Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000

терін  толық  білмей,  оны  нөтижелі  түрде  игеруге  болмайды.  Қазіргі 

уақытта эпидемиялық процесс туралы ақпараттарды толық жинамай, 

өндемей жөне таддамай, оны жеткілікгі, нөтижелі басқару мүмкін емес.

Эпидемиологиялық  қадағалау жүйесін  бірінен  бірі өрбитін,  бір- 

бірімен  байланысты  шаралар  тізбегі  ретінде  көрсетуге  болады 

(17-схема):

•  ауру бар жерді  байқау,  ақпараттар  жинау жөне  оларды  есепке 

алу;

•  жиналған,  талданған деректерді  СЭМ-нің  кезекті  сатыларына 

бсру:  “жоғарылай” немесе  “төменнен жоғарылай”, яғни эгіидқадаға- 

лаудың төменгі бөлімдерінен жоғарысьша (деңгейлер — бағынышты 

жүйелер)  -   аудандық,  облыстық,  республикалық;

•  акдараттармен “көлденең” алмасу, ягни қажет болған мекемелер 

мен ведомосгволар (аудаңдық, облыстық, республика деңгейлерінде);

•  эпидемиологиялық қадағалаудың әр деңгейіңде арнайы бағдар- 

ламадағы дерекгерді эпидемиологиялық талдау және оған бага беру;

•  басқару шешімдерін жасау,  іске асырылып жатқан шараларды 

“кері  байланыс”,  немесе  “жоғарыдан төмен”  принциптеріне сүйене 

отырып,  қажет болса,  талдау үшін  үсыныстар  беру;

•  эпидемиологиялық жағдайларға болжам жасау.

Қандай да болсын жүқпалы ауруға эпидемиологиялық қадағалау 

бағдарламасьш жасауда алғашқы (шығар) нүкте осыған дейінгі кезең- 

де  сол  жерде  болған  эпидемиологиялык  жағдайды  ретроспективті 

таддау іске асады.  Бүндағы мақсат -   нақты жағдайда тексеретін ин- 

фекцияларды  (инвазияларды)  эпидемиологиялық  қадағалау  бары- 

сыңда кезек күтгірмейтін бағытьш анықтау. Осыған байланысты рет- 

роспективті талдаудың  шешетін  мақсаттары төмендегідей:

1.  Сол  жердегі  халықтың  залалды  жүкпалы  аурулар  қүрамын- 

дағы (ішіндегі) тексеретін аурудың нозологиялық түрінің орнын жөне 

оның тексеру кезеңіңдегі өлеуметтік-экономикалық маңызын бағалау.

2.  Таңдап алынған кезеңіндегі (бірнеше айлар, жылдар және т. с.) 

эпидемиологиялык, көрсеткіштерді талд ауды негізге алып тексеретін 

эпидемиялық  процестің  дамуын  (бағыты,  қарқыны  жөне  дамудың 

уақыты,  аумағы жөне  халықтың топтары)  анықтау.

3.  Зерттеліп жатқан аумақта осы аурудың ашылған  эпидемиоло­

гиялык ерекшеліктеріне өсер еткен табиғи-әлеуметтік қүбылыстарды

315

17-с х с 

м 

а. 

Эпидемяолопилык  қадагалау;  үі  юащ  қүрылымы

жөне олардьщ қүбылмалылығын тауып көрсету, оған тексеру кезіңдегі 

жүргізілген алдын  алу жөне  індеткс  қарсы  шаралардың сапасы  мен 

нөтижелілігін  бағалау.

Сырқатганушылық  туралы  деректерді  өңдеу  қорытындысында 

ауырғандардың уақыт бойынша, жыныс, жас, көсіптілік, түрған жері 

жөне тағы басқа да белгілермен бөліну сипаттамасы алынуы мүмкін, 

осы  деректер  алдын  алу  мен  індетке  қарсы  шараларды  бағдарлау 

жөне  бага беру үшін  қажет болады.

Дегенмен де осы  қалыптасқан дөсгүрлі статистикалық деректер 

(яғни  сырқатганушылық,  өлім-жітім,  уақытша  жүмыссыздық жөне 

т.  б.  көрсеткідггер)  эпидемиологиялық  қадағалау жүйесінің  табиғи 

көрсеткіштері  бола түрып,  олар  қазіргі  эпидемиялық процесті  бас- 

қаруға қажет толық акдіараттар ретінде роль атқара алмайды.  “Ақпа- 

ратпен  қамтамасыз  ету”  деген  түсінік тек  жоғарыда  келтірілген  ста­

ти стикалық көрсеткіштермен ғана  шектелмейді,  өйткені осы дерек-

316

тер  эпидемиологиялық  жағдайды  багалауға  мүмкііідік  жасай  оты- 

рып,  ең  басты  мөселе  — эпидемиялық  процестің  пайда  болу  себебі 

мен жағдайы туралы мөселеге жауап бере алмайды. Ал шъш мәнінде 

тек  инфекцияның  қалай,  неге  пайда  болғаны  туралы  жөне  оның 

реттелуіне  эсер  ететін  жағдайларды  жан-жақты  білу  арқылы  ғана 

эпидемиялық  процесті  басқаруга  болады.  Осыған  байланысты  эпи- 

демиологиялық  қадағалау  жүмысын  жан-жақты,  жүйелі  жүргізу 

әдістерінің  керек екендігі  байқалады.

Эпидемиялық процестің морфологиялық және функциональдық 

қүрылымын  анықтау  арқьиты  оның  өр  түрлі  деңгейлеріндегі  про- 

цестерді  эпидемиологиялық  қадағалау  —  қазіргі  кезендегі  қажетті 

талап  болып  саналады.  Өйткені  эпидемиялық  процестің  барлық 

деңгейлерін  жеке-жеке  және  оны  біртүтас  қүбылыс  деп  қарағаңда 

ғана инфекцияның пайда болу себебі мен жағдайын толық анықтап 

меңгеруге  болады  жөне  деңгейлердегі  болып  жатқан  жағдайлардың 

бір-біріне байланыстылыгын,  өзара бағыныштылығын анықтау арқ- 

ылы  (қажет  ақпараттарды  жан-жақты  жинап,  талдап  тексергеннен 

кейін) ғана індетке қарсы тиімді шаралар мен алдын алу әрекеттерін 

нөтижелі  іске  асыруға  толық  мүмкіншілік  туады.  Әрине,  мүндай 

қадағалау  эпидемиологиялық  жағдайдың  қай  жерде,  қай  зерттеу 

уақытында,  қандай  инфекцияның  нозологиялық  түрінде  өткізіле- 

тініне байланысты багдарлама жасалу арқылы іске асады. Айта кететін 

бір  жай,  эпидемиялық  процестің  әр деңгейі  -   зерттейтін  мамандар 

мен мекемелердің тікелей міндеті болғандықтан, олардың өз қызме- 

тіне,  мақсатына  сай  бағдарламасы,  тиісті  мақсаты  мен  міндеттері 

айқындалуы  керек.  Осы  жүмыстың  бәріне  басшылық  етіп,  бағыт 

беретін  (яғни  “заказчик”)  эпидемиолог-маман  болып  саналады.

Осындай қадағалау жүйесі төмендегідей эпидемиялық процестің 

белгілерін  зерттеуді  қарастыруды  қажет  етеді.

1.  Әлеуметтік экожүйе деңгейінде бақылайтынымызга жататындар:

•  сырқаттанушылықтың (тасымалдаушы, өлім-жітім, өлім қауіпін 

тутызатын жағдайлар) көрсеткіпггері мен даму бағыты, уақыты (жыл- 

дық,  айлық,  маусымдық,  күңдік),  олардың  аумаққа  бөлінуі  жөне 

халықтың бөлек топтарыньщ  араларыңда таралуы;

•  эпидемиологиялық  маңызы  бар  өлеуметтік  қүбылыстардың 

дамуы  (мысалы,  халықтың  табиги  демографиялық  өзгерістері  мен

317

көшіп-қонуы,  шаруашылық  саласының  бағыты  мен  сипаты,  сани- 

тарлық-гигиеналық жағдайлар  сипаты  жөне  ауыз  суымен,  тағамдар 

және  тагы  басқалармен  қамтамасыздандыруды ұйымдастыруы);

•  санитарлық-эпидсмиологиялық  мекемелердің жүргізіп жатқан 

алдын алу мен індетке қарсы шараларының сапасы мен нәтижелілігі.

2.  Экожүйелік деңгейде  бақылайтынымызға жататындар:

•  паразит  популяииясының  құрылымы;

•  халықтардың  иммундық қүрылымы;

•  буьшаяқты  тасымалдаушылыар  популяциясының  сипаттама- 

сы  (түлғасында  қоздырғыштардың  барлығы)  көптігі  және  олардың 

биологиялық сипаттамасы;

•  қоршаған ортадағы абиотикалық объектілердің қоздырғьпптар- 

мен ластануы;

•  эпизоотиялық процестің  (зооноздарда)  дамуы;

•  табиғи  факторлардьщ  (метеорологиялық,  сулық,  топырақтық 

және  басқ.)  жағдайы.

3.  Организмдік деңгейде  бақылайтьшымыз  — аурудың  клиника- 

лык басым түрлері,  ауыртпашылығы,  қасіреті  жөне  аяқталатыны.

4.  Клеткалық  деңгейде  бақылайтынымыз  —  қоздырғыштардың 

биологиялық қасиетгері (оның вирулентгілігі, уландырғыш қабілетгсрі, 

ферменттік қарқындылыгы, фаго- жөне серотүр сипаттары, дөрі-дөр- 

мекке тұрақтылыгы,  қоршаған ортадағы шыдамдылыгы жөне т.  с ).

5. Субклеткалық деңгсйде бақылайтынымыз -  паразит түрлерінің 

молекулярлық-гснетикалық  сипаттамасын  жөнс  олардың  өзгерім- 

ділігін бақылау, оған қоса халықтың иммундық статусына генетика- 

лы к эсер ететін  себептерге де  көңіл аудару.

Эпидемиялық процестің (субклеткалық деңгейінен өлэкожүйеге 

дейін)  барлық  биологиялық  жүйелерін  бақылау  қорытындылары 

туралы  акпаратгар  эпидемиологта  шоғырланады  (“деректер  банка- 

сы”).  Мамандар оларды жүйелеп,  нысаналы бағытпен өңдейді жөне 

осыдан  ш ыққан  нөтижені  табиғи-өлеуметтік  факторлардың  даму 

деректерімен салыстырады (эпидемиологиялықталдау), осының бөрі 

эпидемиологиялық диагноз қою үшін ақпаратгық негіз болып сана- 

лады.  Осы  ақпараттардың  талданған  жинақталуы  алдын  алу  жөне 

індетке  қарсы  жүмысгардың  стратегиясы  мен  тактикасына  қажет

318

болған түзетулер жасауға, содан кейін эпидемиологиялық жағдайды 

ғылыми түрғыда дөледеп,  болжауға  негіз  болады.

Осыған  байланысты тексерудегі  аумақта эгшдемиологиялық қа- 

дағалау  жүргізу  үшін  ақпараттық  негіз  болатындарға  төмендегілер 

жатады:

•  санитарлық-эпидемиологиялық  мекемелердегі  мезгіл-мезгіл 

есеп  беру формалары;

•  ауру  туралы  кезексіз  жедел  ақпараттар  және  күрт  көбеюді 

ыкдиамдау  мен жоюға  қолданған  шаралар туралы деректер;

•  ошақты  эпидемиологиялық тексеру;

•  жүқпалы  науқастардың ауру тарихы;

•  белгілі халық топтарында диспансерлік бақылау қорытындысы;

•  күші  бар  бүйрықтар  мен  үсыныстардың  орындалғанын  жос- 

парлы  түрде тексеру қүжаттары;

•  науқастарды (тасушыларды) және қоршаган ортадағы әр түрлі 

объектілерді  (топырақ,  су,  тағам,  қанмен  қоректенетін  буын-яқты- 

лар жөне т.  б.)  лабораториялық тексеру нөтижесі туралы деректер;

•  метеофакторлардың динамикасы  туралы деректер;

•  эпидемиологиялық  маңызы  бар  объектілерді  сумен  қамтама- 

сыз ететін мекемелер жөне қогамдық тамақтандыру орыңдары, бала- 

лар  мекемелері,  емханалар,  базалар  және  тағы  басқалардың  сани- 

тарлық тексеру нөтижесі туралы  материалдары.

Эпидемиялық  процестің  құрылымының  өр  түрлі  деңгейін  си- 

патгайтын әр қилы мағлүматтарды үнемі талдау арқылы, пайда бол­

тан  қолайсыз  тенденциялардың  динамикасына  сүйеніп,  жұқпалы 

аурулардың клиникалық белгілерінің өлі айқын түрде көрінбей түрга- 

нына қарамастан,  алдын  ала болжам жасауға болады.  Жоғарыда ай- 

тылғандай,  осындай  белгілер ретінде,  мысалы,  анықталған  қоздыр- 

ғынггардың арасында, серо- жөне фаговарлық қасиеті өзгерген гүрлер- 

дің болуы,  антибиотиктерге төзімді штамдардың пайда болуы, олар- 

дың көптеген дөрі-дәрмекке төзщділігі, берілу механизмінің белсен- 

ділігінің артуы  немесе басқа басіы берілу жолының пайда бола бас- 

тауы,  халықтың  иммундық  қүрамының  өзгеруі,  олардың  арасында 

иммундық  қасиеті  аз  топтардың  жиілеуі  және  т.б.  болуы  ықтимал. 

