БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

сол  қалпында  қалады,  оның  жетілдірілуі  әдетте  баспаға 

ұсынылғанға дейін жасалатын шаруа. Ал аударма олай емес. 

Белгілі  бір  дәуірде  әр  автордың  қолынан  әртүрлі  аударма 

шығуы  да  мүмкін,  бір  аудармашының  өзі  жазғанына  араға 

уақыт салып оралып соғуы да әбден мүмкін. Кезінде Максим 

Рыльский аударған «Мыс салт атты» оқыған жұрттың бәрінің 

көңілінен шыққан көрінеді:

Де вод пустинних оболонь,

Стояв він; гордих дум огонь 

Чоло світів.. I

Мұндағы  сөз  саздылығын  бағалау үшін  украинша  білу 

шарт  емес.  «На  берегу  пустынных  волн

J

  Стоял  он;  дум 

великих  полн»  деген  қос  жолдың  сөзсуретіне  дейін  (о-л-н) 

салынғаны  көрініп  тұр.  Әйтсе  де  Рыльский  көзі  тірісіндегі

соңғы басылымда осы жолдарды:

Край темних вод стояв він сам,

Великим відданий думкам,

I вдаль зорив...

деп  түзетіпті.  Г.Кочур  бүл  арқылы  ақын  дыбыстық 

үндестіктен  бас  тарта  отырып,  түпнүсқаның  синтаксистік 

құрылымына жақындауды  көбірек қаузаған дегенді  айтады. 

Оның  үстіне  «оболонь»  батпақты  ойпаң  жер  дегенді 

білдіретін, Пушкин жазған «пустынные волны» ұғымын аша 

алмайтын сөз көрінеді. Осы тұсты Ғали Орманов:

Айдын шалқар жағасында 

Тұрды ол, тола ой бір басында,

Алыс болжап,

— 

деп  алған.  Жетпей  жатыр-ау.  Пушкин  эвфониясын 

қалайда қалпына келтіруге ұмтылудың керегі жоқ. Бүл мақсат 

аудармашыны басқа жаққа сүйреп алып кетуі мүмкін. Сонда 

да  әр  шығарманың  өзіндік  ерекшелігі  болады,  тәржіме  сол 

ерекшелікті сақтауға тиіс десек, дәл осы «Мыс салт аттыда» 

тілдің  бар  құйылыс-құлпырысын,  үндестік  үйлесімін,  сұлу 

сазын барынша қолданып бағу қажет-ақ. Қазақ поэзиясында 

өлең  сөзді  алақанында  ойнататын,  тіл  стихиясын  ерекше

295

сергек  сезінетін  даусыз  дарындар  дэл  қазір  де  баршылық. 

Пушкиннің  осы  поэмасы,  мысалы,  Иран-Ғайыптың  оң 

жамбасына  әбден-ақ  келетіндей.  Мұндай  талант  иелерінің 

қолынан  шыққан  аудармалар  әуел  бастан  қазақ  тілінің 

мол  мүмкіндігін,  икемділігін,  ырғақгылығын  таныту  үшін 

жасалса да түк айыбы жоқ.

Киргизцы буйною толпой,

Чуть озаренные луной,

Летят, как вихорь, в чистом поле;

Лелеют, холят их коней,

Узду пускают им по воле,

И кони скачут веселей.

Нені  еске  түсіреді?  Эрине,  Пушкиннің  «Сығандарын».

Н.Н.Муравьевтің  1828  жылы  жарияланған  «Киргизский 

пленник»  атты  романтикалық  поэмасы  тікелей  Пушкин 

әсерімен, «Кавказ тұтқынының» үлгісімен жазылған. Мұнда 

қазақтар  (поэмада  -   қыргыздар)  Жайық  бойында  жылқы 

бағып  жүрген  казактарға  шапқыншылық  жасайды  да, 

жараланған Федор деген жігітті түтқынға апып кетеді. Қазақ 

ауылында байдың жалшысы  болып жүрген  сол  Федор  Баян 

деген  сұлу  қызбен  көңіл  қосады.  Ақыры  Баян  Федордың 

түтқыннан  қашып  шыгуына  көмектеседі,  өзі  сүйіктісіне 

ілесіп бірге кетеді.  Поэманың соңында қос гашық қосылып, 

барша  мұратына  жетеді.  Автор  коп  нәрсені  шамалап  жаза 

берген:  қымызды  түйе  сүті  деп  согады,  қалың  мал  мен 

қалыңдықгы  шатастырады.  Бірақ бүл арада біздің айтпагымыз 

басқа  —  поэманың  басындагы  жолдардың  «Сыгандардан» 

аумай  калганы  Пушкин  шығармасының  сол  заманда  қолга 

қалам  ұстаган  жанның  талайын  сиқырлап  алғанының 

айгағы  екенін  корсету.  Пушкиннің  «түстік»  поэмаларының 

соңгысы  болып табылатын  бүл шыгармада ақын романтизм 

дүниетанымымен  қоштасып,  өркениеттен бойды  аулақ салу 

ешқандай  нәтиже  бермейтінін  бейнелейді.  «Сыгандар» 

Пушкин  шыгармашылыгындагы романтизм кезеңінің соңы, 

кемел  реализм  кезеңіне  ауысудың  басы  саналганымен, 

өлеңдік өрнегі  жагьшан бұрынгы «байроншьш» поэмаларга 

жақындау түр. Аудармашы бүл ерекшелікті ескеруге тиіс.

Кезінде Тайыр Жароков осы поэмага бірнеше рет қайта 

оралып,  хал-қадерінше  аударган.  Баяндау  мәнеріндегі 

қарапайым шумақтардың өзі:

296

Бас паналар ұясыз,

Еш затқа дағдыланбаған,

Құс сияқты еш ойсыз,

Жігіт жүр дүзде қаңғыған,

-  

деп  тым  карабайыр  келтірілетін  ол  аударманың 

көнергені  сөзсіз  еді.  Аталған  шумақ  Фариза  Оңғарсынова 

нұсқасында былай алынған:

Сол құстай жаны бойкүйез 

L

елі нен қашқан сол жігіт.

Қалмады салғырт өр мінез, 

жана алмай сөнді сорлы үміт.

Фариза Оңғарсынова поэмадағы түйінді тұс -  Шал  мен 

Алеконың әңгімесін былай шығарған:

Шал сөзі:

Қарашы көкке: Ай нұрын 

төгеді жақсы,  нашарға,

Көрсетпейді ешкім айбынын 

Менімен бол деп қашанда.

Құбылмалы ғой қыз жаны: 

өртенді, сосьш мұздады.

Өртенсе күл ғып, суыса,

Қатырар мұз ғып ызғары.

«Жалғыз-ақ жанды сүйгін» деп,

«Тек соған басыңды игін» деп,

Айта алмас оған ешкім де.

Ғ ашық жүректер естір ме!

Түпнұсқадан 

бұлай 

алшақтаудың 

қаншалықты 

орындылығы күмәнді. Аспанда қалқыған ай мен құбылмалы 

қыз жанын қатар қойып:

Кто место в небе ей укажет,

Примолвя: там остановись!

Кто сердцу юной девы скажет:

Люби одно, не изменись? -  

Утешься!

297

-  

дейтін Шал сөзінің қазақшадагы әсері онша емес. Дәл 

осы жерді Т.Жароков былай аударған болатын:

Пәлен жерге тоқта деп,

Көктегі айға кім нұсқар;

Сүю бір, опа етпе деп, -  

Қыз нәпсісін кім ұстар,

Сүй, басқаға берілме,

Тыныштал, жігіт, тыныштал!

Пушкин  поэмаларының  арасында  аудармада  жолы 

болмағандары  баршылық.  Әуелде  ең  жолы  болмағаны  -  

«Полтава». 

J

Орындалды өлім обыр.

Әңгімесін күбір-сыбыр,

Өз ара айтып, бейқам, бейбіт,

Үйді-үйіне тарады жұрт.

Пушкинде  -   «Свершилась  казнь.  Народ  беспечный  / 

Идет, рассыпавшись, домой / И про свои работы вечны / Уже 

толкует меж собой».  Кесілер бас кесіліп, өлер кісі өлген соң 

тірі  адам  тіршілігін  жасап,  бітпейтін-қоймайтын  шаруаның 

жайын  әңгімелеуге  ауысып  кетті...  Қазақша  нүсқада  өлең 

ұйқастарының  өзі  («обыр»  — «сыбыр»,  «бейбіт»  -   «жұрт») 

өте  әлсіз.  Аударманың  білгірі  Сейділ  Талжанов  жасаған 

«Полтава»  -   тәржіменің  қандайлық  қиын  өнер  екендігінің 

тағы  бір  дэлелі.  С.Талжанов  пен  кейінгі  Қ.Аманжолов 

аудармаларын  салыстырып  қараған  кезде  бүл  тіпті  айқын 

көрінеді.

Мазепа мрачен. Ум его 

Смущен жестокими мечтами 

Мария нежными очами 

Глядит на старца своего 

Она, обняв его колени,

Слова любви ему твердит.

Ауыр қиял жүрегін жеп,

Мазепаның жаны қаяу.

Мария да жүзбен баяу 

Өз қартына тұр төніп кеп.

298

Екі аяғын құшақтап қыз,

Пысықтайды ғашық сөзін.

(С.Талжанов аудармасы)

Мазепа тұнжыраулы. Ақылы дал,

Қамалап қатал ойлар, болған дел-сал.

Мүлэйім мұқды көзбен Мария да,

Қарайды қайта-қайта қарияға.

Қүшақтап қарт тізесін қайысады,

Махаббат сөзін айтып майысады.

(Қ.Аманжолов аудармасы)

Бұл  шумақтарға  түсініктеме  беріп  жату  артық  болар. 

Қасым Аманжолов:

Богат и славен Кочубей.

Его луга необозримы;

Там табуны его коней

Пасутся вольны, нехранимы.

-  деген белгілі шумақты да:

Кочубей әрі ауқатты, әрі атақты 

Көкорай шалғын жері көз жеткісіз;

Көп жылқы көлбей алып кең алқапты,

Жайылган бақташысыз, күзетшісіз. -

—деп еркін түсірген.

Пушкин поэмаларында жекелеген тұстар, тұтас шумақтар 

қазақша жатық, табиғи шыққанымен, тұтастай алғанда, ақын 

жырына тән  сырлы саздылық, төгілген тіл өрнегі,  метафора

байлыгы әлі де айшықгы ашылмай келе жатыр.

2.5.5, 

«Евгений  Онегин»:  төрт  тәржіме. 

...Теледидар 

алдында отырганбыз. Айтыс жүріп жатқан. Жас ақындардың 

бірі  отаршылдықтың  ылаңы  туралы  тәп-тәуір  айтып  келе 

жаггы  да,  бір  тұста:  «Пушкасы  келіп  үйді  атқан,  Пушкині 

келіп  миды  атқан», деп  сарт еткізді.  Селт ете қалдық.  Бүкіл 

адамзат  ардақтаған  ұлы  Пушкинге,  өткен  ғасырдың өзінде 

қазақгың өз  ақыньшдай  болып  кеткен  аяулы  Пушкинге бұлай 

айту,  сөз  жоқ,  қиянат.  «Пушкаға»  дауымыз  жоқ.  Мәселе —

Пушкинде. Бұл  не? Білместік пе?

299

Пушкинді білмеу, бағаламау  мүмкін емес. Ол үшін жай 

ғана сауатты  болу жетіп жатыр.  Орысша білу де шарт емес. 

Өткен ғасырда-ақ аударылған. Абайдың өзі аударып берген.

Пушкин мұрасы ешқашан да, ешкімнің де, еш халыктың 

да  «миын атпағаны»,  атпайтыны анық.  Бұл жөнінде Уақыт 

І 

айтарын  айтып  қойған.  Оны дәлелдеудің  өзі  артық.  Кімге 

і 

болса да.  Оның  ішінде  мына  бізге,  қазақтарға -  Абайы  бар 

! 

халыққа. Мұндай мінез өсер елдің баласына жараспайды. 

:

Біз  кезінде  осы  сыңайдағы  ойларымызды  баспасөзде 

жариялағанбыз [354]. Ол: «Кешіріңіз, Александр Сергеевич! 

Келесі  жылы  бүкіл  өркениетті  элем  атап  өтетін  ұлы 

тойыңыздың  тұсында  Абай  ұрпақгары  Сіздің  атыңызга 

лайықты  сөзді  айтатынына  күмэніңіз  болмасын»,  деп 

аяқгал атын. 

Я

Мақалада ақын тойы тұсында Абай ұрпақтары  Пушкин 

мұрасын  жан-жақты  зерттейді,  насихаттайды,  оның  атына 

лайықты  сөзін  айтады дегенде  біз  алдымен  нені  ойға алған 

едік? Осы тұста  1997 жьшдың басыңдагы бір оқиға еске түседі.  ; 

Тэуелсіз Мемлекетгер  Достастығы елдерінің мәдениет сала- 

сындағы  байланыстар  жөніндегі  Кеңесі  жаңа  құрылған 

кез.  Мэдениет  министрінің  бірінші  орынбасары  деген 

лауазымымыздың  реті  бойынша элгі  кеңеске Қазақстаннан 

мүше  болғанымыз  бар  еді.  Кеңестің  алғашқы  мәжілісі 

«ТМД  астанасы»  Минскіде  өтті.  Сол  күндерде  Беларусь 

Республикасы  мәдениет  министрінің  орынбасарынан  реті 

келсе  «Евгений  Онегиннің»  беларусь  тіліндегі  нұсқасын 

тауып  беруге  көмектесуін  сұрағанымызда 

«ол  роман 

беларусь  тіліне  аударылмаған»  деген  жауап  алғанбыз. 

f 

Әріптесіміз:  «Евгений  Онегиндей»  шыгарманы  басқа  тілде 

і 

сөйлету  мүмкін  емес  қой,  эйтеуір  аударыпты деген  ат үшін 

қолга  алу  обал  гой деген  тұргыда  өз  ойын  дәлелдеп  багып 

' 

жатты.  «Евгений  Онегин»  бізде  өткен  гасырда-ақ  аударыла 

бастаганын,  ал  осы  ғасырда  аударманың  уш  бірдей  толық 

тәржімесі жасалганын (ол кезде Кэкімбек Салықов нұсқасы 

жоқ)  айтқанымыз  эріптесімізді 

айран-асыр  қалдырды.

Ал  роман  сарынымен  бірнеше  халық  дастандары  дүниеге 

келгені  жөнінде  айтқанымызда  таңданысын  жасыра  алган 

жоқ. 

Щ

Сол 

эңгіме 

қатты  ойга  батырды.  Бір  жагынан: 

«Әдебиетіміздің  деңгей-дәрежесін,  соның  ішінде 

кеңес 

өкіметі  жылдарында  қалыптасып  үлгірген  дәстүрлерді 

тиісінше  багалап,  пайымдап  жүрміз  бе  осы?»,  деп  те

300

ойлауга болады.  Енді  бір жагынан:  «Сол  кеңес өкіметінің 

кезінде  эдебиетке  саясаттың сойылын соқтырып, халықтар 

достығының 

жаршысына 

айналдырып 

жіберіп 

едік. 

Шынында да,  орыспен  тіпі де, діні де,  ділі де  бір беларусь 

агайынының жүрегі элі кунге дауаламай жүрген шығарманы 

біздің  үш  рет  аударып  тастағанымыз  қалай  өзі?  Солар 

Пушкиннің ұлы туындысына лайықты  шыққан ба екен?..», 

деп те ойлауга болады. Кейіннен, осы тақьфыппен тереңірек 

айналыса  келе  элгі  әріптесіміздің  жаңсақ  айтқанын,  бір 

кезде  «Евгений  Онегиннің»  беларусь  тіліне  аударылғанын 

анықтадық. Қырқыншы жылдарда бір рет ауцарылып, сәтсіз 

деп  бағаланып,  қайта  қолға  алынбаған  екен.  Министрдің 

орынбасары  ол  жайында  білмеді  ме,  элде  білсе  де  сондай 

сәтсіздікпен  біткен  істі  еске  алгысы  келмеді  ме -  ол  арасы 

бізге  енді  беймэлім.  Тегі,  білмеген  болар.  Қьфқыншы

жылдардағы  аударманы  қазір  мамандардан  басқа  кім  біліп 

жатыр?

Бұл  арада  мэселенің  сан  түрлі  қыры  бар.  Біреуін  ғана 

айта  кетелік.  Кеңес  Одағындағы  ұлт  мәдениеттерінің 

арасында  өзінше  бір  бэсеке  жүріп  жататыны  бэріміздің  де 

есімізде.  Шынына  келгенде,  соның  өзінің  жақсы  жағы  да 

көп  еді.  Ол  бәсеке  әлемдік  эдебиеттің  қазынасын  игеру, 

маржан  туындыларын  ұлт  тілдеріне  аудару  саласында  да 

жалгасатын.  «Бэлен  автор  ана  тілге  аударылып  қойғалы 

қашан, біз болсақ элі жүрміз,  атымызға ұят емес пе?» деген 

сияқты  оймен  тақырыптық  жоспарға  енгізіп  тастап,  Одақ 

көлемінде аталып өтетін мерейтойға орай апыл-гұпыл кітап 

шығартып  жіберетін  жагдайлар  да  аз  кездеспеген,  бірақ 

негізінен алганда мұның өзі мэдениеттің ілгерілеуіне септігін 

тигізетін  жақсы  «жарыс»  еді.  Белгілі  эстон  аудармашысы 

Аугуст  Сангтің  «Евгений  Онегин»  эстон  тілінде»  атгы 

мақаласында 

осы  төңіректе  ойын  ашық  айтқаны  бар: 

«Согыстан  кейінгі  кезеңде  орыс  әдебиетінің  классикалық 

туындылары, соның ішінде Пушкин шыгармалары да, эстон 

тіліне  аз  аударылган  жоқ.  Сонда  да  элі  күнге  дейін  бізде 

«Евгений  Онегиннің»  эстоншасы  жоқтыгы  қатты  білініп 

тұратын.  Бұл  аударманың  эдебиет  мүдцесі  тұргысынан 

алгандагы қажеттігіне қоса, басқа жагынан да мэні бар еді: ол 

шыгарманы аудару тілдің беделіне кәдімгідей сын болатын. 

Егер басқа бауырлас республикалардан келген кісілер біздің 

мэдениетіміз  жайында  ой  түюге  ұмтылса,  онда  әдетте: 

«Евгений  Онегин»  эстон  тіліне  аударылган  ба  еді?»,  деп 

сауал тастайтын. Бұган  дейін осындай сұрақ беріле  қалса біз

301

қарадан-қарап қысылып, қазірше аударыла қоиған жоқ,  оірақ 

таяу арада аударылып қалады деген сыңайда бірдеңені айтып 

жататынбыз.  «Онегиннің»  эстон  тіліне  аударылып  шыгуын 

біздің оқырманымыз қандайлықтағатсызданатосқаны өзінен 

өзі түсінікті. Рас,  ол істің сенімді қолға тигенін  -  «Евгений 

Онегинді»  талай  жылдан  бері 

Бетти  Альвер  аударып 

жатқанын білгендіктен де біз бұл жұмыстың бітер шағын эрі 

тағатсыздана,  эрі  шыдамдылықпен  тосатынбыз»  [268,  346

б.].  Сол мақаладамынадайқызықжайдаайтылыпты. Бақсақ,

бұл Бетти Альвер дегеніңіз  оған дейін Пушкиннің «Мыс салт 

аттысын»,  «Полтавасын»,  «Сығандарын»  аударып,  осы  іске 

үлкен  дайындықпен  кіріскен  кісі  көрінеді.  Соның  өзінде 

жыл сайын бір ғана тараудан аударып, эр тарау біткен сайын 

«Лооминг»  атты  әдеби  журналға  алдын-ала  бастыртып, 

зиялы қауымның  талқысына ұсынып  отырган екен.  Бұл да 

бір үйренетін үлгі... Айтқандай, сол мақалада автор «Евгений 

Онегин»  эстон  тілінде  18  мың  данамен  басылганын  'саны 

бізден бірнеше есе аз үлт үшін бүл өте үлкен тираж ), соның 

өзінде кітап сөрелерінде  жатып  қалмай, тез  тарап кеткенін 

макганышпен жазады. Қысқасы, «Евгений Онегинді» толық 

күйінде,  таза  аударма  үлгісінде  тәржімелеу  кешегі  кеңес 

кезеңінде  бір  жагынан  үлт  мэденетінің  деңгей-дәрежесін 

көрсететін  өлшеуіштердің  біріне,  жалпы  тілдің  кемелдігіне 

сынақтың 

көрсеткішіне 

айналган-ды.  Біздің  тіліміз  ол 

сынақта абырой биігінен көріне білген болатын.

Пушкиннің  ұлы  туындысының  толық  аудармалары 

туралы  сөз  қозғаганда  біз  тагы  да  Абай  үлгісін  алдымен 

айтуга  тиіспіз.  Не  нәрсенің  де  багасы  салыстыра  келгенде 

білінеді гой, сондықган біз де осы тұста «Евгений Онегиннің» 

басқа  тілдердегі  аудармаларына  аз-кем  тоқгалмақпыз. 

Бауырлас қыргыз  агайындар  осы романды үш рет аударган: 

1941  жылы  К.Баялинов,  1948  жылы  А.Осмонов,  1967 

жылы  Э.Тұрсынов тәржімелеген.  Белгілі  эдебиетші,  поэзия 

аудармасы  туралы  бірнеше  кітаптың  авторы  К.Жидеева 

былай  дейді:  «Қыргыз  аудармашылары  осы  бір  аса күрделі 

де  жауапты  іске  үш  рет  кірісті,  шынтуайтына  келгенде,  үш 

ретінде  де  сәтсіздікке  ұшырады...  «Евгений  Онегиннің» 

аудармаларында жап-жақсы,  сэтті  стилистикалық жаңалық- 

тар бар, ыргақ жагынан  шешімі де  оңды болып келеді, ол жа- 

гы қыргыз жазушылары  мен сыншыларының мақалаларын- 

да  талай  айтылған  да,  алайда  солардың  бэріне  ортақ  мін 

мынау:  роман аудармаларының эстетикалық тартымдылыгы

302

f

жоқ»  [357,  58  б.]. Зерттеуші осылай дейді де мұның себебін 

былайша  түсіндіреді:  «Евгений  Онегиннің»  қырғызшаға 

аудармаларының  тарихи-әдеби  «алғысөзі»  болған  емес; 

отызыншы-қырқыншы жылдардағы қырғыз мэдениеті орыс 

мәдениетімен  өзара  ықпалдастық  пен  аралас-құраластық 

барысында  Пушкиннің данышпан туындысының сан қырлы 

қасиеттерін  лайықгы  түрде  бойга  сіңіруге  дайындалып 

үлгірген жоқ еді» [ 357, 60 б. ].

Абай  үлгісінің  қадыр-қасиеті  де  осында.  Сол  заманда 

Пушкин  кейіпкерлерін  дала  төсіне  алып  келіп,  өзінен 

кейінгі  ұрпақты  ұлы  орыс  ақынының  атақты  шығармасын 

жатсынбай, жанына жақын тартып  кететіндей етіп тәрбиелеп 

берген Абай  «Евгений  Онегин»  аудармашыларына қойылар 

талапты да барынша жогарылата түсті.

«Евгений  Онегиннің»  Ілияс  Жансүгіров  жасаган 

қазақша  алгашқы  толық  аудармасы  1937  жылы  басылган. 

Сол  жылы бүкіл Кеңес Одагы ақынның қайтыс болганының 

жүз  жьшдьнын  кеңінен  атап  өткені  мэлім.  Пушкин 

шыгармаларының  қазақша  үш  томдыгы  шыгатыны 

сол 

жылы.  Мүның  алдында  бүкіл  ел  көлемінде  Пушкинді  ұлт 

тідцеріне  аудару  қызу  қолга  алынған.  Шагын  дүниелерді 

былай қойганда, «Евгений Онегиннің» өзі сол жылдары татар 

тілінде  (Ф.Бурнаш),  өзбек  тілінде  (Айбек),  украин  тілінде 

(М.Рыльский), неміс тілінде (Т.Комихау) шыгыпты (Ол кезде 

Энгельс қаласында «Немгосиздат» деген баспа болган екен). 

Атақты  Әбілқасым  Лахути  бір  топ  өлеңдерді,  «Балықшы 

мен балық туралы ертегіні», «Моцарт пен Сальериді»,«Мыс 

салт  аттыны»  парсы  тіліне  аударыпты.  Тіпті  Пушкинді 

ханьзу  (қытай)  тіліне  аударуга  дейін  ұйымдастырылган  -  

Хабаровскідегі «Дальгизден» шыгарылыпты [292].

Кезінде  беделді  одактық  журналда  [358] 

Ілияс 

Жансүгіровтің  осы  тақырыптагы  өлеңі  жарияланган  екен. 

Ақын  Мәскеуден  шыгатын  журналда  одақ  оқырманына 

мынандай  сөзін  арнапты  (эуелі  латын  қарпімен  қазақша 

мэтінді  беріп,  соңына  жолма-жол  орысшасын  қосып 

қойыпты):

Асқар ойдың, асқақ жанның 

Аспандаган өр ақыны,

Бар галамнын, бар заманның 

От жүрегі, кен ақылы.

Ақындықтың данышпанын

303

Атса дағы залым қауым, 

I

Атың сенің ардақтапды.

Қазақтарды, қалмактарды 

\

Ағартады кең генийің.

Отанымның азат елі 

ц

Құрметтейді ақын сені, 

Я

Колхозымда «Евгенийің».

Сен сүйікті ақынымсың 

Сені аудардым халқым үшін.

«Онегин  шумағымен»  әдейі  жазғаны  көрініп  түр. 

Айтқандай,  журналдың  сол  санында  Жамбылдың  да 

Пушкинге  арналған 

өлеңі  («Әлемге  кеткен  аты  бар, 

Алтынмен  жазган хаты бар, Күн сөнбей, ол сөз сөнер ме?») 

жүр,  оның  да  қазақшасы  мен  орысшасын  қатар  басыпты. 

Сол 

жылдарда  «Евгений  Онегинді»  аударган  Самед 

Вургунның  да  Пушкин  туралы,  жалпы  аударма  жайында 

жақсы айтқаны бар екен: 

1

Среди сынов - сын народа,

Я познал великий русский стих.

Высокое искусство перевода 

Бессонными ночами я постиг.

Ілияс  Жансүгіров  «Евгений  Онегинге»  барынша 

жауаптылықпен  кіріскен.  «Пушкин  кітабының  ішіндегі  ең 

зор  еңбегі  «Евгений  Онегин»,  -   делінген  аудармашының 

алгысөзінде.  -   Бұл  -   орыс  әдебиетінің  Пушкин  дэуірін 

суреттейтін  көрнекті  кітап  болумен  бірге  жазушының 

ақындық  пішінін  түгел  көрсететін  шыгарма.  Бүл  романда 

Пушкиннің  бала  жасынан 

бергі  Байроннан  жүқтырган 

романтизмінен  жүғын да жоқ. Роман басынан аягына шейін 

нагыз  реализм  жолымен  жазылган.  Пушкин  бүл  романда 

өз  дәуіріндегі  дворян  қауымының  шын  тұрмысын  айқын 

суреттейді.  Романдагы  эр  сөздің,  шумактың,  образдың 

дэуірге  байланысты  тұрмыстан  алынган дәл  магынасы  бар. 

Ақын  бүл  романын  көп  ойлап,  көп  жыл  жазган,  көп  өмірін 

сарп етіп, көп еңбегін сіңірген.  Романның осындай реализм 

үлгісіндегі  үлкен  шеберлікпен  жазылгандыгынан  озге  тілге 

аударылуы  өте  қиын.  Бүл 

роман  ілгерілі-кейінді  кетіп 

еркіндеп  аударуды  котермейді»  [348,  391  б.].  Романның

өзіндік ерекшелігін де жақсы таныганы көрініп тұр.

Мүхтар  Әуезовтің  1936  жылы  жазылган  «Пушкинді 

қазақшага  аудару  тэжірибелері  туралы»  атгы  мақаласы

304

[209,  Б.269-274]  «1937  жылы  Пушкиннің  өліміне  жүз

жыл  толады»,  деп  басталады.  «Жүз  жылдықты  басқарып, 

ұйымдастыратын  зор  авторитеті  бар  комиссия  құрылды. 

Одақтың  өзге  республикаларымен  қатар,  бұл  іске  біз  де 

жұмыла әзірленуге міндеттіміз. Пушкиннің жүз жылдығымен 

қатар  біздегі  өнерлі  жұртшылықтың  істейтін  ең  бірінші  ісі, 

ен зор  міндеті:  сол  ақынның үлкенді-кішілі  шығармаларын 

қазақ  тіліне  жақсылап  аударып  беріп,  қазақ  оқушысы 

Пушкинді  өзінің  ана  тілінде  оқып,  түсіне  алатындай  ету 

керек»,  дейді  М.Әуезов.  Осы  ойдың  («өзінің  ана  тілінде 

окып,  түсіне  алатындай  ету  керек»)  Ілияс  Жансүгіров 

аудармасын  бағалауда  мэні  үлкен.  Отызыншы  жылдардың 

орта шенінде қолға алынған бұл дүние халқымыздың басым 

көпшілігі  орыс  тілін  емін-еркін  меңгеріп  кете  қоймаған 

кезде  жасалғанын  да  ұмытпаган  жөн.  Демек,  І.Жансүгіров 

аудармасының  белгілі-бір  дәрежеде  ағартушылық  қызметі 

де болтан. Әдебиет тарихында аударманың мұндай міндетті 

атқарған  кезеңдері  аз  да  емес.  Мысалы,  Наполеонның 

Ресейге жорығынан соң  француз тіліне бұрынгы қүмарлық 

бірте-бірте баяулап, талай жүрт сәнді тілде сөйлеуді тастап, 

ақсүйек қауымның өзі орысшаға қайта ойыса бастаған кезде 

елде  французшадан  жасалған  аудармалар  күрт  көбейіп 

кеткен  екен.  В.Г.Белинский  ол  түста  аударманың  жаңа 

міндеті ретінде «шет тілдерді білмейтін немесе білсе де сол 

тілдегі  кітаптарды  алуға  жағдайы  келмейтін  адамдарға...» 

қызмет  етуді  атап  ,  аударма  кітаптарды  «ермек  үшін  емес, 

тіпті эстетикалық лэззат алу үшін де  емес, шетел жазушысы 

не жазып жатыр екен, қалай жазып жатыр екен деген түсінігі 

болуы үшін де» оқиды  [359, 34 б.] деп  атап  көрсеткен.

Мэселенің екінші жағы да бар.  Ілияс Жансүгіровтің өзі 

бұл  жайында  былай  дейді:  «Евгений  Онегин»  сиякгы  ұлы 

ақынның  үлкен  еңбегін  аударуға кешеуілдеп  кіріскендіктен 

асыгып  аудардық.  Бүл  жүмыстың  тығыздығы  алдымызда 

болатын  ақынның  жүзжылдығымен  байланысты.  Бізге 

қалайда 

ақынның 

юбилейіне 

«Евгений 

Онегиннің» 

қазақшасымен  шыгу керек болды.  Сондьпсган асыгыс ретте 

аударып басылган бұл аударманың кемшілігі  болуы мүмкін. 

Аударма ұдайы қайта-қайта қарауды, мінеп, сырлауды керек 

қылады.  Ол  аудармашының  ұдайы  істейтін  жұмысы»  [348, 

392  б.].  Алайда,  І.Жансүгіров  осының  артынша  нақақган

мерг  болтаны  мэлім.

20

-

2915

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: