Issn 2308-0590 Индекс 74661 ШӘКӘрім

19

түрде  пайдаланған:  дұшпан//дұспан,  пейіл//

бейіл, пейіш//бейіс,  дос//дост, тақ//тақыт, бақ/

/бақыт,  әділ//ғаділ,  әділет//ғаділет,  әскер//

ғаскер,  тозақ//дозақ,  пәле//бәле,  мақсат//

мақсұт,  залым//зәлім,  ғалым//әлім,  ғашық//

асық,  адал//алал,//халал,  пұшпақ//бұшпақ,

қоңды//қоңлы, мұңды//мұңлы, айла//хайла т.б.

Авторлық сөзжасам фактілері де кездеседі.

Мысалы:  «бойкүйезді»,  есте  тұтып,  стильдік

туынды    нұсқа  береді  -  «ойкүйез».  Сондай-ақ:

түскер(экстрасенс  мағынасында),    шірік  аяқ

тақ-жалған дүние, шын үй -  о дүние, үйге қайту

–о  дүниеге  аттану;  Тарихи  түбір  етістік  «ұна»

мен  оның  өзгелік  етіс  түрі  синкретті  тұлға

қалпында  ұдайылықпен  жұмсалуы,  сондай-ақ

«мұту»,  «мұтылған»,  «неген»  сияқты  ауызекі

сөйлеудің  жергілікті  ерекшеліктерінің  мәтіндік

орт адағы  еркіндігі  –  елеусіз  қалдыруға

болмайтын фактілер. Тарихи лексема «тыңшы»

қазіргіше «тыңдаушы» екені мәтіндік қоршауда

аңғарылады.

Этноментальдық  лексика  аясындағы

сөздер  Шәкәрім  тарапынан  мейлінше  мол

энциклопедиялық қолданысқа түскен.Мысалы:

А) Бұл жонды Үшбозша деп атайтыны-

Жайлаған Бозшаның үш немересі.

Солардың осы үш өзен мекендері,

Жаз жайлап, сән-салтанат құрған жері.

Бұл жерден өзі кетіп, аты қалған

Құр, Балға, Қаранай деп сонан бері.

Ә) Әжесі күндігін мойнына салып тұрып:

«А, құдай, жалғызымның жолын қыла гөр!» –

деп  зарлағанда,  сол  үйде  жыламаған  жан

қалмады.

Б) Өлім естірткеннен соңғы жай бәріңізге

белгілі.  Жылау  басталған  кезде  қатындар

Мәрияның  өрулі  қара  шашын  тарқатып,

маңдайынан  үш  елідей  ақ  шүберекті  тартып,

шаршысын  шо рт  байлап,  ақ  бүркейді

жамылтып,  теріс  қаратып,  бүйірін  таянтты  да

қойды.

В) Қазақтың «Ұлыстың ұлы күні» дейтін,

күн мен түн теңелген наурыз да жетті. Сол күні

Әділдің  қырқын  да  берді.  Ол  күнді  «Наурыз-

жаңа  жылдың  басы»  деп,  Әділдің  үйі  қазан

толтырып ас асса да, «бәлекет кетсін» деп, далаға

апарып  от  жағып,  кетік,  ескі  ыдыстарды  отқа

өртейтін  ешкім  болмады.  Неге  десеңіз,  «бәле

кетсін» деп бақ сұрап, оны қылатын Әділ жоқ.

Жалпыхалықтық  лексиканың  барлық

қабат-қаттауларынан  жұмсалмаған сөз кемде-

кем: салт-дәстүрлік, әдет-ғұрыптық, отбасылық,

некелік,  әмеңгерлік,  қалыңмалдық,  көп  әйел

алушылық, жетім-жесірлік, өгейлік, ағайындық,

құда-жекжаттық,  аңшылық,  бақсылық,  дін-

шариғаттық, билер кесіміндік (бітім, айыппұл,

құн),  флора-фауналық,  киім-кешектік,  құрал-

саймандық,  ас-тағамдық,  ойын-сауықтық  т.б.