Осы деректер аурудың аддын алу мен керекті шараларды дер кезінде 

атқару  үшін  ғылыми  дәлелденген  фактілер  болып  саналады.  Осы

319

деректерге  сүйеніц,  жедел  алдын  алу  шаралары  қолданылады.  Ол 

ш аралар  ауруды  болдырмау  үш ін  немесе  оны ң  деңгейінің  тез 

көтерілуіне кедергі болу үшін атқарылады.  Мінс, түрақты атқарыла- 

тын  жөнс  дүрыс  үйымдастырылған  эпидемиологиялық  қадагалау- 

дың  басты  ерекшелігі  мен  тиімділігі  осыңца.  Осылайша  атқарыла- 

тын  жүмыс  арқылы  эіщдемиологиялық жағдайдың  шиеленіспеуіне 

жол  бермеу,  алдьш  ала  білу  арқылы  эпидемиологиялық  жағдайды 

түрақты дсңгейінде сақтап қалуға мүмкіншілік туады. Бүл эпидемио- 

логиялық қадағалаудың ең басты  мақсаты болып  саналады.  Індетке 

қарсы жүмыс істсйтін мекемелер болтан эпидемиялық ошақты жою- 

мен  ғана  шүгыдцанбай  (өкінішке  орай  қазіргі  жагдайда  уақыттың 

көшпілігі  осы  жүмысқа  бағытталған),  олардың  осындай  індетгерді 

болдырмау, яғни аурудың алдын алу шараларына қарай бсйімделуіне 

көбірек көңіл белу керек.  Бүл қазіргі кезеңдегі науқастың алдын алу 

принципі  болуы тиіс.  Мүндай  бағыт ДДҮ-ның басты  бағдарламасы 

болып  табылады,  осы  принцип  біздің  мемлекетіміздегі  денсаулық 

сақтау  мекемелерінің  басты  бағыты  болуы  шарт.  Енді  осы  мөселе- 

лергс  тоқталайық.

Эпидемияға дейінгі диагноз  қою

Клиникалық тәжірибеде қодцанылатын “нозологиялыққа дейінгі 

диагноз қою ”  түсінігі,  яғни дені  сау мен  ауру шекарасындағы орга- 

низмнің жағдайын анықтау (норма мен патологияның шекарарасын 

анықтау)  сияқты  эпидемиологиялық  төжірибеде  де  “эпидемия  ал- 

дындағы  (эпидемияға  дейінгі)  диагноз  қою ”  әдісін  жүзеге  асырып, 

қолдану керек.  Эпидемиялық жағдайды туғызатын  жөне  шиеленіс- 

тіретін  қүбылысгарды  дер  кезіңде  сезу,  соны  негізге  ала  отырып, 

алдын алу мен індетке қарсы шаралар жоспарына қажет болған түзе- 

тулер мен толықтырулар енгізу қажеттілігі эпидемиологиялық қада- 

галаудың басты  мақсаты болып саналады.

“Санитарлық-эпидемиологиялық жағдай” туралы ақпараттардың, 

яғни  сөйкес  берілу  механизмінің  жөне  оның  өзгеруінің  (эпидемио- 

логиялық қауіп-қатерлерінің көптігі немесе аздығы) жүзеге асу мүм- 

кіншіліктерін анықтау арқылы эпидемиялық процестің пайда болу- 

ына жол  бермей,  оның алдын алу өрекеті жасалуы тиіс.

320

Бұл  жерде,  айта  кету қажет,  аурудың  клиникалық  анық,  айқын 

түрі тек эпидемиялық процестің бергі көрінісі (“айсбергтің төбесі”), 

оган  дейін  ол  белгісіз,  жасырын  түрлерімен  таралуы  мүмкін  және 

халықтың  арасында  және  бізді  қоршаған  ортадағы  объектерде  қоз- 

дырғъшггардың  қорлануы да жиі кездесуі  ықтимал.  Мысалы,  Зонне 

дизентериясының  қоздырғыіпы  вирулснттік деңгейі  жагьшан  онша 

емес,  сондықтан  аурудың  анық  клиникалық  дамуы  үшін  қоздыр- 

ғьшггың жүқтыру мөлшері  (дозасы)  көп болуы қажет. Аурудың мау- 

сымдық көтерілуі кезеңіңае инфекциялардың есепке алынатын тіркеу 

мерзімі эпидемиялық процестің бастапқы шын мәніндегі белсенділі- 

гінен бір шама ығысады. Алғашқы маусымдык. Зонне дизентериясы 

ауруының  мөлшері  белгісіз  болып  қалуы,  басқа  оның  диагноэдар- 

мен тіркелуі  мүмкін.  Осы  кезде  инфекция  қоэдырғыштарынын  кө- 

зінде  қорлану процесі жүріп жатады да,  олар  қоршаған  ортаны  көп 

ластандырады.

Осы  процестің  салдарынан дайын тамақ,  ас-су жөне  тағы  басқа 

да сыртқы ортаның объектілсрінің қауіп-қатерлігі бір шама деңгейге 

дейін  өсіп,  олардағы  қоздырғыштың  мөлшері  (дозасы)  жоғарыла- 

гандықтан  инфекцияның  ауыр  түріне  өкеліп  соғады.  Осы  кезден 

бастап аурудың клиникалык анық түрлерін тізімге толық тіркеу бас- 

талады.  Бірақ  тек  осы  оқигаларга  сүйене  отырып,  аурудың  шын 

мөніндегі таралу деңгейін  анықтауға болмайды.  Эгшдемиялық  про- 

цестің  қаркынына дүрыс  бага  беру  үшін  халықка жалпы  қолайсыз 

өзгерістердің өсерінің басгалганын  айқындайтын  көрсеткіштерді де 

ескеру керек.

Эпидемиологиялық жағдайдьщ шиеленісуінің шарттары мен ха- 

баршыларын  аныктау  (эпидемияның  алдындагы  диагноз  қою) 

дегеніміз — эпидемиологиялық жагдайдың дөл осы жер мен дөл осы 

уақыттағы салауапылығы мен салауатсыздығының арасындағы ше- 

кара.  Зерттелген жүқпалы  аурудың нозологиялық түрінің эпидеми- 

ологиялық  жагдайының  өдеттегі  деңгейі  немесе  осы  аурудың  бол- 

мауы  “нормадағы” жағдай болып саналады. Осы “нормадан” ауытқу 

дегеніміз өр инфекцияның сол аумақта,  белгілі уақыт мерзіміне төн 

шекарада  болған  деңгейден  асып,  салауатсыздыққа  қарай  бет  алуы 

болып  табылады.  Мүңца  эпидемиялық  процестің  “нормасын”  си- 

паттайтын сандық жөне сапалық көрсеткіпггерден басқа да, оны кең

321

коле мд е  сипаттайтын  эпидемияның алдындағы жағдайлар қарасты- 

рылады.

Эпидемияға дейінгі диагноз қоюдың мақсаты -  ең алдымен бол- 

жам жасау, яғни өте ерте байқалған белгілерін анықтау арқылы эпи­

демиологи ялық жағдайдың болуы мүмкін шиеленісін сезу жөне оны 

боддырмау.  Сондықтан  эпидемияға  дейінгі диагноз  қоюдьщ  негізгі 

принциптерін  жасау  —  эпидемиологияльгқ  қадагалау  үшін  ең  ма- 

ңызды  кезең болып  саналады.

Бұл  жерде  эпидемиологиялық  жағдайдың  шиеленісуінің  алгы 

шарттары  мен  алғашқы  хабаршыларын  дер  кезінде  және  толық 

мөлшерде  айыра білу керектігін ескерген жөн.  Алғы  шарттар  болып 

табиғаттағы жөне өлеуметтік қүбылыстардың әсерінен эпидемиялық 

процестің паразитарлық жүйе құрамдарының өзара өрекетгестігінің 

жеделдеуі  саналады.  Сол арқылы  паразиттерде,  қоздырғышты тара- 

татын буынаяқтыларда немесе иелер популяциясында өзгерістер бола 

бастайды.  Осы  қүбылыстардьщ  өсерінен  бсрілу  механизмінің  үдей 

бастауы  да  байқалады.  Алгашқы  хабаршылар  дегеніміз  паразитар- 

лық  жүйе  қүрамдарының  өзара  өрекеттестігінің  жеделдеуі  бастаға- 

нын  сездіретін  алгашқы  белгілер.  Олар  табиғи-өлеуметтік  ортадагы 

қауіп-қатер факторларына қолайлы жагдайдар тууының нотижесінде 

эпидемиялық процсстің ашық,  белсенді түріне  ауысу  мүмкіншілік- 

терінің пайда бола бастағанын  көрсетеді.

Сонымен, табиги-өлеуметтік ортадағы қауіп-қатер факторларын 

табу  жөне  оны  талдау,  олардың  эпидемиялық  процесгің  дамуына 

тікелей немесе жанама өсер етуін анықтау эпидемиологиялық қада- 

ғалаудың негізгі мақсаты болып  саналады.  Бүл жагдайда эпидемио- 

лог-маман болған нөтижеден себепке қарай емес,  керісінше,  себеп- 

тен оның салдарына (себеп болтан факгорлардан науқастануга) қарай 

үмтылады.  Мүндай  төсіл  эпидемиологиялық  жағдайдың  шиеленісу 

мүмкіншіліктерін алдын ала коре білуге бағыттайды.  Әрине,  бүл ба- 

ғыттьщ жүқпалы ауруды болдырмауға немссе  оның деңгейінің сон- 

шалықты  жоғары  болмауына  ықпалын  тигізетіні  сөзсіз,  яғни  бүл 

жерде  “өртті  сөндіргеннен  гөрі,  оны  болдырмауға  тырысу  керек” 

деген  принциппен жүмыс  істеу керек.

Сонымен, эпидемиологиялық жағдайда эпидемияга дейінгі диаг­

ноз қою тек аурулардың деңгейіндегі көп қырлы бақылау қорытын-

322

дысын талдау ғана емес,  ол ең алдымен  ауру қоздырғышының тара- 

лу  жолдары  мен  берілу  себептерінің  болуы  мүмкін  қарқынынын 

сипаттайтын көрсеткіпггерді таддау болып  саналады.

Эпндемвологиялык жағдақдың шиеленісуінің алгы шарттары

Паразитарлық жуйенің тіршілік ететін ортасы, яғни табиги фак- 

торлардың  жиынтығы  эпидемиологиялық  экожүйенің  қүрылым 

бөлшегі болып саналады және олар паразитарлық жүйе қүрамдары- 

ның  өзара  өрекеттестігін  реттеуші  ролін  атқарады,  осы  процестерді 

бірде тездетеді, бірде баяулатады. Осы факторлардың мүндай реттеуші 

қызметі  паразит  популяциясына  да  (ең  алдымен  паразиттің  орга- 

низмнен тыс жердегі қоршаған ортаның өр түрлі объектілерде тіршілік 

ететін  бөлігіне),  ис  популяциясына  да  жөне  қоздырғыштың  берілу 

механизмінде  эсер етуі арқылы  білінеді.

Табиғи  ортадағы  факторлар  жағдайының  өзгеруі  паразитарлық 

жүйенің  қүрамына  кіретін  бөлшектердің  өзара  әрекеттестіктерін 

үдетуге қабілетгі болса, мүндай қүбылысты эпидемиологиялық жағ- 

дайды  шиеленістіретін  алғы  шарт деп  қарауға болады.

Табиғи  ортаның  қүрамдары,  олардьщ  ықпалының төндігі  жөне 

эпидемиялық  процестің  басты  өзгеріске  үшырайтын  бөлімдері  өр 

жүқпалы аурулардың нозологиялық түрі, қоздырғьшггарының берілу 

механизмдері  арқылы анықталады.

Қоздырғыпггары респираторлық механизм арқылы берілетін ты- 

ныс  жолдарының  инфекциялары  есебінен  биологиялық  иелерінің 

организмінде тіршілік етіп, өніп-өседі (қоршаған ортадағы төзімділері- 

нен басқа,  мысалы,  туберкулез таяқшасы), демек табиги факторлар 

негізінен  тек  ие  популяциясына  ғана  ықпалын  тигізеді.  Мысалы, 

ауаның температурасының төмендеуі  организмнің жалпы  иммунды 

түрақтылығын нашарлатады.  Осы жағдайдың көптеген респиратор- 

лы инфекциялардьщ күз-қыс айларында өршіп, кең таралуына ықпал 

жасайтыньш  ескеру керек.

Іш ек инфекцияларының қоздырғыштары бірімен-бірі жалғасып, 

(“эстафеталық”),  нөжіс-ауыз  механизмі  арқылы  берілетін  шақта 

қоэдырғыштар инфекция көзінен қабылдаушы адамға өту процестері 

кезінде сыртқы орта объектілерінде біраз уақыт өмір сүруге мөжбүр

323

болады.  Осыған байланысты паразит популяциясының организмнен 

тыс  өмір  сүру  кезіне де  табиги  факторлар  өжептөуір  өсерін тигізеді, 

оның  берілу  жолдарының  белсенділігіне  де  ықпалы  болады.  Сон- 

дықтан  қоздырғыиггары  нөжіс-ауыз  механизмі  арқылы  берілетін 

инфекциялар кезінде ауа температурасы мен жауын-шашынның дина- 

микасы эпидемиологиялық жағдайдьщ шиеленісуін болжауга қажетті 

белгілер болып  саналады.  Сондықтан  санитарлық-гигиеналық жағ- 

дайы қанағаттанғысыз аумақтарда ішек инфекциялары  қоздырғыш- 

тарының берілуін шыбын қамтамасыз етуі мүмкін, температура дина- 

микасын білу аркылы осы фактордың белсенділігінщ үдейтін мезгілін 

анықтауға  болады.  Үй  шыбынының  көбеюі  ауа  температурасына 

байланысты  екені  белгілі:  7—8  °С  жылылықта  олардың  белсенділігі 

төмендейді;  12  °С-та  үша  бастайды,  қоректенуі  —  15  °С-тан  жоғары 

болғанда басталады,  ал үрықтануы  17 °С жылылықта өтеді. Ең қолай- 

лы температура болса,  шыбын түқымдары  8—10 күнде толық дамып 

жетіледі,  ал  температура  томен  болса,  оның  дамуы  1—1,5  айға  со- 

зылады.

Қоршаған ортаның температура көрсеткшггеріне сүйеніп,  көпте- 

ген  гельминтоздарды  болжау үшін да пайдалануға болады.  Мысалы, 

гельминттің үрыкты жүқтыратьш сатысы қоршаған ортаның тек ар- 

найы  температурасында дамиды  (өрине,  ылғалдылық,  аэрациялық, 

иондық жөне  басқа да табиғат  себептерінің  қолайлы  үйлесуі  нөти- 

жесінде).  Бүл  тұрғыдан  алғанда топырақ температурасыньщ төмен- 

дегідей  градиенттері  (шектері)  болуға  тиісті:  1)  үрықтың  дамуына 

қолайлы температура  шегі;

2)  үрыкты  жүқпалы  сатысын  қысқа  уақыт  ішінде  ең  жоғарғы 

пайызда  жетілдіретін  қолайлы  температура;  3)  үрықтың  дамуына 

қолайсыз температура, бірақ оның сақталуына жөне тіріпілігіне белгілі 

бір  мерзім  ішінде  қауіптің болмауы.

Аскарид қүртының үрығы өсіп-өніп жетілу үшін топырақтың ең 

төменгі температурасы  12—13 °С шамасында болуы қажет, қолайлы- 

сы  -   24-30  °С  шамасында.  Үрықтың  жетілу  уақыты  топырақтың 

температурасына  тығыз  байланысты:  13,5  °С  температурада  үрық- 

тың жетілуі  үшін  42,5  күн  керек,  24°С-та  —  14 күн,  ал  30 °С  — 9-ақ 

күн  керек,  37  °С температурада өсе бастаған  үрық өз дамуын тоқта- 

тады  да,  тіршілігін  жояды.  Үрықтың  қимылдайтын  личинка  дөре-

324

жесіне  жетуі  үшін  жылу  қосыңдысы  18  °С,  ал  ересек  түрі  (толық 

жетілген)  ауру  шақыратын  дсңгейге  жетуі  үшін  36  °С  шамасында 

жылылық  қосындысы  қажет.  Бірақ  ұрықтың  бастапқы дамуы  тем­

пература,  ылғалдылық  жөне  басқа  да  себептердің  үйлесуіне  қарай 

жылдам,  баяу болады  немесе тоқтауы да ғажап  емес.

Үрықтардың  толық  жетіліл,  қоздырғыш  деңгейіне  дейін  өсіп- 

даму  уақыты  температурага  бағьснышты  болу  жайы  трихоцефалез 

(власоглав),  стронгилойдоз,  онкилостомидоз және басқада геогель- 

минтоздарда да кездеседі.  Су арқылы тарайтын гельминтоздар үшін 

де  (описторхоз, дифиллоботриоз,  клонорхоз,  парогонимоз,  фасцио- 

лез,  дранхункулез  жөне  басқалары)  қоршаған  орта температурасы- 

ның маңызы жоғарғьща айтылгаңдай  болады.

Жұқпалы аурулардьщ тарауына жауын-шашын да ықпалын тигі- 

зеді.  Мөселен, көктемде ауа-райы күрт жылып,  қар тез ерісе немесе 

жаз  айларьшда  мол  жауын  жауса,  ластанған  топырақ  бетінен  (жер 

бетінен) залалды іш микробтары жөне гельминт қүрттарының үрық- 

тары  су тасқынымен  қүдықтарға,  су  қоймаларына,  өзендергс,  жаға 

жайларға жетеді, сөйтіп эпидемиологиялық жағдайды нашарлатады, 

инфекцияның  (инвазияның)  кең таралуына қолайлы жағдайлар ту- 

гызады.

Керісінше,  қүрғақшылық кезеңінде  су  мөлшері күрт  азаяды,  су 

агьшы кемиді, оған байланысгы судың озін-өзі тазарту процесі нашар- 

лайды,  ауыз  сумен  қамтамасыз етуде де  кемшіліктер болуы  мүмкін, 

осының бөрі халықтың сапасыз суды пайдалануына мәжбүр «теді.

Қан  арқылы  тарайтын  аурулардың дамуын да болжауға  болады. 

Мүнда қан сорғыш буынаяқтылардың қоршаған ортадағы темпера­

тура  қүбылысына  тығыз  байланысты  маусымдық  тіршілік  дамуы 

ескеріледі.  Мөселен,  безгектің ошағы бар жерде ауа температурасы- 

ның барысын бақылау эпидемиологиялық жағдайдьщ шиеленісуіне 

мүмкіншілік жасайды,  себебі  оны тарататын сары  масаның Анофе­

лес түрі үрығының қанатты сатыға дейін жетілуі де қоршаған орта- 

дағы температураға тығыз байланысты.

Жоғары температурада сары  маса жылдам дамиды,  ал ол төмен- 

десе, оның даму мерзімі үзарады,  10 °С температура шамасында үрық- 

тың дамуы токтайды.  Масаньщ қыстайтын мекендерінен ұрғашылары 

5 -7   °С  температурада  үшып  шығады,  ал  7 -9   °С  олар  үрықтанады.

325

Личинкалары  9—11  °С  температурада  пайда  бола  бастайды.  Личин- 

каларының  III—IV жастағыларынын алгаіи  пайда  бола  бастауы  12— 

15°С  температурада  байқалады.  Осы  кезде  сары  масалардың қанат- 

тануы  14-16  °С-та  басталады.  Қоршаған  ортадағы  температураның 

дамуын бақылай отырып, қыстап шыққан сары масаның үрғашыла- 

рының  қай  мезгілде  үшып  шыққанын,  үрықтанғанын  жөне  олар- 

дың үшып  шыгу мерзімін де  есептеп  шығаруга  мүмкіндік туады.

Плазмодилердің  сары  маса  организмінде  жетілуі  де  қоршаған 

ортадағы  температураға  байланысты  болады.  Осы  дамуды  бақылау 

арқылы адамның безгекпен науқастанатын мерзімін болжауға бола­

ды. Ауаньщ температурасы  12 °С-тен төмен болғанда маса организмін- 

де спорогония (үрығы жетілу) процесі болмайды. Еліміздің солтүстік 

облыстарында 26—40 төулікке созьитатын  16—19 °С температура шілде 

мен тамыздың ортасында болады. Демек,  егер маса безгек қоздырғ- 

ышын  шілде  айында  жүқтырса,  онда  оның  дснесінде  спорогония 

стадиясы шілде айының ішінде, тамыздың басында бітеді, содан кейін 

масаның  адамға  да  жүқтыру  мүмкіншілігі  басталады.  Егер  маса  та- 

мыздың  бірінші  жартысында  залапданса,  оның  спорогония  циклі 

бітпей-ақ,  масаға  қолайлы температуралық жағдай тоқталады,  сон- 

дықтан  маса  адамдарға безгек ауруын жүқтыра алмайды.

Жоғарыда айтылған масаның денесінде өтетін спорогония циклі 

оңтүстік  облыстарда  1—1,5  ай  ерте  басталады,  яғни  маса  маусым- 

шілдеде жүктырып,  шілденің басында қоздьгрғьпшы тарагга басгайды. 

Демек  эпидемиялық  процесті  үдететін  сыртқы  орта  факторының 

(температура)  өсері  өлдеқайда ерте  басталады.

Қоршаған  ортада  жылылық  ерте  басталса  (25-28  °С),  масаның 

үргашылары эпиде миологиялық қауіпті деңгейге ерте жетілуі мүмкін 

(2 -3  қысқа генотрофикалық циклдардан кейін),  керісінше темпера­

тура төмендеген сайын оның денесіндегі генотрофикалық циклдар- 

дың 5—6 рет болуы қажет болады, тек сонда ғана паразиттің спорго- 

ниясы аяқталады.  Егер осы мерзімде спорогония аяқталмаса, адамға 

жүғу  мүмкіншілігі  іске  аспайды.

Тағы да еске салатын мөселе  — температура жоғарылағанда оған 

қоса жауын-шашын аз болса, ашық сулар тайыздайды, соның салдары- 

нан көптеген шағын шалшықтар пайда болады,  олар күнге жақсы қы- 

запын болғандықтан, безгек масаларының өсіп-өніп, көбеюіне қолайлы.

326

Сонымен,  қоршаған  ортадағы  тсмператураны  бақылау  арқылы 

безгектің эпңдемиялық процесінің мүмкін болған даму сипатын бол- 

жауды қамтамасыз етуге жөне алдын алатын немесе  шек қою  шара- 

ларын  дер  кезінде  іске  асыруға  мүмкіншілік туады.  Осыған  байла- 

нысты  індетке қарсы шараларды қай жерде безгек қатері анық бол- 

са,  сол  жердің  ауа температурасын  ай  сайын  болжап және  безгекке 

қарсы  шараларды  жоспарлап  отыруға  болады.  Осыған  байланысты 

безгекті жою үшін химия төсілімен жалпы алдын алу мсрзімін анық- 

тауға болады.

Бүған  қоса,  қанмен  қоректенетін  буынаяқтылардың  басқа түр- 

лерінің  (кенелер,  бөкене  шыбындар,  жигала  шыбындары,  соналар 

және басқа түрлсрінің)  белсенділігі дс қоршаған ортадағы темпера­

тура  көрсеткіштерімен  сөйкес  болады.  Осы  көрсетюштеріне  тадцау 

жасау арқьілы инфекция  қоздырғыштарының буынаяқтылар  арқы- 

лы  берілуін,  қан  арқылы  тарайтын  аурулардың эпидемиологиялық 

жағдайларының шиеленісу мүмкіншіліктерін болжауга болады. Мы- 

сал келтірейік: Қазақстанның оңтүсгік аймақтарында (Жамбыл облы- 

сының  Сарықүм  ауданы  жөне  Қызылорда  облысының  көптеген 

аудандарында)  қырым геморрагиялық қызбасының ошағы бар.  Осы 

аурудың вирусын тарататын кененің белее нділігі көкгемгі жылылық- 

тың басталуымен байланысты. Ауа райының осы өзгешелігін ескере 

отырып,  ҚГҚ-ның  қарқьщцау  мерзімін  болжауга  болады  жөне  бүл 

болжамға  сүйеніп,  осы  қатерлі  вирустық  инфекцияның  кең  тарал- 

мауы үшін өрекет жасауға өбден болады.  Ол мүмкіндік — осы кезең- 

де  табиғи ошаққа бармау,  осы жерден малдарды да тез өкету болып 

саналады. Осыңдай сақтық шараларының болмауы салдарынан Жам­

был  облысының  осы  өңірлерінде  ҚГҚ  инфекциясының  бүрқ  етуі 

жиі болып түрады.  Егер кененің белсенділігінің басталатын мерзімін 

есепке  алмасақ,  онда  жергілікті  түргандардың  сырқаттануы  әбден 

мүмкін,  осындай жағдайлар  болып та жатыр.  Егер  бүл  аурудың  оге 

қауіпті  екенін  ескерсек  (өлім-жітімдік көрсеткіші  өте  жоғары  және 

өте  конгагиозды  инфекция),  инфекцияның  дамуына  жол  бермеуге 

болады.

Зоонозды аурулардың эпидемиялық процесі эпизоотиялық про- 

цеспен тығыз байланысты, ал осы аурулардың эпидемиялық ошағы- 

ньщ  эпизоотиялық  ошақтарға  тәуелді  екенін  жоғарыда  айтқанбыз.

327

Сондықтан эпизоотологиялық жағдайға баға беру зооноздарды эпи- 

демиологиялық қадағалаудан белек болмауы қажет жөне оньщ маңы- 

зы  зор  екені  белгілі.  Ендеше  оның  шиеленісуі  эпидемиологиялық 

жағдайдың қауіпті болуының алғы шарты болып саналады.  Эпизоо- 

тиялық процестің жыл  бойы  кезектілігін сипаттайтын  заңцылықтар 

мен  маусымдық  ретпен  іске  асатыны,  табиги  факторлардың дамуы 

зоонозды  инфекцияларды  эпидемиологиялық  бақылауда  болжам 

белгілері болып табылады.

Мысалы, туляремияда көктемдегі су көлемін, оның деңгейін білу 

осы  инф екцияны ң  эпизоотологиялы қ  ж ағдайы ны ң  шиеленісу 

мүмкшдікгерін  анықтауға  көмектеседі,  себебі  су  мөлшері  аз  болса, 

онда су сабауқүйрықтарының (инфекцияның негізгі көзі) өніп-өсуіне, 

эгшзоотиялық процестің дамуына қолайлы болады, керісінше су мол 

болса, көптеген кеміргіштер судың астыңца қалып, қырылады, сөйтіп 

сол жердегі ошақтардың қауіптілігі төмендейді.

Ауыл  шаруашылық  малдарының  арасындағы  эпизоотиялық 

процесті  бакылауды  ветеринар  мамандары  мен  осы  саладагы  меке- 

мелердің жүргізетіні белгілі, соңдықтан эпизоотологиялық жағдайға 

баға беру барысында ветеринария жұмысындағы (саласындағы) атқа- 

рылатьш жүмыс туралы материалдарды  пайдалану керек.  Егер эпи- 

зоотиялық  процесс  аңшылық  кәсіпке  байланысты  хайуанатгардың 

арасында байқалса,  онда аңшылықпен  айналысатын жөне  басқа да 

мекемелердін деректері талданады.

Егер инфекция қоздырғыштарының тасымалдаушылары кеміргіш- 

тер болса, онда санитарлық-эпидемиологиялық станциялар мен обага 

қарсы  күресетін  мекемелердің  деректері  пайдаланылады.  Қандай 

жағдайда  болсын  эпизоотиялық  процесті  байқау  санитарлық-эпи- 

демиологиялық оргаңдардан басқа кажет болтан мекемелердің (вете- 

ринарлық  сала,  орман  шаруашылық  органдары,  табиғат  қорғау, 

аңшылық шаруашылықтары, милиция органдары жөне т. б.) өз ара- 

ларыңда ақпарат жүйесі дұрыс жолға қойылуы тиіс. Онсыз жеткілікті, 

қолма қол  атқарылатын  шараларды жүзеге асыру мүмкін емес.

Эпидемиялық процеске табиғат қубылыстары  көптеген жағдай­

да тікелей емес,  жанама түрде,  оның өлеуметгік бағыньшпы жүйесі 

арқылы  ықпалын  тигізеді,  яғни  халықтың  алеуметгік  тіршіліктері 

арқылы  (түрмыс  сипаты,  өндіріс  саласы  жөне  адамдардың  төртіп-

328

ереже  сақтауы)  іскс  асады.  Мөселен,  хайуанаттардың  маусымдьгқ 

тіршіліктерінің  өзгеруі  (қысқы  үйқьтары,кеміргіштердің  өсіп-өніп 

көбеюі, жайылымға шығару немесе ауыл шаруашылық малдарының 

төддеуі мен  сүт беру мезгілі жөне т.  б.)  аңшылық,  малды  күту жөне 

сою  мерзімдерін  анықтайды,  яғни  олармен  адамдардың  белсенді 

қарым-қатынасы,  адамдарға малдардан инфекция қоздырғыштары- 

ның берілу механизмінің маусымдық қарқындауы басталады.  Күріш 

егу, балық аулау жөне басқа да көсіпшіліктер маусымымен сипатта- 

лады.  Оған қоса су қоймаларын ауыл шаруашылығына пайдалану да 

белгілі мезгіддерге байланысты болды. Осы айтылған жайлардың бөрі 

лептоспироз,  су жөне  қан  арқылы  берілетін  гельминт құрттарының 

және  басқа да  инфекция  мен  инвазиялардың  маусымдық таралуын 

аныкгайды.  Халықтың орман биогеоценоздарымен  (саңырауқүлақ- 

тар,  жидек-шие, бүлдірген,  қарақат,  гүл-шөптерді жинау жөне т.  б.) 

қатынасы жаз айларында болады. Осы кезде көкала, кене энцефалигі, 

Ку-қызбасы,  бүйрек белгісімен  өтетін  гемморагия  қызбасы жөне т.  б. 

аурулардың  маусымдық  кезеңі  айқындалады.  Күз-қыс  кезеңіндегі 

ауа  райының  қолайсыздығы  респираторлы  инфекция  қоздырғыш- 

тарының берілу механизмдерінің үдеуіне қолайлы жағдай туғызады, 

бүл  адамдардың  жабық  ғимаратгарда,  үйлерде,  мекгептерде  тығыз 

(көп)  жиналуы  арқылы,  ал  қан  арқылы  тарайтын  ауруларда  жылы 

киім  кию  (битгердің  өсіп-өнуіне  қолайлы  жағдай)  арқылы  болмақ. 

Күн ысгықта ішек аурулары ашық су арқылы кең таралады және т. с.

Халықтың  өлеуметтік жағдайлары  эгіидемиялық  процестің  рет- 

теушісі  болып  саналады,  олар  бүл  процестің  биологиялық  негізіне 

паразитарлық жүйенің барлық элементтері арқылы ықпальш тигізеді: 

паразиттің  өсіп-дамуына,  оның  биологиялық  иесінің  өсіп-дамуына 

және  берілу  механизміне  өсер  етеді.  Әлеуметтіх  ортадағы  фактор- 

лардың өзгерістері паразитарлық жүйе мүшелерінің арасыңдағы өзара 

іс-өрекетгестікті  тездетеді.  Осы  қүбылыстарды  эпидемиологиялық 

жагдайдың шиеленісуінің алғы шарттары деп қарау керек.

Әлеуметтік  ортаның  қүрамы,  олардың  ықпалының  өзгешелігі 

және  эпидемиялық  процестің  сондай  ықпалдарға  көп  үшырайтын 

бөліктері өр инфекцияның түрінде оның қоздырғыштарының берілу 

механизмімен  анықталады.

329

Мысалы,  тыныс  жолдар  инфекцияларында  эпидемиялық  про- 

цестің дамуына ең маңызды ықпалын тигізстін шарт үжымның қүра- 

мының ауысуы (“сапырылыстыру” С.  В.  Гусликцше,  1958), бүл қоз- 

дырғыштарды  өкелуге  халық  топтарының  арасында  иммунсыздар- 

дың  көбеюіне  жөне  берілу  механизмінің  жеделдеуіне  өкеп  соғады 

(мысалы,  мектепте  жазғы  демалыстан  ксйін  оқу  жылының  баста- 

луымен байланысты).  Иммундау төсілімен тізпнделетш ауруларға қар- 

сы  егу ережесін бүзу тыныс жолдары  инфекцияларының эпидемио- 

логиялық  жагдайдарының  шиелснісуінің  кслесі  алгы  шарты  болып 

табылады.  Бүл халық арасындағы иммундық деңгсйі төмен адамдар- 

ды  көбейтеді.

Ішек  инфекцияларында  эпидемиологиялық  жағдайларды  шие- 

леністіретін  негізгі  алғы  шарт ретінде  өлеуметтік жағдайда  болатын 

қүбылыстар  жатады.  Осы  қүбылысгардың  өсерінен  инфекция  қоз- 

дырғыштарының  берілу  механизмдері  үдейді  (су,  тағам  арқылы). 

Мысалы, тағамдық жол арқылы берілудің алғы шарттары төмендеплер 

болуы  мүмкін:

•  сүт  зауытында сүтті  пастерлеу ережесінің бүзылуы;

•  санитарлық талалқа  сай келмейтін  сүт тагамдарын  шығару;

•  шеттен  өкелінген  көкөністердің сапасыздығы.

Су  арқылы  берілетін  инфекциялардағы  негізгі  өлеуметтік  алғы 

шарттарға жататындар:

•  су  қүбырларындағы  апаттар  және  жөндеу  жүмыстарын  жүр- 

гізу;

•  ауыз су қүбырына тазартылмаған техникалық суды қосу (жал- 

ғау);

•  канализация тармактарындағы апатгар мен жөндеу жүмыстары;

•  су тасымалдау тармақтарындағы  су тагппылығы жөне хлормен 

жеткілікті  тазартылмау;

•  қүдық суын дүрыс  пайдаланбай,  санитарлық ережені  бүзу;

•  ашық  су  қоймаларына  канализациядағы  суды  апаттық  жағ- 

дайда  қүю,  ластанған  ашық  су  қоймаларына  жаппай  суға  шомылу 

және т.  б.

Қоздырғыштардың  қан  арқылы  берілу  механизмін  үдедетін  ха- 

лы қ өміріндегі қүбылыстар қан арқылы тарайтын инфекциялардағы 

эпидемиологиялық жагдайдың шиеленісуінің негізгі өлеуметтік алгы

330

шарты  болып  саналады.  Бұл  жерде  ең  аддымен  қоздырғыштарды 

тарататын буынаяқтылармен адамдардың тығыз жөне жиі қатынаста 

болуы туралы сөз болуы керек (мысалы, маусымдық ауыл шаруашы- 

лық  жұмыстар,  саяхат  жөне  т.  6.).  Мысалы,  көктемгі  кезде  ксне 

энцефалитінің  белеенділігі  артады.  Егер  көктем  ерте  шықса,  кене- 

лер  де  қысқы  үйқыдан  ерте  оянып,  аш  болғандықтан  адамдарға 

жабысқыш келеді. Осы кезде тауға барып демалуға, әр түрлі өсімдіктер 

жинауға,  саяхат  жасауға  жөне  т.  б.  өрекеттерге  байланысгы  эпиде- 

миологиялық жағдай  шиеленіседі.

Қан  арқылы  берілетін  инфекцияларға  АИВ,  гепатитгің  В,  Д,  С 

түрлері  жөне  т.  б.  жатады.  Нашақорлардың  бір  шприцпен  нашаны 

денелеріне енгізуі, осындай топтардың, өсіресе жас балалардың ара- 

сывда көбейе бастауы  эпидемиологиялық жағдайдың игиеленісуінің 

алғы  шарты  болып  саналады.  Қан дайындау  мекемелерінде  толық, 

жан-жақты тексерілмеген адамдардан қан алу жүмысыңдағы кемші- 

ліктер де инфекцияның таралуына жол ашады.  Кей жағдайда қанды 

тексеретін  өдістердің  нашарлығы  немесе  қолданылған  алпараттар- 

дың  ескі  болуы,  дүрыс  көрсетпеуі  сияқты  жағдайлар  да  кездесуі 

мүмкін. Мысалы,  гепатитгің В түрін анықтау үшін HBs Ag анықтай- 

тын өдісі пайдаланылады. Донордың денесінде вирус болса да,  50  % 

мөлшерінде теріс нөтиже беруі мүмкін.  Бұл арнаулы ғылыми зертгеу- 

лер арқьілы дәлелденді (С. М. Жансенгиров, С. Ә. Әміреев,  1999, т. б.), 

яғни  қан  тапсырушыларды  тексеру  кезінде  осындай  кемшілік 

жіберілсе,  эпидемиологиялық жағдайды  ишеленістіретін  алғы  шарт 

пайда  болады.

Дөл  осындай  жағдай  АИВ-инфекциясьшда да  болады.  Осы  ин- 

фекцияның  вирусы  денесінде  болған  адам  (көпке  шейін  аурудың 

клиникалық белгілері байқалмайды) донор болса жөне тексеру кезінде 

қате жіберілсе (15 күннен 2-3 айға дейін “иммунологиялық ақтандақ” 

болуы ықтимал, яғни қарсы дене организмде болса да, оны анықтау 

мүмкін  болмауы),  немесе  тексеруге  қажетгі  аппараттар  ескі,  тіпті, 

дүрыс жүмыс істемесе,  эпидемиологиялық жағдайдың қаншалықты 

шиеленісіп  кететіні  өзінен-өзі  түсінікті  (Қазақстанда  17  адам  АИВ 

инфекциясын  қан  қүю  арқылы к  уқтырған).

331

Жоғарыда  айтылгандай,  эпидемиялық  процестегі  құбылыстар- 

дың  аш ық,  айқын  түрлерге  айналуына  ықпалын  тигізетін  парази- 

тарлық жүйе қүрамдарының өзара өрекеттестіктерінің үдеуі арқылы 

эпидемиялық  процестің  манифестік  түріне  қарай  бет  алуы  эггаде- 

миологиялық жағдайдың шиеленісуінің  алғашқы  хабаршылары  бо- 

лып саналады.

“Паразитарлық  жүйе”  түсінігі  паразит  популяциясы  мен  оның 

биологиялық  иесінің  (иелерінің)  өзара  өрсксттестігін сипаттайды.

Бүл жерде есте болатын мөселе, қаңдай да паразит популяциясы 

болсын, дәл  осы жағдайда,  бөлек бөлшектен түрады,  біреулері  (суб- 

популяциясы)  адам немесе хайуанат денесінде,  келесілері қоршаған 

орта объекгілерінде (оның ішіңце тірі буынаяқтыларда) тіршілік етеді. 

Осы  екі  ортада  омір  сүретін  паразит  популяцияларының  алмасып 

отыруы өзіндік бсрілу механизмі арқылы болып жатады. Осыған бай- 

ланысты  эһйдемиологиялық  жағдайдың  шиеленісуінің  алғашқы 

хабаршыларьш сипаттайтын белгілер деп паразитарлық жүйенің қан- 

дайда  болсын  қүрамдас  бөліктерін  айтуға болады.  Оларға жататын- 

дар:  паразиттің  организмде жөне  организмнен тыс  популяциялары, 

осы инфекцияға төн халықтың иммундық қабаты және қоздырғыш- 

тың берілу  механизмінің белсенділігінің үдсуі.

Бүл жерде атап өтетін жай,  паразит популяциясының өзгергенін 

сипаттау  кезіндс,  микроб  популяциясынъщ  нақты  көрсеткіиггерін 

есепке  алуымыз  керек.  Мысалы,  дифтерия таяқшасының улы түрін 

тасушылардың пайда  болуы  мен  олардың санының  көбеюі,  менин- 

гококктардың белгілі серотоптарының үйлесімшің жоғарылауы, саль­

монеллез,  шигеллез  жөне  басқа  да  инфекция  қоздырғыштарыньщ 

дәрі-дөрмектерге  төзімділігінің артуы.

Қоздырғъшпъщ  түрлерініц  (даналарының,  биоварларының)  әр 

түрлі деңгейі,  олардың  қоршаған  ортада түрақтылығы  (төзімділігі), 

дөрі-дөрмектерге шыдамдылығы аурудың клиникалық түрлерінің өр 

түрлі деңгейін ғана көрсетіп қоймайды, соған байланысты эпидеми- 

ялық процестің ерекшеліктерін де  көрсетеді.

Кең тараған қоздырғыштардың серо- жөне фаготиптеу төсідцеріне 

сүйене  отырып,  биологиялық  қасиеттеріне  бақылау  жүргізудің  зор

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: