Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 15,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Əдебиеттер: 1
Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. – СПб.: Изд. А.Ф.Девриена, 1911. 2
Фелькерзам А. Старинные ковры Средней Азии //Старые годы. 1914. Октябрь-ноябрь. – С.79-84. 3
Дудин С.М. Ковровые изделия Средней Азии // СМАЭ. Т.VII. 1928. – С.71-166. 4
Шнейдер Е.Р. Казахская орнаментика //Казаки. Антропологические очерки. Издание особого комитета Академии наук по исследованию союзных и автономных республик. – Л.: АН СССР, 1927. – С.135-172. 5
экспедиция жұмысының қорытындысы //Новые материалы по археологии и этнографии. – Алматы: Наука, 1961. – С.92- 118.
6
Муканов М.С. Ковровое производство и его орнаментика //ТИИАЭ АН КазССР. Т. VI. 1959. – С. 91-103; Соныкі. Казахские домашние художественные ремесла. – Алма-Ата: Казахстан, – 1979. 7
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1969. 8
Тəжімұратов Ə. Шебердің қолы ортақ. – Алматы: Қазақстан, 1977. 9
Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. – Алма-Ата: Өнер, 1986. 10
Кенжеғалиева Қ. Түкті жəне тақыр кілем //Жүннен жасалатын бұйымдар. Құраст. Мұқанов К. – Алматы: Қайнар, 1990. – 56-64 бб. 11
Алматы: Рауан, 1992. 12
Тахсин П. Сыр-Арал аймағындағы тоқымашылық дəстүрі жəне оны дамыту жолдары. Т.ғ.к. ғылыми дəрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты. – Алматы, 2001. 13
дəстүрлері мен əдет ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы жəне ерекшелігі. – Алматы: Арыс, 2005. – 126-138-бб. 14
Қазақ кілемдері мен тоқыма бұйымдары. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық музейі коллекциясынан (ғылыми каталог). Ғылыми редакторы жəне жоба жетекшісі Нұрсан Əлімбай. – Алматы: ICOS, 2012. – 387 б. 15
томдық. 3-том. Ғылыми редакторы жəне жоба жетекшісі Нұрсан Əлімбай. – Алматы: РПК “Слон”, 2012. – 736 б. 16
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлi жүйесi. Энциклопедия. 5 томдық. 5-том. Ғылыми редакторы жəне жоба жетекшісі Нұрсан Əлімбай. – Алматы: Азия Арна, 2014. 17
облысы, Сарыағаш ауданы, Қызыласу ауылы. 1964 ж.т. Т. Болсынбек ҚР МОМ антропология жəне этнология Орталығының ғ.қ. (Алматы қ.) ҚАЗАҚТЫҢ АЛАША ТОҚУ ДƏСТҮРІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫҚТЫҚ ТЕРМИНДЕР Қазақ қолөнерінің түрлі салалары ұсталық, зергерлік, ағаш ұқсату, тоқымашылық өнерінің түрлеріне байланысты халық арасында көптеген атаулар мен ұғымдар бар. Солардың бірі тоқымашылық өнері ішінде алаша тоқу дəстүрінде кездесетін халықтық атаулар. Дəстүрлі халықтық атауларды ғылыми айналымға енгізуде этнографтар мен тіл мамандарының еңбектері орасан зор. Атап айтқанда, аға буын этнографтар Ə.Х. Марғұлан, Х.Арғынбаев, М.С. Мұқанов, Ө.Жəнібеков, С.Қасиманов жəне көрнекті тілші ғалымдар Ə.Тəжімұратов, Р.Н. Шойбеков т.б. зерттеу еңбектерінің орны ерекше. 269
Халқымыздың дəстүрлі қолөнерінде үлкен маңызға ие тоқымашылық кілем тоқу Қазақстанның Оңтүстік, Оңтүстік Батыс аймағында жақсы дамыған. Оның бір саласы саналатын алаша тоқу еліміздің барлық өңірлерінде дерлік кеңінен таралған. Алаша – əр түрлі түске боялған мақта, жүн жіптерден қарапайым құрылғы – өрмекпен (станок) тоқылатын өнімнің енін өзара бір-біріне қабыстырып тігу арқылы дайындалатын төсеніштің бір түрі. Алашаның күрделі композициялық құрылымында өрнек желісін үзбей бір-бірімен ұштастыруда ісмерден үлкен шеберлікті, ой ұшқырлығын жəне шығармашылық ізденісті қажет етеді. Халық арасында алашаға қатысты ою-өрнектің түріне, өнім сапасының жоғары бағалануына қарай «Алтынға бергісіз алаша бар» немесе «Кілемге бергісіз алаша бар, Ханға бергісіз қараша бар» деген паремиологиялық сөз тіркестері қалыптасқан. Бұдан пайымдайтынымыз – дəстүрлі қолөнеріміздің ішінде алаша тоқу өнерінің жақсы дамығандығы. Халық өзінің дəстүрлі тұрмысында алашаны үй бұйымдарының бірі ретінде төсеніш жəне үй қабырғасына ұстау үшін пайдаланған. Уақыт өткен сайын, оны тоқып-тігуді үнемі жетілдіріп, сапасын арттырып отырған. Тағы бір айта кетерлігі, ерте кездері ауқаттылардың қыз жасауының құрамында қалы кілемдермен қатар, тұсқа арналған күміс шытыралы алаша түрлері де болған. Қыз əкесінің мұндай қымбат бұйымдар əзірлету себебі, оның дəулетінің қаншалықты екендігін де аңғартады. Сондай-ақ, көркем тоқылған алашаны көші-қон кездерінде көштің сəнін келтіруде түйеге жабу ретінде жапқан. Алаша жолақтары қарапайым құрылған енсіз өрмектің көмегімен тоқылады. Өрмекті құрар алдында оған қажетті адарғы, бақылау жіп, қылыш, мосы, серу ағаш, күзу шыбық, күйеу қазық сынды бірнеше құрал-жабдықтар əзірленеді. Аталған құрал-жабдықтардың қызметі туралы мəліметтер Ə.Тəжімұратов [1, 54-55-бб.], С.Қасиманов [2, 62-68-бб.], Ғ.Жалмұханов [3, 98-99-бб.] зерттеулерінде, сонымен қатар этнолог ғалым Нұрсан Əлімбайдың жетекшілігімен Орталық музей қызметкерлерінің көп жылғы ізденісі нəтижесінде жарыққа шыққан «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлі жүйесі» атты 5 томдық көлемді энциклопедиялық (иллюстрацияланған) еңбектің əр томында кеңінен қамтылған [4, 1 т. 63 б.; 3 т. 264 б.; 4 т. 194-195- бб., 390-391-бб.; 5 т. 55, 209 б.].
өрнегінің жіптерін өзге жіптерден бөліп тұру үшін қажет. Күйеуқазық –
өрмектің артқы жағына қағылатын қазықтың атауы. Құрттауыш немесе теру ағаш – тоқу барысында қажетті өріс жіптерін теріп отыруға қолданатын таяқша.
Қылыш – сырт пішіні кəдімгі қылышқа ұқсайтын, қарағай, қайың ағашынан дайындалатын құрал. Оның қызметі, арқау үстіндегі айқасқан жіптердің төменгі жəне жоғарғысын тығыздап отыру. Мосы немесе көтерме – жіптерді біріктіріп өрмек тоқуға арналған құрал. Күзуағашты биіктетіп, іліп қою үшін өрмектің орта тұсынан қойылған, жоғарғы жағы біріктірілген үш аяқты ағаш. Серуағаш – өрмек жіптерін тізбектеп байлайтын таяқ. Оның халық арасында кергіш сабау, есептаяқ деген де атаулары бар. Өрмекті құрып, тоқу барысында өрмек құру, өрмек жүгіру, өрмек шалу, жүгіртпе, арқау, өрмек жіптер, кенере, желі, күзу жіп жəне т.б. құралдар мен əдіс-тəсілдер қолданылады. Арқау (арқау жіп) – өрмектің «өрісі» (ерсі) мен «қарсысы» жіптерінің арасынан əрлі-берлі өткізіліп, көлденең түсетін жіп. Еркек жіп – өрмек жіптерінің жоғарғы жібі. Оны қарсы жіп деп те айтады. Ұрғашы жіп – өрмек жіптерінің төменгі бой жібі. Шеберлер тілінде жіптің ерсісі деп те айтылады. Желі – өрмектің негізгі жібі. Жиек бекіту – тоқылған алашаның екі шеті сөгіліп немесе тарқатылып кетпеуі үшін түсіне сай келетін матамен тігіліп жиектелуі. Жүгіртпе (арқау шөлмегі) – екі басында ашасы бар арқау жіп оралатын түзу таяқ. Кенере – өрмектің тоқылған екі шеті, жиегі. Күзу жіп – күзуағашқа астыңғы жіпті көтеріп байлайтын жіп. Мəймөңке – өрмек тоқу барысында қолданатын құрал. Ол арқылы желі жіптерден шығаратын өрнекті тізбелеп отырып түрлі өрнек шығарады. Жұмыс кезінде өрмек жіптерін бір-біріне шатастырып немесе үзіп алмау үшін оны еппен пайдаланады.
ашық алаңға үш бұрыш жасай, бүйірлері тең үш қазық жəне орта тұсынан күзу ағаш деп аталатын төртінші қазық қағылады. Қазықтардың жалпы ұзындығының қосындысы тоқылатын алаша жолағының көлеміне сай келеді. 270
жіптерін алып, өрістің қазықтарына жіптерді төгу үшін айналып жүруі.
қабатталып иіріледі. Көп түсті жəне əрқайсысы жеке-жеке домалақталып оралады. Өрмек шалу – өрмек жібінің бірі күзуге шалынса, келесісі күзуге шалынбай бос қалып отыруы. Қазақта алашаның қолданылуы, жасалу техникасы жəне басқа да өзіндік ерекшеліктеріне қарай түрліше атау кездеседі. Ел арасында осыған байланысты тұсалаша, тақыр алаша, тақта алаша,
ұшыратуға болады. Қақпа алаша –
көп түсті иірілген жіптерді қатарынан жарыстыра жолақтап өрнексіз тоқылған түрі.
тоқылған төсеніш.
болғандықтан осындай атауға ие. Тақта алаша – бірнеше қатар жолақтардан құралған тақыр төсеніш. Тақыр алашалардың құрамына қарай: терме алаша, кежім теру немесе бұқар теру, тақыр тоқу жəне т.б. түрлері болады. Терме алашаның желісі көп (қызыл, жасыл, сары, көк жəне т.б.) түсті жіптерден иіріп жасалынады. Өрнектерді салу əдісі теруге жататындықтан, теру ағашпен өрнектерге қажетті түрлі- түсті жіптерді бөліп алады да, бойынан арқау жібін өткізеді. Нəтижесінде алашаның беткі қабаты мен ішкі жағы тегіс, жатық шығады. Мұндай бұйымдарды терме алаша деп атайды. Тұсалаша – қабырғаға тұтуға арналған бұйым. Орта тұсы бірнеше жолақтардан біріктіріліп тігіледі де, жиектері П əрпі түрінде үш жағынан тұйықталып, төмен бөлігі жиектелмей ашық қалдырылады. Ел ішінде алашакілем деген атауға да ие. Алаша тоқудағы қолданылатын техникасына байланысты кежім теру, терме теру, жүзтеру жəне т.с.с. ұғымдар кездеседі.
алашаның бетіне түсетін өрнекке арналған түрлі-түсті жіптерді бөліп алып шығады да, өрнекті шығаруға қажетсіз қалған түрлі-түсті жіптерді алмай, астында бос қалдырылады. Сондай-ақ, кежім
қарақалпақтарда қызыл құр, дізбе [5, с. 53] – деген атаулар қолданады. Осы кежім теру тəсілімен тоқылған алашаның екінші баламасы бұқар теру деп аталу себебін этнограф ғалым М.С. Мұқанов
аталуы мүмкін, немесе іргелес аудандар да өндірілген де Бұқар базары арқылы қазақ даласына енген деп жорамалдайды [6, с. 165].
шалыстырып, өрмекте түрлі өрнектерді безендіре отырып тоқу тəсілі. Жүзтеру – жүз жіптен түр салып тоқылған терменің атауы. Терме теруде бір шаршы ішінде бір- біріне жалғанып жатқан əлденеше өрнектері («бітпес», «тармақты мүйіз» т.б.) бар жəне тоқу барысында мұндай күрделі, ұласпалы желілі өрнекті нақыштауға кем дегенде жүз жұп жіп қажеттігімен байланысты. Алаша бұйымдарының өрнегінің түріне қарай, қашқар алаша, түрікпен алаша, араби алаша,
шешіміне қарай, қарапайым алаша, өрнекті алаша; жиегіне қарай, жиекті алаша, көмкерулі алаша, шашақты алаша деген сияқты жіктеулерді кездестіреміз [7, 199-б.]. Алаша тоқуда оның өңін ашатын, əрине оған енгізілетін түрлі өрнектер екенін білеміз. Өрнектерді айтпас бұрын, алдымен оның шығу тарихына қысқаша тоқтала кетуге болады. Ол туралы академик Ə.Х. Марғұлан: «Қазақ оюларының геометриялық элементтерінің пайда болуы біздің дəуірімізге дейінгі екінші мыңжылдыққа тəн. Қола дəуірінің көптеген ескерткіштері Қазақстан аумағынан табылды жəне зерттелді, олардың ішінде қазақтардың кілем өрнектерін еске салатын геометриялық оюлармен əшекейленген керамикалар да бар болатын. Ол сондай-ақ, жартастарда салынған суреттерде жəне қола бұйымдарында да ұшырасады... – деп өзінің еңбегінде ою- өрнектердің шығу бастауларына түсініктеме беріп кетеді [8, 85-б.]. Алаша бетіне өрнек салудың техникалық тəсілі мынадай əдіспен жүргізіледі: желі жіптері (еркек, ұрғашы) адырғының көмегімен асты-үстіне шығарып алмастырғанда арасына көлденеңінен арқау жіпті өткізеді. Басты ерекшелік – өрнекті белгілейтін жіпті астына түсірместен құрттауыштың көмегімен іліп алып үстіне қалдырады. 271
Алашада өрнек композициясы жасалу ерекшелігіне қарай нақышталады. Түрлі ашамай, балдақ, жүзтеру, ботакөз, қоржын бас, ирек, қошқар мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз, сырға, тұмарша, омыртқа, тақта, тарақ, қызғалдақ, табақ гүл, итқұйрық, иттабақ аштархан теру, қарға тұяқ, шаршы, тоғыз көз, құс тұмсық, тана гүл, қия гүл, самаурын гүл, кесе гүл, шатыргүл, шұбыртпа, шашыратқы гүл, құман бау, таралғы т.б. өрнектер басым бөлігінде өте дəлдікпен теріледі, мысалы терме алашаға қошқар мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз, ботакөз, шаршы т.б. өрнектері жүргізіледі. Ал, кежім теруде ашамай, балдақ, алақұрт, тұмарша жəне шанышқы пішінді өрнектер теріледі. Тіпті, аталған тұмарша, балдақ, тарақ өрнектерін, зерттеуші В.В. Востров 1958 ж. Қызылорда облысына жасаған этнографиялық экспедициясы кезінде Қазалы ауданының шеберлерінің қолынан шыққан алашалардан үнемі кездестіргенін айтады [9, с. 40]. Алаша тоқуда, сондай-ақ, өрмекке қолданатын су жəне тіс өрнектері де жиі пайдаланылады. Сонымен кейбір өрнектердің бірнешеуіне тоқталып өтсек:
өрнектер аралығына су ретінде жүргізеді. Жіліншік – бұл өрнектің бастауы мал жіліншігінің негізінде пайда болған. Алашаға екі қатардан ұзынша келген сызық түрінде салынады. Көгеріс – өсімдік бөліктеріне (сабағы, гүлі, жапырағы) ұқсатып жасалған өрнектер. Суөрнек – тоқымада түрлі өрнекті бөліп тұратын жолақтар. Сынықмүйіз – аты айтып тұрғандай сырт пішіні малдың сынған мүйізі тəрізді келген. Өрнекте шорт сынған тік төрт бұрыш, төрт рет ішке қарай иіліп нақышталады. Алаша тоқуда жиі қолданатын өрнектің бірі.
бөлігіне тереді. Тікмүйіз – алаша шетін нақыштауда пайдаланады. Дегенмен, аталған сондай-ақ, басқа да өрнектер кез-келген алаша түрлерінде ретіне қарай араласып нақыштала береді. Алаша тоқу дəстүрінде қолданылатын халықтық атауларды бір мақала көлеміне сыйғызу мүмкін емес, жоғарыда қарастырылған терминдерден бөлек əлі де ғылыми айналымға түспеген, бірақ жергілікті тілде қолданылып жүрген атаулар аз емес.
1. Тəжімұратов Ə. Шебердің қолы ортақ. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 54-55-бб. 2. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1969. – 62-68-бб. 3. Жалмұханов Ғ. Өрмек жабдықтары //Жүннен жасалатын бұйымдар. Құраст. К.Мұқанов. – Алматы: Қайнар, 1990. – 98-99-бб. 4. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлі жүйесі. Энциклопедия. Ғылыми редактор жəне жоба жетекшісі Нұрсан Əлімбай. 1-5 тт. – Алматы: «DPS», РПК «Слон», «Азия Арна» баспалары, 2011- 2014. 5. Антипина К.И., Махова Е.И. Безворсовое узорное ткачество //Народное декоративно-прикладное искусство киргизов. Труды киргизской археолого-этнографической экспедиции. Т.V. – Москва: Наука, 1968. – с. 53. 6. Муканов М.С. Казахская юрта. – Алма-Ата: Кайнар, 1981. – с. 165. 7. Қазақ кілемдері мен тоқыма бұйымдары. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық музейі коллекциясынан (ғылыми катало г). Ғылыми редакторы Нұрсан Əлімбай. – Алматы: ICOS, 2012. – 199-б. 8 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное исскуство. В трех томах. Т.І. – Алма-Ата: Өнер, 1986. – с. 85. 9 Востров В.В. Некоторые вопросы этнографии казахов Кзыл-Ординской области //ТИИАЭ АН КазССР. Т. 18. Материалы и исследования по этнографии казахского народа. Алма-Ата, 1963. – с.40. Е. Жайнақов ҚР МОМ антропология жəне этнология Орталығының ғ.қ. (Алматы қ.) ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАНЫМЫ: БИІК ЖЕР БЕДЕРЛЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ КЕЙБІР ҰҒЫМДАРДЫҢ МƏНІ
Ертедегі қазақтың географиялық танымының өте терең болғандығын жер бедеріне қатысты сан алуан ұғымдардан байқауға болады. Дегенмен, үлкен аумақты алып жатқан қазақ жерінің табиғи ерекшеліктеріне байланысты жер бедеріне қатысты ұғымдардың таралуы беркелкі емес. Сондықтан да, зерттеуші Т.Жанұзақов халықтық географиялық ұғымдарды – «географиялық ұғымдар» жəне «жергілікті географиялық ұғымдар» ретінде бөліп қарауға болатындығын айтқан [1, 21-б.]. Мұндай халықтық географиялық ұғымдардың мəнін нақтылап, түрлі белгілерін, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін саралап көрсетудің жер-су атауларын зерттеу мен жаңа атаулар беруде маңызы зор. 272
Биіктіктерге қатысты географиялық ұғымдардың қалыптасуында олардың тұрпаты, көлемі жəне басқа да белгілерінің ескерілгендігін көруге болады. Мұндайда атау ретінде биіктіктердің сипатына сəйкес тура мағыналы сөздермен қатар адам мен жануарлардың дене бөлігіне тəн атауларды метафоралық қолданудың кең таралғанын байқауға болады. Ғалым Нұрсан Əлімбайдың жетекшілігімен жарық көрген «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлi жүйесi» атты энциклопедияда этнос танымындағы вертикаль түзу мен горизанталь түзуге қатысты ұғымдарда антропоморфтық жəне зооморфтық кодтың бар екендігін айта келе, зооморфтық кодты жылқы түлігінің жаратылыстық коды ретінде көрсеткен [2, 367-б.]. Яғни, төбе, жал, жота,
бөліктерін, географиялық нысанды жəне осындай нысандардан құралған географиялық жер бедерін білдіретін ұғымдар ретінде пайдаланылған. Мысалы, төбе – ұғымы таудың белгілі бір бөлігін жəне жеке географиялық нысанды атауға қолданылған. Белгілі бір географиялық нысан ретіндегі биіктіктерге қатысты қолданылатын шоқы, шың, жота,
ұғымдар бір-бірін алмастыра қолданылуы, олардың кейбір белгілерінің ұқсастығына жəне əрқайсысына тəн белгілердің географиялық нысанда қатарласа кездесуіне орай деуге болады. Мұндай географиялық нысандарға қатысты ұғымдардың мəнін ашып, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындай түсуде тілдік жəне этнографиялық материалдардың маңызы зор.
үшін қолданғанда олардың тұрпатындағы ерекшеліктер ескерілген. Сонымен қатар ондай географиялық нысандардың биіктіктері, ауқымы жəне басқа да белгілері ұғымдардың қалыптасуына белгілі дəрежеде ықпал еткен. Мəселен, томпақ – төмпешік – төмпек – дөңес – дөң деп тұрпаты жағынан ұқсас болғанымен биіктігі мен көлемдеріне сəйкес атауларының өзгеретінін көреміз. Қазақта жиі қолданылатын географиялық нысанға қатысты ұғымның бірі – «төбе». Төбе – өзге биіктіктерден бөлініп тұратын биік жер бедері. Бұл ұғым міндетті түрде жеке-жеке орналасып, айналасындағы өзге жерлерге қарағанда ерекшеленіп тұратын биіктіктерге қатысты қолданылған. Төбелер өзара жымдаса тұтаспай, өзара тек етектері арқылы ғана ұштасуы мүмкін. Төбенің осындай өзгелерден бөлініп, дараланған қасиетіне орай қазақта «бір төбе» деген теңеу қалыптасқан. Мəселен, ұл-қыздарының, немерелерінің ішінен өзінің болашағынан үміт күттірер, ерекше біреуін атап, «бəленшем бір төбе, қалғандары бір төбе» деп айту ел арасында кездеседі. Осындай өзіндік дараланып тұратын ерекшелігіне орай көбінесе төбелерге арнайы атаулар беріліп отырған. Төбелерге атау беруде олардың түрлі белгілеріне, санына, сыйпатына орай өзіндік ерекшеліктері ескерілген. Мəселен, пішіні тақияға ұқсас дөңгелене келген төбелерді – Тақия төбе, бір өзі тұрған төбені – Жалғызтөбе, қатарласа жатқан екі төбені – Қостөбе деп атап, бұл атау сол маңның, аймақтың атауы ретінде де қолданылып отырған. Салыстырмалы түрде алғанда өзге төбелерге қарағанда əлдеқайда кішілерін – «төбешік» деп атаған. Өзге биіктіктерден ерекшеленіп тұратын, басы үшкілдене біткен біршама тіктеу биіктіктерді – «шоқы» деп атаған. «Төбе» тəрізді «шоқы» да өзге биіктіктерден ерекшеленіп тұруымен қатар, оның тұрпатында өзіндік ерекшелігі болады. Э.М. Мурзаев шоқының конус пішіндес болатындығын айтқан [3, 443-б.]. Сонымен қатар Ғ.Қоңқашпаев шоқының ерекшеленіп тұратындығын айта отырып, таудың үшкілдене келген ұшы ретінде де көрсеткен [4, 3-47-бб.]. Бұл сөздің орынды екендігін бүгінде əдебиеттерде «Хан-Тəңірі шыңы» деп жазылып жүрген биіктікті, сол аймақтағы жергілікті халықтың «Хан-Тəңірі шоқысы» деп атауынан да байқауға болады. Осы жерде қолданылатын «шың» жəне «шоқы» ұғымдарының өзіндік ұқсастықтарымен қатар айырмашылықтарының да бар екендігін айту керек. Қазақтың «шоқиу», «шоқиып отыру», «шоқиып тұру» сияқты сөздері олардың тік қалпын білдіру үшін қолданылатындығы белгілі. Бұл «шоқы» аталатын жер бедерінің тік болып келетіндігін дəлелдей отырып, басты белгісі оның тұрпатының ерекшелігі екендігін білдіреді. Ал «шың» ұғымы тұрпатына қарай емес, оның биіктігіне қатысты қолданылады. «Шың» таудың ұшаp басын, ең биiк жеpiн білдіретін ұғым болып табылады. «Шоқының» жоғарыда аталған «төбеден» айырмашылығы ұшар басының үшкілденіп келетіндігі жəне салыстырмалы түрде алғанда беткейлерінің тіктеу болып келетіндігі болып табылады. Өзге биіктіктерден ерекшеленіп тұруына байланысты шоқыларға міндетті түрде ат қойылып, ол сол маңды, өңірді білдіретін атауға айналуы қалыпты жағдай. Мəселен, қазақ жерінде Əулиешоқы, Мырзашоқы, Сұлушоқы, Ақшоқы, Қарашоқы, Көкшоқы, Қосшоқы деген жер атаулары көптеп кездеседі. Биік жер бедеріне қатысты ұғымдардың бірі – «қырқа». Зерттеуші Ғ.Қоңқашпаев «қырқа – қатты жыныстардан құралған, қырлары айқын көрінетін биіктіктер» деп көрсеткен [5, 3-47-бб.]. Расында да, қазақ танымындағы қырқа ұғымы үсті қырлы болып келетін созылыңқы биіктіктерге қарата қолданылатындығын байқаймыз. Қырқалар негізінен өзара ұштасып, тұтасып жататындықтан қатпар- қатпар болып көрінеді. Төбе, шоқы сияқты дараланып тұрмайтындықтан қырқаларға көбінесе даралап атау берілмейді. Мұнда айта кететін жайт «қырқа» ұғымы салыстырмалы түрде аласа жəне 273
орташа биіктіктерге ғана қолданылып, өте биік болған жағдайда өзге де сипаттарына сəйкес «қырат», «жал» немесе «тау» деген ұғымдар қолданылады. Қырқа ұғымымен қатарластырыла қолданылатын осы мəндес «қыр» жəне «қырат» ұғымдарының өзіндік ерекшеліктері де бар. «Қырқа» негізінен жеке бір биіктік екендігін қазақтағы «қырықтың қырқасына шықты» деген сияқты теңеуден де көруге болады. Дегенмен, бұл ұғым осындай биіктіктерден құралған жер бедеріне де қолданыла береді. Мəселен, ғалым Нұрсан Əлімбайдың жетекшілігімен жарық көрген «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлi жүйесi» атты энциклопедияда «бір-бірімен ұласа созылып жатқан бел-белес, ойлы-қырлы, шошақ төбелі жер – қырқа» деп келтірілген [6, 323-б.]. «Қырқа» ұғымымен мəндес болып келетін «қырат» негізінен біршама биік əрі үлкен аймақты алып жатқан жер бедерін білдіру үшін қолданылады. «Қырқа» орнына «қыр» ұғымы жиі қолданылғанымен, оның мағынасы өте кең болып табылады. Қыр ұғымның тар мағынасында үстіңгі жағы қырлы болып келген созылыңқы келген биіктікті де жəне көптеген осындай биіктіктерден құралған жер бедерін білдірген. Қазақта осыған орай тұрақты тіркестер көптеп кездеседі. Мəселен, «Қыр астында» (жақын жерде, алыста емес), «Алты қырдың астынан» (алыстан, қашықтан), «Алты
қолданылады. Дегенмен, қолданыстық аясының кеңейуінен қыр ұғымы бүкіл даланы да білдіру үшін қолданылтын болған. Осыған орай қыр баласы [қазағы] (қырдың, кең даланың баласы [адамы]), «Ой
бейналеу тіркестері ел арасында кездеседі [7, 578-б.]. Үсті қырлы болып келетін созылыңқы биіктікті білдіру үшін қолданылған келесі бір ұғым – «жал». Ғ.Қоңқашбаев «жал – қыры айқын көрінетін, белгілі бір бағытта созылыңқы анық байқалатын биіктік» деп қарастырған [8, 136-б.]. Расында да, халық сырт пішіні қырқа тəрізді болғанымен ерекшеленген, көзге бірден байқалатын қырлы созылыңқы биіктікті «жал» жеп атайды. Бұрынғы Кеңес одағының құрамындағы халықтардың географиялық ұғымдарын зерттеген Э.М. Мурзаев «жал» (джал) ұғымын аласа биіктіктер, тау шыңы, тасты биіктік ретінде жазған [3, 152-б.]. Дегенмен, қазақта «жал» ұғымының биіктігіне қатыссыз қолданыла беретіндігін де ескеру керек. Биік жер бедеріне қатысты «жота» ұғымы жиі қолданылады. «Жота» да «қырқа» тəрізді өзара ұштасып, тілімделіп жататын биіктіктерден құралғанымен, оның үстіңгі жағы қырланбай, доғалдана келетіндігі оның басты ерекшелігі болып табылады. Жотаның биіктіктері мен пішіндері əр түрлі болып кездесе береді. Салыстырмалы түрде өзгелерге қарағанда əлдеқайда аласа келген жер бедерін «дөң» деп атау қалыптасқан. Əдетте сыртқы пішіні төбеге, жотаға, қырқаға, шоқыға, жалға келмейтін кез-келген биіктіктерді білдіру үшін де дөң ұғымы қолданыла береді. Жоғарыда аталған ұғымдар негізінен салыстырмалы түрде аласа жəне орташа биіктіктерге қатысты. Ал аса биік заңғар биіктіктерге негізінен «тау» ұғымы қолданылатындығын ескеру керек. Дегенмен де, əр аймақтың табиғи ерекшеліктеріне орай ұғымдардың қолданыстық орнындағы айырмашылықтардың болатындығы да белгілі. Мəселен таулы аймақтарда жоғарыда аталған ұғымдармен білдірілетін биіктіктерді жазық далада «тау» деп атап кеткендігін байқауға болады.
жүктеу/скачать 15,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|