атаулар. 

Ауызекі 

сөйлеу 

екпінімен

грамматикалық  өзгерім  көрс еткіштерінің

қысқартылып  нөлдену  орындарынан  да

қашқақтамайды. Мысалы: қанжарың(ды) бер;

дертім(ді)  бас;  жәрдемің(ді)  тигізсеңші;

Байқошқар(ға)  барам;  өлтір,  қаным(ды)

сорғалат; киімің(ді) жөндеп кие алмай;

Кірме  сөздерді  жатырқамай  барынша

жеткілікті пайдаланған. Мысалы, дәл қазіргідей:

психолог, философ, телепат, электрон, радио,

спиритуализм,  факиризм,  папирос,  порым,

почта, 

фанатик, 

бомба, 

динамит,

университет, банкрот, билет, магнит, фонарь,

нота,  мода,  цифр,  ноль,  орган,  шар,  кабак,

миллион,  барабан,  апелляция,  минут,  секунд,

резеңке,  вокзал,  калош,  газет,  т.б.  Кейбір

сөздердің  ауысып,  бір  кейіпке  еніп,  кірмелік

стандарты тұрақтана қоймағандығы, қабылдау

түсінігі  бекімегендігі  салдарынан   член,

заседатель, документ, словарь, перевод, расход,

отпуск, закон, дознание, план, сукно, протокол,

чиновник, повестка, жалуна, пушка, стена, т.б.

сөздер  осылай  жұмсалған.  Бірен-саран  кірме

сөздерге  өз  тарапынан  балама  ілестіріп

бажайлайды: тройка-үш ат жеккен. Кей сөздің

түпнұсқадағы  бұлжымастық  дәлелі  кімге

болсын белгілі: алтарь осылай алынбай, михраб

делінсе,  күпірлік  болар  еді.  Шартты  түрдегі

авторлық  тәржіме  фактілеріне  де  немқұрайды

қарауға болмайды. Әдеби тіл тарихы үшін даму

саты- баспалдағы естен шықпауға тиіс. Мысалы:

денешіл  материалист  шенінде,  пәншіл

метафизик шенінде. Кезеңдік метаморфоза.

Шәкәрімнің  сөзқолданысының  жауһар

кесектері – дара, дербес авторлық сентенциялар.

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

20

Мәселен, мыналардай: Жас көңілде жарық бар;

Түптіге ұмтыл, тұрақты істерді қыл; Дәлелсіз

сөз  –  соққан  жел,  ұшқан  тозаң;  Сөнген  ойды

жандыруға жан берерлік сөз керек; Есті адам

тілін  тыя  алады,  бірақ  ешкім  ойын  тыя

алмайды.

Әкең түгіл арғы атаң айтса дағы,

Білімі жоқ наданның тілін алма!

Кім айтса да сынамай қойма, жаным,

Ақылыңа сынатып ойла, жаным,

Пәленшекем айтқан сөз дұрыс қой деп,

Жүректің таразысын жойма, жаным.

(Есіңізде:

Ақсақал айтты, бай айтты,

Кім болса, мейлі, сол айтты

Ақыл сенбей сенбеңіз,

Бір іске кез келсеңіз.

Абай.)

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: қазақ

әдеби  тілінің  даму  тарихында  Шәкәрім

шығармашылығының  маңызы  айрықша  зор.

Уақыт  ілгерілеген  сайын  бұл  қасиет  ұлғайып

арта  береді.  Себебі  -  ауыздан  шыққан  сөз

құлаққа  ғана  жетеді,  көңілден  (жүректен)

шыққан сөз шартарапқа жетеді.

Resume

Резюме

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

В статье освещается вопрос о роли творчества Шакарима в развитии казахского нового,

письменного, литературного, национального языка.

The article highlights the issue in the development of new Kazakh, writing, literature, the national

language of the role of creativity Shakarim’s.

21

ӘОЖ 821.512.122

ŞAKARİM KUDAYBERDİYLY’NUN ESERLERİNDE TOPLUMSAL 

MESELELER 

Sanatçı  olabilmek  için  elbette  beceri,  yetenek,  yaratıcılık,  sezgi  ve  ilham 

gerekir. Ancak büyük sanatçı olmak için bunlara ilaveten başka bir husus vardır ki 

o da sanatçının ele aldığı konudur. 

Büyük  sanatçı  olmanın  belki  en  önemli  koşulu,  eserlerinde  temel  toplum 

sorunlarının  ele  alınmasıdır.  İçinde  yaşadıkları  toplumun  temel  toplumsal 

sorunlarını  ele  alan  ve  sanatçı  duyarlılığı  ile  bu  konuyu  işleyen  sanatçılar,  kalıcı, 

önemli ve büyük sanatçı olabilmektedirler. 

Ünlü  Kazak  edebiyatçısı  Şakarim  Kudayberdiuly  (1858-1931)  da  Kazak 

toplumunun  en  önemli  sorunlarını  ele  almış  ve  çoğu  sosyal  bilimcinin  irdelediği 

sorunları eserlerinde dile getirmiştir.  

Şakarim  Kudayberdioğlu  çok  yönlü  bir  kişilik  olarak  karşımıza  çıkmaktadır. 

Kudayberdioğlu  sadece  önemli  bir  edebiyatçı,  yazar  ve  şair    değildir.  Aynı 

zamanda felsefecidir, tarihcidir ve bir bestekar, kompozitordur.   

Ölümünün  üzerinden    82  yıl  geçmiş  olmasına  rağmen  günümüz  Kazak 

toplumu  önündeki  temel  sorunlar  karşısında  Şakarim    Kudayberdioğlu’nun 

çalışmaları   önemini  koruyor.  O  yaşadığı  dönemde,  Kazak toplumunun    siyasi  ve 

sosyal  problemlerini  çalışmalarında  yansıtmış,  yalnızca  yansıtmakla  kalmamış, 

mesela  Ak  Jurek’,  ‘Taza  Akıl’,  ‘Adal  Enbek’  adlı  çalışmalarıyla  temel  toplumsal 

sorunlar önünde halkına doğru yolu göstermek de isteyen bir sosyolog gibidir.  

‘Omir’,  ‘Sankoilar’,  ‘İzakorlar’,  ‘Kumarlik’,  ‘Kaljinbas’,  ‘Toyımsız  Napsi’ 

gibi şiirlerinde  bir felsefeci gibi insan karakterlerin iyi ve kötü yönlerini anlatır.  

İstanbul ve Paris kütüphanelerindeki bir tarihçi, titizliğindeki araştırmalarıyla  

Kazak  halkının  tarihini  incelemiş  ‘Türk,  Kırgız,  Kazak  Hanlıkları’    (1911)  bu 

çalışmaların ürünü olarak ortaya çıkmıştır. İslami  

(X) İstanbul Üniversitesi 

konulara  da  ilgi  duyan  yazar,    ‘Müslümanlığın    Şartları  ’  adlı  çalışmasını  da 

aynı yıl yazmıştır.  

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Beyazıt/İstanbul

 

H.TÜFEKÇIOĞLU (X) Prof. Dr. 

Yazar şiir Shakarima gundeme sosyal konular hakkında konuşuyor. 

Anahtar Kelimeler: Şakarim, şiir, sosyolojik sorunlar. 

Turkiye

22

Şiirlerinde Kazak insan tipini anlatır. ‘Parti Adamları’nda:  

 

…dürüstlük dese dik durur başı, 

Topladığı mal mülkü, içmesi şeytan kiri. 

Yaptığı işi orada, gücü burada, 

Kardeşlerine benzemiş nereleri? (3, 82 sayfa),  

 

Kazakların  o  dönemdeki  olumsuz  toplumsal  koşullarını  da  şöyle  anlatır:  … 

vicdan nerde, akıl nerde, namus nerde, 

 

Hep köpeğe yalvardın, kazanç nerde? 

O zengine köpeğin gitse-gunun kara, 

Kendini saklayacak kamış nerede? (3, 87 sayfa), 

 

Kazakların  en  önemli  sorunlarından  biri  olan    kendi  içlerindeki  anlaşmazlık 

ve bölünmüşlükler üzerinde durur ve  kardeşler arasında  birlik ve barış olmayınca  

bereketin de kalmayacağını ifade eder.  

Şakarim  çalışmalarında  toplumsal  problemleri  yüksek  bir  sanat  seviyesinde 

ifade ederek  Kazak şiirlerin gelişiminde büyük rol oynamıştır. 

Yazar  çalışmalarında,  yaşadığı  dönemim  gerçeklerini,  sosyal  problemlerini 

şiirler üzerinden halka açık ve net şekilde   duyurma  yolunu seçmiştir.  Sadece  şiir 

mi?  

‘Mundı  şal’  (Hüzünlü  İhtiyar),  başlıklı  yazısı,  ‘Kazak’  gazetesi  ile  ‘Aikap 

dergisindeki  makaleleri  o  dönemdeki  Kazak  toplumunun  önemli  sorunlarını  ele 

alması bakımından önemlidir. 

Kısacası  Şakarim  Kudayberdiylu’nun  eserleri  bugün  için  de  incelenmeye 

değer özellikler göstermektedir ve günümüz Kazak toplumunun sorunları anlamak 

için de önemini korumaktadır. 

 

Kaynakca 

 

1

 

Şakarimtanu Meseleleri. Seçmeli. –Semey-Novosibirsk: 2008-124 sayfa. 

2

 

Adebiyattanu Terminlerin Sözlüğü-Semey-Novosibirsk: 2006-398 sayfa. 

3

 

Şakarim. Jolsyz jaza-Almaty:1988-247 sayfa. 

4

 

Abdigazioğlu  B.  Akikat  Ainası  //  Şakarim  Şiirlerindeki  Yeteneklilik 

meseleleleri//OkumaKuralları.-Semei, Han-Taniri, 2006-108 sayfa. 

5

 

Kudaiberdioğlu Ş. Şiirler / editor  m.Magauin.-Almatı: 1988 .-256 sayfa. 

Резюме

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

В статье автор рассказывает о социальных проблемах поднятых в поэзии Шакарима.

23

Resume

Мақалада автор Шәкәрім шығармаларында көтерілген әлеуметтік мәселелер жөнінде сөз

қозғайды.

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

24

А. АЙТБАЕВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекттік университеті

ӘОЖ 821.512.122

ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ МӘҢГІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Қазіргі ХХ1 ғасыр кезеңіндегі қазақ халқы

әртүрлі өзгерістер мен ауқымды саяси оқиғалар

тасқынының  куәсі  болып  отырғаны  белгілі.

Осындай  құбылыстар  кезінде  белең  алған

рухани жұтаңдыққа біз қарсы қоя алатын бірден-

бір  қоғамдық  шара  -  төл  мәдениетімізге

бетбұрыс  жасау.  Бұл  бізге  бүгінгі  өмір  үрдісі

даму мен жаңғыру, жан мен сана, білім мен дін,

рухани  сезімталдық  пен  салт-дәстүр

сабақт астығы  және  адамдар  арасындағы

түсіністік  мәс елелеріне  дұрыс  шешім

қабылдауға негіз болады. Халқымыздың болмыс

бітімі  биік,  жан  дүниесі  кең  болуымен  бірге

дүниетанымдық  тереңдік  те  қазақтың  төл

табиғатына  тағдыры  тартқан  сыйы.  Осындай

ерекше қасиеттерінің негізінде өзіндік сипаты,

келбеті    бар  рухани  құндылықтарды  дүниеге

әкелді.

Ерен  азаматтары  кеңес  идеологиясының

құрбаны  болған  Абай  елі  қазақ  поэзиясының,

мәдениетінің, қазақ дүниетанымы мен рухының

қасиетті  мекеніне  айналды.  Бостандық  пен

еркіндік  рухын  паш  еткен  қазақ  поэзиясының

Меккесі,  ұлы  ақындардың  аялы  бе сігі  –

Шыңғыстау  Абай  мен  Шәкәрімдей  даналары

арқылы  қазақ  ұлтының  ар-намысының  асқар

биігі  болып  қалды.  Заманының  озық  ойлы

тұлғасы Шәкәрім Абай идеяларының әсерімен

рухтанып,  әсіресе  оның  мәңгілікке,  өмірдің

мәнін  іздеуге  құрылған,  адам  қасиетінің

биіктеуіне  бағытталған  ой-толғамдарына

ерекше  үңіледі.  Ақынның  лирикалық

өлеңдерінен  өзі  өмір  сүрген  заманның  ой-

пиғылына сай қоғам тынысын, білім мен ғылым,

жаратушыны тану, халқын сүю, адамды түзетпек

ойларын,  жеке  адам  міне з-құлқын,  адам

баласының  асқақ  сезімдерін,  жастық  шақ,

ғашықтық  сырларын  т.б.  сезінуге  болады.  Ол

ғұмыр  бойына  адамдық  идеяларын  ұсынды.

Адамды  рухани  дүниесінің  кемеріне  қарап

бағалады. Нұрлы ақыл мен ойлы жүрек адамды

бастап  жүруге  тиіс,  сонда  ғана  оның  еңбегі

мағыналы  болатындығын  жырлады.  Шәкәрім

«Шын  бақыттың  айнасы»  қарасөзінде:

«Адамның шын бақыты не?» деп сұрақ қойып,

оған жауап береді:

«Шын бақ ата-анадағы шын махаббат пен

балалардағы  шын  таза  жүрек  еді.  Барша  адам

баласын  өз  балаң,  өз  бауырыңдай  көріп,

махаббат, ғадалат қылсаң шын бақыт сол еді».

Шын бақ мынау деп ұсынатыны: «Кірсіз ақыл,

мінсіз  сөз,  адал  еңбек.  Бізше,  адам  өмірін

түзеуге, барлық адам тату тұруға негізгісі - адал

еңбек,  ақ  жүрек,  арлы  ақыл  болуға  керек.

Дүниеде  бұл  үшеуі  үстемдік  құрмай,  адам

баласына  тыныштық  өмір  сүруге  мүмкіндік

жоқ» [1,625] деген Шәкәрім адамзат бойындағы

мәңгілік 

ізгі 

мұраттарды 

санамалап,

әрқайсының  философиялық  мәнін  ашуға  бар

күш-жігерін  сарп  етті.  «Ең  алдымен  барлық

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

Мақалада дала данышпаны Шәкәрім Құдайбердіұлының поэзиясындағы адами құндылықтар

мәселелері қарастырылған. Ақын туындыларындағы ізгі мұраттардың философиялық мәні сөз

етіледі. Шәкәрім поэзиясы негізінде адамзат баласы өмірінің мәні таза ақыл, ақ мейірім, адал

еңбекте жақтандығын нақтылай көрсетеді.

Тірек сөздер: Шәкәрім, поэзия, рухани құндылық.

25

адамды  адал  еңбек  ететін  жолға  салу  керек.

Еңбек  өнерін  үйрету  керек,  оқу,  өнер-білімге

жетілдіру қажет. Жаман әдеттерді жоюға бұлар

жеткіліксіз болғандықтан «Ар білімі» деген ілім

оқытылуы керек. Бұл ғылымды ақылды адамдар

ойластырып,  пән  ретінде  жазуы  тиіс.  Нәпсіні

жойып,  адам  бойында  жеке  ар  қожа  болып

орнықса, өзгерісі оңай» [1,678].

Шәкәрім адамның ішкі әлемі үнемі дамуда

болатынын  зерттей  отырып,  өзінің  негізгі

философиялық  принципі  «Ар  ілімінің»  негізін

қалады.  Шәкәрім  бүкіл  шығармашылық  күш-

қуатын  адамдық  игіліктерге,  ақиқат  адамдық

болмысты  іздеуге,  адамға  лайық  өмір  сүруге

сарп етті. Адам проблемасы өзекті проблемаға

айналды. Қоғам дамуындағы жақсылықтар мен

кемшіліктерді  айқын  аңғарды,  аңғарып  қана

қойған жоқ, оларды жоюдың жолдарын іздеді.

Осы  негізде  оның  азаматтық  позициясы

қалыпт асты. 

Шәкәрімтанушы 

ғалым

Б.Әбдіғазиев:  «Заманының  сан  тарау

сауалдарына  жауап  іздеу,  халық  мұңы  мен

арманын  жырлау,  айналасындағы  әлеуметтің

мәңгілік мұраттарын көксеу, замандастарының

жақсы-жаманды  қасиеттерін  обьективті  түрде

бағалау Шәкәрім лирикасынның тақырып аясын

айқындады» [2,139], - дейді.

Шәкәрім Адам сапасын арттырудың, оған

мінез-құлықтың  әсері  және  қандай  адами

құндылықтарды  дамыту  керек  деген  мәселені

күн  тәртібіне  қойды.  Адам  дамуына  сыртқы

ортаның,  әлеуметтік  жағдайдың  адамға

ықпалын байқай отырып, ол ортаны, қоғамды,

өмірді  өзгерту  жағдайына  адамның  рухани

толыққанды 

қалыптасуының 

әс ерінің

күштілігін  айқындап  берді.  Абай  дәстүріндегі

ақындар  адамды  әдебиеттің  негізгі  қаһарманы

дәрежесіне  көтерумен  бірге,  оны  көркем

бейнелеудің  жаңа  тәсілдерін  де  меңгерді.

Шындығында  да  қай  уақытта  да  замана

шындығын  айшықтауда  ақындарымыз  адам

мәс елесіне 

соқпай 

кетпеген. 

Ақын-

жазушыларымыз  адамның  ішкі  жан-дүниесін,

түсінік  ұғымдарын,  психологиясын  терең  ашу

арқылы қоғамдағы әлеуметтік шындықты ашуға

ұмтылды.  Адамына  қарап  қо ғамын  тану

мүмкіндігіне ие болды.

Жеке адамды  жетілдіруде  ар,  ақыл,  ұят,

намыс, ұждан, ынсап, сабыр, сақтық, талап,

рақым,  ой  ұғымдары  о сы  тақырыптағы

өлеңдерінің  мазмұнын  құрады.  Шәкәрім

пайымы бойынша адам өзін таныса, жаратқан

Алланы  да  біледі.  Ақын  жырлары  адамзатты

ізгілікке насихаттады. Ал ізгілік Құдайдың ілімі

емес пе, ол сізге де бізге де керек білім. Онсыз

біздің  жанымыз  мешеуленіп,  солғын  тартады.

Әу  баста  Алла  бізді  осы  руханиятқа  жан-

дүниемізді  мұқт аж  қылып  жаратқан.

Адамдардың  рухани  дүниесі  жоғары  болды.

Шәкәрім  туындыларында  Құдайдың  ілімі

кеңінен  насихатталады.  Ол  жаратушының

өміріне,  құран  аяттарына    мойын  бұрады.

Мысалы,  «Адам  өзін  таныса,  құдайды  да

танымақ» атты әңгімесінде: «Ғайса Ғалиассалам

айтқан  дегенді  келтіреді:  «...біреудің  көзіндегі

шөпті алмақ болсаң, әуелі өз көзіңдегі ағашты

алып таста»-деп. Мұның мағынасы: өз мініңді

тазартсаң,  кісінің  мінін  айтып  ұқтыруға,  кісіні

түзетуге  со нда  жарарсың.  Адам  өзін-өзі

білмекке: қайдан жаралдым, не үшін жаралдым,

түбінде не болмақпын деген үш сұраққа ойланса

керек!  Өзін-өзі  тексермей  жүре  берген  адам

жайдан мал, аңнан да төмен болады. Аятта: «Ол

ақымақтар төрт аяқты хайуан сықылды бәлкім

онан  да  жаман  меңіреулер»  [1,675],  -  дейді.

Шәкәрім  өзін-өзі  танымақ  деген  адам  баласы

Жаратқан иесінің құлы екенін һәм ғибадат үшін

жаралғанын  біліп,  өзін-өзі  тексеріп,  зиянды

істен қашып адал, пайдалы істі қылуға тырыспақ

деп түсіндіреді. Шәкәрім де Жаратқанға шексіз

құлшылық жасау арқылы ішкі рухани тереңдікке

жеткен.  Қожа  Ахмет  Иассауи  бабамыз  бен

олардың ілімін 12 ғасырдан бері жалғастырған

Жүсіп  Баласағұн,  Сүлеймен  Бақырғанидан

бастап,  19  ғасырға  дейінгі  қазақ  жыраулар

поэзиясында  осындай  көрегендік  көзге  айқын

көрініп  тұр.  Бұл  көрегендіктің  сыры

шындығында Жаратылыстың заңдылығын ұғу,

түсіну,  білуде  жатыр.  Ал  жаратылыстың

заңдылығын білу үшін ақылыңды өсіріп, көкірек

көзіңді ашпақ керек. Абай мен Шәкәрімді ұғып

меңгерсек те біз мыңдаған қауіп-қатердің алдын

алып, ұлт ретінде дами түсер едік.

Шәкәрім адам бойындағы барлық жақсы

қасиеттер Ардан бастау алатынын, ар дегеніміз

-  Жаратушының  адам  бойына  еккен  нұры,

ШӘКӘРІМТАНУ

2013 №4 (21)

26

метафоралық  философия  тілімен  айтқанда

«адамшылықтың  бастау  алар  бұлағы»  деп

көрсетті.  Ар  адамдық  сананың  негізі  екенін

ақын анық айтқан.

«Ар адам бойында алғашында бар нәрсе,

оны  суарып  өсіру,  не  жоғалтып  алу  адам

тағдырына қатысты нәрсе. Мәселен, мұсылман

фило софиясындағы  имандылық,  қазақ

ұғымындағы кісілік, Шәкәрім негізін салған ар

ілімі 

де 

Ардан 

нәр 

алады»,-дейді

шәкәрімтанушы  ғалым  Тұрдықұл  Шаңбай

[3,75].  Қазақ  жұртында  «Малым-жанымның

садағасы,  жаным  –  арымның  садағасы»  деген

ұлағатты сөз бар. Дүниенің еш байлығына арын

сатпаған  қайран  бабаларым-ай  дейсің

о сындайда.  Шәкәрім,  сонымен  бірге,

лирикасында ұждан, ынсап, ұят, мейірім, сабыр,

сақтық,  ой,  талап  сияқты  ұғымдарды  адамды

рухани бай етіп тәрбиелеудегі құндылықтар деп

қолданды.

Ұждан-адамның асыл қасиеті. Ақын: «Екі

өмірге де керекті іс – ұждан. Ұждан дегеніміз-

ынсап,  мейірім,  әділет»,  -  дейді.  Егер  адам

ынсапты,  әділетті,  мейірімді  болса  барлық

жақсылықтың нұрлы сәулесі тарайды. Ұждан -

адамда туа біткен қасиет. Адам уақыт оза не оны

өсіреді, не жоғалтады. Сондықтан адам баласы

бойдағы  жақсы  қасиетін  өшіріп  алмауға  тиіс.

«Екі  дүниенің  абыройын  берсін»  деген  сөздің

де  бастауы  осында  жатқан  шығар.  Шәкәрім

«Ұждандыны  мақтайды  тамам  адам»  дегенде

адамның 

адамдық 

қасиеті 

ұжданға

негізделетінін  көрсетеді.

Ұждандыны мақтайды тамам адам

Мейлі ғалым болса да, мейлі надан

Ар, ынсаппен іс қылып, азап тартып,

Ақ жолында өлгеннің арманы жоқ [1,226].

Ақын ұждан қанмен, яғни жанмен келетін

адамның адамдық қасиеті болғанмен, оны адам

тірлігінде  жоғалтып  алмауға  тиіс  екендігін

ескертті.

Ынсап -  адамдықтың өлшем  биігі. Ақын

ынсапты  әділет,  мейірім  сияқты  ұғымдармен

қатар қояды, ұжданның үш тірегінің бірі ретінде

қарайды. «Уа, достар адам жақсы мінезді болуға

тырысу керек. Әуелі ынсапты болу керек. Ынсап

деген әр іске аспай, кем қалмай, орташа болмақ.

Ғаделет дегенде осыдан шығады. Аятта: «Алла

тағала  әділет  қылғандарды  сүйеді»  деген.

Аяттардан мол мысалдар келтіре отырып, өлең

сөзбен көріктейді. Сонымен бірге ынсапты адам

бойындағы  асыл  қасиеттердің  ең  әділі  деп

бағалайды.  Талапқа  алты  түрлі  ноқта

тақтырады. Өзгесінің тізгінін ынсапқа ұстатады.

Ынсап не аспайды, кем қалмайды,

Орын таппай ол, сірә, қозғалмайды [1,235].

Ынсаптың болмысы - өлшемдік мәнінде.

Артық кетпейді, кем қалмайды, орнын таппай

қозғалмайды.  Аспайды  да,  таспайды  да,

саспайды.

«Ашу  мен  ынсап»  өлеңінде  ынсаптың

философиялық қыры жан-жақты ашылады.

Мейірім,  рақым  сияқты  қасиеттердің  де

табиғатын  аша  білген.  Бұл  ұғымдарды  қатар

қолданады, мағынасы бір. Мейірім - тұлғаның

ұждандық  қасиеті.  Шәкәрім  шығармаларында

мейірім негізгі тірек ұғымдарының бірі. Оны ақ

жүректен  шығатын  нұрлы  жағымды  қасиет

ретінде  ерекше  бейнелеген.  Мысалы:  «Рақым

жақсы  көреді  аяғанды,  адамға  қаттылықты

ойламайды», «Алланың пендесіне рақымы мол,

Сен  де  өзіңдей  адамға  мейірімді  бол»,  «Мал,

мансап  адамзатты  мас  қылады,  Мейірімді

жүрегін  тас  қылады»,  «Адал  еңбек,  ақ  пейіл,

мейірім жоқ, Осы болар таза ақыл өлді демек»,

«Ынсап пен мейірім, әділетті, Жаныңдай көріп

жан сақта»  деп мейірім, рақым  сөздерін қатар

қолданып, ерекшеліктерін байқатады.

Т.Шаңбай: «Рақым негізінен Жаратушыға

қаратып 

айтылады. 

Мейірімділік 

–

мұсылманның  басты  қасиеті.  Алла  тағаланың

қасиетті сипаты көп, соның бірінде: «мейірімді

және  рақымды  алла  т ағаланың  атымен

баст аймын.  Рахман  –  мейірімді,  Рахим  -

рақымды  деген  мағына  береді»  [3,174],  -  деп

түсінік жасайды.

Сабырды  да  адам  бойындағы  асыл

қасиеттердің қатарында бейнелейді.  Осы сөзді

қолданудың  да  фило софиялық  мәнін

түсіндіреді.  Адам  баласы  қандай  бір  қайғыға

сабыр  ете білуі,  ашуға  берілмей ақылға  сабыр

беру сияқты қасиеттерді үлгі етеді. Тіршіліктегі

ШӘКӘРІМТАНУ

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: