiyyəti ilə sıx bağlı olmuşdur. Onlara görə, Marlo Teymura olan heyranlığını
onun bu qəddarlığında, zalımlığında, dünya ağalığı iddiasında görürdü. Bu barədə yenə Mina Urgana
müraciət edirik: “Marlonun Tamerlanın əleyhinə, yoxsa onun tərəfində olduğu mübahisəli məslələrdəndir.
Halbuki hər faciəsində, sonsuz bir iqtidar ehtirasının gəmirdiyi, məqsədlərə çatmaq üçün ən qorxunc
cinayətləri belə işləməkdən çəkinməyən, özlərini fövqəlinsan hesab edən tiplər yaradan Marlonun
Tamerlanı tənqid etmədiyi, əksinə ona heyran olduğu, hətta onun özü ilə eyniləşdiyi barədə heç bir
şübhəmiz yoxdur:”(Bokkaçço 2013: .213)
“Məsihinin Baki tərəfindən də tənzir edilən məşhur “Bahariyyə”si 1774-cü ildən etibarən almanca,
fransızca, ingiliscə və latıncaya edilən tərcümələrlə Avropada yayılan bir Türkcə mənzumədir...
“Bahariyyə” tərcümə edildiyi vaxtdan etibarən Avropanın ucqar şeir meydanlarında görünməyə
başlamışdır. Oxuduğu almanca kitablar vasitəsilə Türk ədəbiyyatını tanıyan Ceyms Klarens Manqanın
“Gül zamanı” adlı şeiri Məsihinin mürəbbisi əsasında yazılmışdır:
Səhərin utancaq qırmızılığında cəh-cəh vurur,
Nəşəli bülbüllər, gözəl mahnıları doldurur düzənlikləri;
Bahar bir pəri, hər yeri ağuşuna alır,
Silkələyərək saçlarından ətirli yağmurları;
Bulaqlardan musiqili səslərlə mırıldanır;
Vadidə nəfəs dərir, günəşdə parıldayır;
Girir qapılardan gəncliyin açdığı,
Sürətləndirərkən vaxtı, tükənir gül zamanı...”
(Orhan 2007)
Yuxarıdakı nümunədən aydın olur ki, divan ədəbiyyatının bir çox xüsusisyyətləri Avropa şeirində
də öz əksini tapmışdır. ÜmumTürk divan şeirinin bu cəhətlərinin Pleyada şairlərindən, yəni XVI əsr
ntibah şeirindən başlayaraq Qərbə yayılması elm aləminə məlumdur. Pyer Ronsarın, Joaşen Dyu Belle
kimi Pleyada şairlərinin əsərlərindəki Türk divan ədəbiyyatına xas cəhətlər olduqca maraqlıdır. Reşat
Nuri Daragonun XVI. VE XVII. Asirlarda Türk ve Fransiz Şairlerinin Müşterek Konulari (Reşat
http://dergiler.ankara.edu.tr) adlı elmi-tədqiqat işində belə qeyd olunur: “Ronsardan iki il sonra dünyaya
gəlib on beş il sonra vəfat edən Baki. Müasirlik sanki onlara iki böyük aləmi eyni dövrə üçün aydınlatmaq
və şərəfləndirmək, bir cüt məşəl kimi yanmaq vəzifəsini vermişdi. Ronsar və Baki, demək olar ki,
əsərlərini eyni şəkildə tərtib etmişlər. İlk öncə hər ikisi də qəsidə janrının mükəmməl ustalarıdır. Baki,
didaktikaya meyilli şairlərimizdən deyildir, fanilik məfhumu haqqında çox da yazmamışdır, ancaq Şərq
632
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
düşüncəsinin həyatı dərk etmə məsələsini yeri gəldikcə vurğulamağa çalışmışdır. Ronsar da şərqli bir
rindin ruhi vəziyyətində ömrün qısalığını, iqbal və əzəmətin boşluğunu bizimkilər kimi elan etmiş və yenə
bizimkilər kimi tez bitən ömürdən təcili faydalanmaq lazım olduğunu daim təkrarlamışdır. Onun şərab və
çalğı istədiyi, sevgilisini əyləncəyə çağırdığı, gülü tərənnüm etdiyi misraları sanki Fransaya gedib oranın
dilində danışan bir Türk şairi tərəfindən yazılmışdır. “Gülləri şərabın yanına tökəlim” deyə başlayan bir
mənzuməsi, “Bir bülbülə” adlı digər bir mənzuməsi buna nümunədir.”
Beləliklə, ədəbiyyatın sərhədtanımazlığı bütün dünyanın heyran olduğu Türklərin digər xalqların
ədəbiyyatına güclü şəkildə sirayət etdiyini sübut edir. Təbii ki, bu mədəni əlaqələr əsrlər boyunca davam
etmiş, Şərq və Qərb bir-birilə qarşılıqlı bəşəri düşüncə mübadiləsində olmuşdur.
Достарыңызбен бөлісу: |