Эпидемиологиялы қ  жағдайды ң  ш иеленісуінің  алғаш қы   хабаршылары

эпидемиологиялық маңызы бар.  Олардьщ биохимиялық ерекшелік- 

теріне, вируленттілігіне, дөрі-дөрмектерге шыдамдылығына, сыртқы 

ортадағы  түрақтылығына  жөне  басқа да  қасиеттеріне  бага  берудің, 

адамдардан, хайуанаттардан жөне сыртқы ортадан табылған қоэдыр- 

гыш даналарының түрін жөне түр ішіндегі орнын анықтаудың, ботен 

қүрамын  негіз  етіп,  олардың  сероварын  жөне  оған  бағынышты  ор­

нын сипаттаудың және биохимиялық қасиеггерін, кең тараған дана- 

ларын  серологиялық топтаудың жөне  басқа да  ерекшеліктерін  тек- 

серу  кезіңде  жиналған деректердің маңызы  өте  зор.

Эпидемиологиялық  жагдайдың  шиеленісуіяің  алғашқы  хабар- 

шыларының  сипаты  жөне  олардың  өр  түрлі  үйлесімдері  өр  ауру 

қоздырғыштарының  бсрілу  механизмінін  ерекшеліктері  бойынша 

анықталады.

Мысалы,  қоздырғыиггары  респираторлық  механизм!  арқылы 

берілетін тыныс жолдары ауруларының эгшдемиологиялық шиелені- 

суінің алгашқы белгілері ретіңде адамдар арасындағы иммунсыздық- 

тың көбеюін  атауға болады.  Осы факторлардың үйлесімділігі тыныс 

жолдары  инфекцияларының  эпидемиологиялық  салауатсыздықта- 

рының  пайда болуына жеткілікті.

Кейбір тыныс жолдары ауруларына эгшдемиологиялық шиелені- 

судің алғашқы хабаршысы ретінде табылған қоздырғыштардьщ мик- 

робтық қүрамының өзгеруі де себеп болуы мүмкін.  Бір мысал келті- 

рейік: менингококк инфекциясының көбеюін болжауға менингокок- 

ктардың А немесе С серотоптарының үлесінің жоғарылауы, өсіресе, 

жас  өспірімдер  мен  ересектер  арасында,  оған  қоса  кішкентай  бала- 

лар  арасында  менингококкгардың  В  серотобының  кенет  өсулері 

көмектеседі  (Н.  П.  Девяткина, А-  А. Демина,  1986).

Нөжіс-ауыз  механизмімен  тарайтын  ішек  ауруларының  көп 

кездесетіні  белгілі.  Эпидемиологиялық  жағдайдың  шиеленісуінің 

алғашқы хабаршылары — қоздырғыштардың өсіп-даму белгілеріндегі 

өзгерістер мен олардың берілу жоддарын сипаттайтын белгілер. Олар- 

ға мыналар жатады:

•  адамдар  мен  қоршаған  ортадагы  объектілерден  (ең  алдымен 

судан  жөне  тағамдардан)  қандай  да  бір  патогенді  микроорганизм- 

дердің  көптеп  табылуы;

333

•  табылған қоэдырғыштардың микробтық пейзажындагы өзгеріс, 

мысалы,  қоздырғыштың қандай да  болсын  бір түрге  көшуі;

•  бұрын белгісіз болған патогенді микроорганизмдер түрлерінің 

немесе  жаңа түрлердің пайда болуы жөне т.  б.

Тағамдар дайыңцайтын жөне оларды тарататын мекемелерді күн- 

дслікті бақылау кезінде эпидемиологиялық жағдайдың шиеленісуінің 

алғашқы  хабаршыларына жататындар:

•  қоғамдық тамақтандыру  мекемелерінде  жүмыс  істейтін  адам- 

дардан  ішек инфекциясы  қоздырғыштарының тасушыларын  табу;

•  барлық тагам түрлерінде, ауыз суда және тағы басқаларда мик- 

робпен ластану көрсеткішінің рүқсат етілген деңгейден жоғарылауы;

•  көкөністерден, жеміс-жидектен жөне т.  б. дайын тағамдардан, 

аспаптар мен шайындылардан, тагам дайыңдаушы адамдардың қолы- 

нан  патогснді  микроорганизмдерді  бөліп  алу;

•  фосфатаза  сынагының  оң  нөтижесі  көрсетілген  сүт  тағамда- 

рын  табу жөне  т.  б.

Ішек  инфекцияларының  эпидемиологиялық  жағдайының  алға- 

шқы шиеленісу белгілеріне су сапасының бактериологиялық кәрсет- 

кіштерінің  нашарлауы  себешыі  болады.  Орталық  су  қүбырымен 

халықты қамтамасыз ету кезінде оның сапасын сипаттайтын көрсет- 

кіпггерге жататындар  (ГОСТ 2874-82  “Ауыз су”):

•  судың колититрінің тарату жүйесіне берілер алдындағы  сынау 

көрсеткіші  3%-тен  асса,  ол  судың  қүбырдан  шыққандағы  сапасын 

көрсетеді  жөнс  оның  нашарлау  себебінің  су  күбырларын  тазалау 

жүмысының сапасыздығынан  екенін дөлелдеуге  көмектеседі;

•  суды сынау көрсеткіші  болып  саналатын  коли-индексі  3%-тсн 

асса,  ал тарату жүйесінде ол 20%-тен асса, бүл санитарлық-техника­

дык  жағдай  мен  тарату жүйесін  пайдалану  сапасын  көрсетеді  және 

пайдалану ережесінің бүзылғанын дөлелдейді;

•  тарату  жүйесіндегі  судың  коли-индексінің  (ягни  талдау  мер- 

зімінде  жасалған  барлық  сынаулардың  орташа  арифметикалық 

көрсеткшннің  нәтижесі)  орташа  көрсеткшп  ішетш  судың  сапасын, 

бактериологиялық  ластанган  деңгейін  сипаттауды  толықтырады 

(Г.  П.  Облапенко,  1979);

• тарату жүйесіндегі  1  мл судағы сапрофиттердің орта саны (яғни, 

тексеру кезеңіңцегі тарату жүйесіндегі барлық су сынауларында анық-

334

талған микроорганизмдердің жалпы санының арифметикалық орта- 

ша нәтижесі) су қүбырлары жүйесінің санитарлық жағдайын сипат- 

тайды жөне  судьщ қайта  бактериялық ластанғанын  көрсетеді.

Осы көрсепшптердің кез келгенінің нашарлауы ішек ауруларын- 

дағы  эпидемиологиялық жағдайдың  шиеленісуінің  алғашқы  хабар- 

шысы  болып  саналады.

Судан ішек инфекцияларыньщ таяқшадарын табу — қауіптіліктің 

белпсі,  оның нөжіспен ластанғанын дөлелдейтін дерек,  яғни ол осы 

су  ішек  инфекциялары  қоздырғыштарының  мекеніне  айналғанын 

көрсетеді.  Судың жаңа нөжіспен ластанганын ішек инфекциясы та- 

яқшаларыньщ өдеттегі өзгермеген қасиетгері дөлелдейді, себебі, олар 

сыртқы ортада біраз уақыт тіршілік етсе, сапрофиттік өмір сүру үшін 

икемделу өзгерістері пайда болады:  ең қажетгі үйлесімді температу­

ра  төмендейді,  азоттың көзі ретінде  мочевинаны  пайдалану қасиеті 

пайда болады, көміртегі көзі үшін лимон қышқыл түздары пайдала- 

нылады,  глюкозаны  ажыратқанда  H2S  пен  С 0 2  көлемі  төмендейді 

(метилрот  реакциясының  оң  түрінен  теріс  түріне  өтуі),  ацетил-ме­

тил карбинол  жасауға  икемделеді  (Фогес-Проскауэр  реакциясыньщ 

оң түрі)  және  т.  б.

Судың микробтармен ластанганын анықтауда энтерококк индек- 

сінің  де  маңызы  аз  емес.  Судың  микробтармен  ластанганын  білу 

кезінде  коли-фагты  (егер фаг 5  мл суда табылса,  онда  100 суда  1000 

Е.соіі бар болтаны) табуды да қолдануға болады. Ол басқа байқалган 

қолайсыз жағдайлармен бірге судың жаңадан ластанганын байқата- 

ды,  ал  фагты  басқа  қолайсыз  санитарлық  көрсеткіиггер  байқалма- 

ғанда табу — судың бүрын нөжіспен ластанганын дәлелдейді.

Фагтарды  Судан  табу  судың  вирустармен,  өсіресе  энтеровирус- 

тармен ластанганын көрсетеді.  Бүл жерде  суды колитестпен бағалау 

жүзеге  аспайды.

Қандай  да  бір  су  көздерін  (орталық  су  құбырлары,  қүдыктар, 

бүлақтар,  ашық  сулар  және  т.  б.)  эпидемиологиялық  қадағалауға 

байланысты жоғарыда келтірілген көрсеткіштер мен судың сапа көр- 

сеткіштеріндегі нормадан тыс қүбылыстар ішек инфекцияларындағы 

эпидемиологиялық жагдайдың мүмкін болатын шиеленюуін ескертеді.

Ашық су қоймаларының бактериялармен, вирустармен ластанга­

нын эпидемиялық бағалау бөлек жүргізеді.  Бактериялық ластанган-

335

дьпын бағалауца “Су қоймасындағы суға түсетін жердегі (пляж) коли- 

индексі 5000-нан жоғары су сынауының проценті” жөне “Су қойма- 

сыңі^ағы суга түсетін жердегі судьгң орта коли-индексі” көрсеткіштері 

судың бактериямен ластанған деңгейін сипаттайды.  Осы көрсеткіш- 

терді  анықтау  ушін  шомылу  маусымына  дейін,  шомылу  маусымы- 

нан  кейін  алынған  су  сынауларының  зерттелу  қорытындылары 

есептеледі.

Осы  көрсеткіштердің  нашарлауы да ішек ауруларындағы  эпиде- 

миологиялық  жағдайдьщ  шиеленісу  мүмюншілікгерінің  алғашқы 

хабаршысы  болып  саналады.

Қоздырғыштары буынаяқтылар арқылы тарайтын қан инфекци- 

яларының  қоздырғышын  қабылдаушы  адамдар  өрқашан  кездеседі, 

сондықтан  осы  аурулардың  ауру  қоздырғыштарын  тарататын  буы- 

наяқтылардың  көбеюі  арқьиш  оның  берілу  механизмінің  белеенді 

бола түскен белгілері эндемиялык аумақтардағы эпидемиологиялық 

жағдайдың шиеленісуінің алғашқы  хабаршысы  болмақ.

Перзетханадағы  жөне  басқа да  емханалардағы  заттардан,  төсек- 

орындардан  және  басқа  да  объектілерден  көкіріңці  таяқшалардың 

немесе  клебсиеллалардың  табылуы  осы  мекемелерде  госгштальдық 

инфекциялардың пайда  болуының алғашқы  белгілері деуге  болады. 

Келесі  белгілер  —  медицина  мекемелеріндегі  бөлме  ауасынан  жа- 

сылтүстес,  гемолитикалық  жөне  алтынтүстес  стафштококктардың 

табылуы  немесе  көбеюі.  Оған  қоса  нормамен  салыстырғанда  1  м3 

ауада микробтардың жалпы санының жоғарылауын да эпидемиоло- 

гиялық шиеленісудің алғашқы хабаршысы  ретінде есептеуге  болады.

Жоғарыда  келтірілген  көзқарастар  қандай  да  болсын  жүқпалы 

аурулардың  түрлеріне  қарсы,  қолма-қол  санитарлық-гигиеналық 

және эпидемиологиялық жүмысты қарқыңды жүргізу үшін атқары- 

латын эпидемиологиялық қадағалау бағдарламасын жасауға негіз бо­

лады.

Осы  жерде  атап  айту керек,  гигиенист  пен  эпидемиолог  маман- 

дар бір-бірімен өзара тығыз байланыста жүмыс атқаруы  керек жөне 

бүл  байланыс  олардың  барлық  салаларын  қамтуы  тиіс.  Мүнда  тек 

ішек  инфекциялары  қоздыргыштарының  берілу  себептеріне  ықпа- 

лын тигізетін тамақ гигиенасы немесе ауыл-село гигиенасы ғана емес, 

мүнда  жүмыс  гигиенасы  (мысалы,  жүмыс  өр  түрлі  улы  затгармен,

336

ионды  сөулелермен  жөне  басқа да  өр  түрлі  инфекциялық  аурулар- 

дың  қоздырғыштарына  адамдардың  қабылдағыштық,  иммундык 

қабілеттілігін төмендететін қүбылыстармен байланысты болса) жөне 

басқа да  гигиена  (тамақ  гигиенасы,  мектеп  жөне  жасөспірімдер  ги- 

гиенасы)  мен  эпидемиология  бөлімдер  туралы  да  сөз  болып  отыр. 

Міне, осыған байланысты инфекциялық аурулардың алдын алу сала- 

сыңда  эпидемиология  “тапсырма  беруші”  ролінде  болады.  Ол  эпи- 

демиологиялық түрғыда  қауіпті  объектілер  мен  аумақтар  жөніндегі 

соңгы  қорытындыға  баға  беруші  ретінде  “қабылдаушы”  ролін  де 

атқарады.

Эпидемиологиялық және санитарлық-гигиеналық мекемелердің 

үйлестік,  келісімді жүмысы және жан-жақтылығы, оның іске асыры- 

луы  -   олардың жағдайды  бірге  галдап,  шараларды  жоспарлауында, 

олардың сапасы мен  нөтижелігін бағалап жөне байқалган эпидеми- 

ологиялық жағдайға қарай сол шараларға жедел, дер кезінде түзету- 

лер  жасауында.  Барлық  санитарлық-эпидемиологиялық  мекемелер 

бөлімдерінщ жүмысын біртүтастыққа біріхтіруге өзгерістер енгізудегі 

жөне  оның жан-жақты  болуындағы  ең  қажетті  жөне  міндетті  жағ- 

дай  -   нақты  қолма-қол,  жедел  эпидемиологиялық  жағдай  мен  са- 

нитарлық-эпидемисшогиялық орта туралы ақпаратгармен дер кезінде 

алмасу болып табылады.

Мүндай  келісімді  және  жан-жақты өрекеттің сыртқы көрінісіне 

эпидемиологиялық көрсеткіштерді (сырқаттанушылық, тасымалдау- 

шылық,  сыртқы  органы  микробиологиялық  зерттеудің  нөтижелері 

және т.  б.),  сонымен қатар  эпидемиологиялық жағдайды ишеленіс- 

тіруге  эсер  ететін  табиғи-өлеуметтік  факторлар  туралы  деректерді 

(метеофакторлар,  коммунальдық және тагам  объектілеріндегі  апат- 

ты  жағдайдар  жөне т.  б.)  түрақты  (күнделікті)  есепке  алып,  талдап 

отыру  жатады.  Санитарлық-гигиеналық  бөлімдер  эпидемиология- 

лы к  жағдайды  сипаттайтын  көрсеткіштерді  түрақты  түрде  есепке 

алып, таддауы керек жөне өзіне тиісті аумақ пен объектілердегі эпи- 

демиялық жағдайды  ушықтыруға  жеткізетін  алғашқы  хабаршылар- 

ды  қадағалап  отыруы  керек.

Эпидемиологиялық  жағдайды  шиеленістіретін  алғашқы  хабар- 

шылар мен алғы шарттарды дер кезінде анықтау үшін, мысалы, ішек 

инф екциялары нда,  “Аумақтың  санитарлық-эпидемиологиялық

337

жағдайын  бақылау картасы”  уақытылы толтырылып  отыруы  керек 

(Е.  П. Ковалева,  1985).  Бұл картага төмендегідей деректер тіркелінеді:

•  апдын  ала есептеу  арқылы  анықталған  күнделікті дизентерия- 

мен  сырқаттанушылықтың нормаланған  көрсеткіші;

•  жіті  ішек  инфекциясының  (ЖІИ)  күнделікті  сырқагганушы- 

лығы,  оның өрбір ішек ауруларына бөлінген нозологиялық түрлерін 

қоса;

•  нақты  аумақтың  санитарлық-гигиеналық  мінездемесі,  әсіресе 

аса маңызды объектілерді бақылау (сүттің,  судың сапасы,  су қүбыр- 

ларындағы апаттар, сауда жүйелерінде пайда болған көп мөлшердегі 

кокөністер).  Картадағы осы деректер эпидемиологиялық жағдайдьщ 

шиеленісу мүмкіндікгерін алдын ала білу арқылы оған жол бермеуге 

арналған  шараларды  уақытында атқаруға мүмкіндік береді.

Осындай  карталар  аумақтар  мен  халық топтарын  (балалар  бақ- 

шасы,  аурухана,  асханалар,  т.  б.)  сумен,  тағамдармен  қамтамасыз 

ететін  объектілерді  қадағалау  үшін  де  қолданылады  (Ю.  П.  Соло­

довников,  1987).  Бақылау жүмысын осы төсілмен үйымдастыру ин- 

фекцияның берілу жолымен факторлардың белсенділігін нақты баға- 

лауға  көмектеседі.  Осы  жағдайлардың салысгырмалы  аумақтар  мен 

объектілерде қалай қалыптасқанын салыстыру арқылы аурудың берілу 

жолын,  факторлардың  белсенді  немесе  белеенді  емес  екенін  анық- 

тауға болады.

Қазіргі  жағдайда  барлық  санитарлық-эпидемиологиялық  меке- 

мелерде  осы  қадағалау жүмысын  компьютерге  салынған деректерді 

күнделікті  толықтырып  отыру  арқьілы  талдау  жасауға,  керекті  де- 

ректерді дер  кезінде тиімді  пайдалануға мүмкіншілік тууда.

Эпидемиологиялық  жағдайдың  шиеленісуіне  өсері  бар  фактор- 

ларды  картаға түсіріп бағалау өдісі табиғи-ошақтық инфекцияларда 

кеңінен  пайдаланылады.  Картаға  түсірілген  деректерді  жыл  сайын 

толықтырып отыру, тадцау арқылы нақты болжам жасау мүмкіншілігі 

молаяды.  Ең  бастысы  -   эпидемиологиялық  жағдайдың  динамика- 

сын  қадағалау жүйесі  ешқашанда тоқтамауы  керек,  өйткені  эпиде- 

миялық  процесс  өр  уақытта динамикалық өзгерісте  болып  түрады. 

Осы өзгерістердің қаңдай бағытта болатынын, оған эсер ететін алғаш- 

қы хабаршылар мен алғы шартгарды біліп отыру инфекцияның алдын 

алудағы ең тиімді бағыт екенін тағы да қайталап айтамыз.  Жүқпалы

338

аурулармен  күресудің  басты  принципі  “өрт  болған  кездегі  өрекет 

емес,  өртті  бодцырмау  амалдарын  іске  асыру”  сияқты  үйымдасты- 

рылуы  керек.  Ең бастысы  — осы  принципке талпыну.

Эпидемиологиялық түрғыда, саншарлық-эпидемиологиялық ба- 

қылау қауіп-қатер туғызуға мүмкіншілігі  мол маңызды объектілерге 

жүргізіледі:  сүт комбинаты,  сүт зауыты,  сүт фермасы,  балаларға ар- 

налған сүт ас үйлері,  орталық жөне орталық емес сумен қамтамасыз 

ету  жүйесі,  қоғамдық  тамақтандыру  орындары  жөне  тағам  сататын 

нүктелер,  мектепке дейінгі балалар мекемелері, мектептер және т.  б.

Эпидемиологиялық түрғыда ең маңызды объектілерге ерекше ба- 

қылау түрақты түрде  (күнделікті)  жүргізілуі  керек жөне  суды тазар- 

ту,  қауіпсіздендіру технологиясын жетік,  терең меңгеру қажет,  оған 

қоса  сүт,  сүттен  жөне  басқа да шикізаттардан жасалған тағамдарды 

жинау, өңдеу, дайындау, қауіпсіздендіру жөне іске асыру процестері 

де  эпидемиологтың назарынан тыс  қалмауы тиіс.

Осы жүргізілген жүмыстардың қорытындысы бойынша санитар- 

лық-эпидемиологиялық ортадағы ең маңызды мақсат шешіледі, яғни 

ішек  ауруларын  кеңінен  тарататын  факторлар  бақылауға  алынады. 

Олардың белсенділігін инфекция пайда болғанға дейін есепке алып, 

анықтаудың (мысалы, су сапасының бактериологиялық көрсеткіште- 

рінің төмендеуі, су қүбырларындағы апаггар, сүтгі пастерлеу ереже- 

сінің  бүзылуы,  санитарлық  талапқа  сөйкес  келмейтін  сүт  тағамда- 

рын  шығару  және  т.  б.)  мақсаты  эпңдемиологиялық  жагдайдың 

күрделіленуінің  алғашқы  себептерін  және  ықпал  ететін  қүбылыс- 

тарды  табу,  осы  арқылы  эпидемиологиялық  бақылаудың  негізгі 

міндеттерін  іске  асыру.

Бірақ осы эпидемиологиялық ақпараттардың барлығы “қолмен” 

өңдеуге бағытталған.  Дегенмен,  жоғарыда айтылғандай,  қазіргі кезде 

санитарлық-эпидемиологиялық жүмыста жиналған эпидемиология- 

лык деректерді алысымен, электроңды есептеу машин аларымен (ком­

пьютер)  өңдеуге толық  мүмкіндіктер  бар.

Эпидемиологиялық  жағдайды  тез  бағалау  үшін  аудандық  жөне 

қалалық санитарлық эпидемиологиялық станциялар күңде жергілікті 

емдеу, алдын алу мекемелерімен телефон арқылы немесе жедел ақпа- 

рат арқылы деректерді  алысымен,  орталық  санақ басқармасындағы 

(ОСБ)  телетайп  жүйесінің  көмегімен  код  түрінде  сан  мағынасына

339

айналдырып,  облңстық жөке республикалық санитарлық эпидеми- 

ологиялық станцияларға жібереді,  онда  компьютерге  енгізіледі.

Компъютердёгі  сырқаттанушылық  көрсеткшггерін  жас,  жыныс 

жөне басқа да  силатгамалармен  “жіктеуге”  болады,  тіпті  ЭЕМ  кес- 

телерді  абсолюттік  мөлшелерімен  ғана  емес,  ауру  көрссткіштерін 

халықтың санына қарап та (интенсивтік көрсеткіш)  есептейді,  сыр- 

қаттанушылықтьщ айлық,  аумақтық таралуларын жөне басқа да са- 

нақ  көрсеткіштерін  талдап,  әр  түрлі диаграмма,  жинақталған  кесте 

түрінде,  карта түрінде  бейнелеп  бере  алады.

ЭЕМ көмегімсн өр ауданда (қалада, облыста, республикада) эпи- 

демиологиялық талдауға  арналған  кестелер дайындауға  болады.  Ол 

эпидемиологтар  мен  олардың көмекшілерін  күрделі  өрі көп еңбекті 

қажет  ететін  жүмыстардан  босатады.  ЭЕМ  қазіргі  өңделген  дерек- 

тердің қорытындысын өткен жылдардағы осыған сәйкес шешімдер- 

мен салыстырады, дсңгейлері бірдей аудандарды топтастырады, тал- 

данған және өнделген дерсктерді қорытып шығарады. Әсіресе мүнда 

аурудың күрт көбеюіне нсмесе ксң таралуына мүмкіндіктер бар аудан- 

дарға  ерекше  көңіл  бөлінеді.  Осы  дерекгерді  жедсл  түрде  керекгі 

мекемелерге  тез  арада қоддану үшін таратып  отырады.

Математикалық  үлгі жөне  қысқа  мерзімдік  болжау  бағдарлама- 

лары  арқылы  эпидемиологиялық  жагдайдьщ  қысқа,  орташа  жөне 

үзақ мерзімді болжауын жасауға мүмкіндік жасалады.  Эпидемиоло- 

гиядағы осы жаңа багыт қазіргі жағдайда кең өріс алуы тиіс.  Эпиде- 

миялық  процестің  математикалық  үлгісін  жасау  арқьілы  көп  фак- 

торлы талдау жасау жөне осы негізде болжау жасау бізге әзірше эпи- 

демиялық  процестің  белгісіз  жақтарын  ашуга,  оған  эсер  ететін  то- 

лып  жатқан  қауіп-қатер  факторларыньщ  бастысьш,  дәл  осы  кезде 

эсер етіп түрғанын анықтауға көмектеседі.  Әрине, бүл бағыт арнайы 

гылыми  зерттеулер жүргізуді қажет етеді.  Қалай болғанда да эпиде- 

миологиядағы  осы  бағыттың  ең  прогрессшіл  жол  екені  өзінен  өзі 

түсінікті  болса  керек.

Өз бетінше дайындалуга арналган сурақтар

I. 

Эпидемиологиялық  қадагалаудың ДДҮ және  Б.  Л.  Черкасский  усынган 

аныктамаларын айтыңыз.

340

2.  Эпидемиологиялық қадагалаудың мақсатын, міндеттерін атаңыз.

3.  Эпидемиологиялық  қадагалау  мен  эпидемиологиялық  тексерудің  айыр 

машылыгы неде?

4.  Эпидемиологиялық қадагалаудың теориялық,  әдістемелік,  уйымдастыру 

негіздерін атаңыз.

5.  Эпидемиологиялық  қадагалаудың  қурылымын  схемага  қарап  талдаңыз, 

оның болімдеріне сипаттама беріңіз,  әрқайсысының мақсаты мен міндеттерін 

атаңыз.

6.  Эпидемиологиялық қада&гауды толық іске асыру ушін қандай қажетті 

шарттар керек?

7.  Эпидемиологиялық  қадагалауда  эпидемиялық  процестің  әрбір  деңгей- 

леріндегі ақпараттардың маңызына мысалдар келтіріп,  талдаңыз.

8.  Табиги-әлеуметтік  факторлардың эпидемиялық процеске  әсерін анық- 

тау арқылы эпидқадагалау жүйесін атқаруды мысалдар келтіріп,  далелдеңіз.

9.  Әртурлі  ауру  топтарындагы  эпидемиялық  процестің  ерекшеліктеріне 

суйеніп эпидқадагалау жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіңіз. Мысалдар келтіріф. 

Зооноздардагы эпидқадагалаудың ерекшеліктеріне тоқталыңыз.

10. Эпидемиалогиялық маңызы бар объектілерді қадагалаудың ерекшеліктері 

мен жалпы методологиясын анықтаңыз.

11.  Эпидқадагалауды сапалы жүргізу ушін эпидемиологтың назары қандай 

мәселвлерге багытталуы керек? Мысалдар келтіріңіз.

12. Эпидемияның алдындагы диагноз қою түсінігіне сипаттама беріңіз.  Осы 

жумыстың эпидқадагалаудагы маңызы мен мақсатын атаңыз.

13.  Эпидемиологиялық жагдайдың шиленісуінің алгы шарты дегвн тусінікке 

талдау жасаңыз.

14.  Эпидемиологиялық жагдайдың шиленісуінің алгашқы  ^сСиршысы деген 

не?  Эр  турлі  инфекциялардан  мысалдар  келтіріп,  алгашқы  хабаршыларды 

жіктеңіз.

15.  Трансмиссивтік механизм арқылы берілетін инфекциялардың алгашқы 

хабаршылары мен алгы иіарттарын атаңыз.  Мысалдар келтіріңіз.

16.  Нәжіс-ауыз  механизмі  арқылы  берілетін  аурулардың  алгашқы  хабар­

шылары мен алгы шарттарына талдау жасап, мысалдар келтіріңіз.

17. Респираторлық механизм арқылы берілетін инфекциялардың шиленісуінің 

алгашқы хабаршылары мен  алгы  шарттарына  тоқталып,  мысалдармен тал- 

даңыз.

341

20-mapay

С А Н И Т А Р Л Ы Қ -ЭП И ДЕМ И О  Л О ГИ Я Л Ы Қ   БА РЛ А У   Ж Ә Н Е 

АУМ АҚҚ А (О Б Ъ Е К Т ІГЕ , ТҰРҒЫ ЛЫ ҚТЫ  Ж ЕРГЕ) 

ЭП И ДЕМ И О Л О ГИ ЯЛ Ы Қ   С А РАП ТАМ А  Ж Ү Р П ЗУ

Эпидемиологидда  жұқпалы  аурулардың  географиялық  таралуын 

зертгеу  принципі  бүрын да  әжептеуір табысты  пайдаланылып  келеді. 

Бүл тәсіл аумақтағы халыктың сырқаттанушылығыньщ статистикалық 

көрсеткіпггерін гвографиялық каргаға түсіру арқылы атқарылады. Бірақ 

жекелеген  аурулардың  пайда  болған  пункттерін  картаға түсіру  (фор- 

мальдық-аумақтық  әдіс)  зертт^дің тек  алғашқы  қарапайым  тәсілдік 

кезеңі ғана болып саналады және ол аурудың географиялық таралуын 

толық анықтай алмайды. 70-жылдары Германия мен Югославияда бай- 

қалып, тізімге алынған Марбург қызбасы бұған мысал бола алады. Осы 

тәсілге  сүйенсек,  біз  көптеген  адамдарда  болатын  аурулар  түрлері 

(тырысқақ, лейшманиоздар, сары қызба, Денге қызбасы ж әж  т. б.) шын 

мәнінде  әлемнің  барлық  жерлерінде таралған  деген  қате түжырым 

жасаймыз.  Тек  статистикаға  тіркелген  аурулардың  нозологиялық 

түрлерін, олардьщ нақгы ареалын ескермей, картаға түсірсек, осы ауру- 

лардьщ шьш мәніндегі таралу.себептерін біле алмаймыз.

Эпидемиология үшін қандай да бір аумақтағы сырқаттанушылык- 

тың статистиқалық көрсеткіштерінгн гөрі осы аумақгағы жүқпалы ауру- 

лардың географиялык таралуының себебі  мен  жағдайын  аныкгаудын 

маңызы зор. Сондықтан эпидемиологиялық географияның басты зерт- 

т м а қ с а т ы , ең алдымен, нақты бір географиялық ортадағы халық пен 

паразиттік  түржрдің  (қоздырғыпггардың)  арасындағы  өзара  әрекет- 

тестік  процесін зерттеу жәнв  жүқпалы аурулардың объективті таралу 

заңдылықтарын ашу. Бүл -  осы аумақ көлемінде жәш  әлемдік ауқымда 

бүл аурулармен күресу жолдарын жетілдіру үшін қажет. Әриж, мүндай 

зерттеулер жүргізу үшін аумақтағы, тіпті, дүние жүзіндегі  инфекция- 

лардың  таралу  себептеріне  жан-жакты  талдау  жасау,  олардың  пайда 

болу тарихын зертгсу ж әж  табиғат пен адамзат қоғамының паразитар- 

лық жүйесімен өзара әрекеттестік заңдылықтарын ашу керектігі айдан 

анық.  Бүл  мәселелер  алдынғы  тарауларда  толык  баяндалған,  ал,  оны 

зерттеудің  бір  тәсілі  ретінде,  эпидемиологиялык  барлау  жасау  жәьс

342

сараптама жүргізу  үшін  инфекцияның гаографиялық таралуын  анық- 

тауды пайдаланамыз. Бұл тәсілдің міндеттерінің бірі инфекцияның гөо- 

графиялық таралғаыын ж әіе нақтылы бір адамға ж әж  белгілі бір топ- 

тарға жүқпалы ауру түрінің гшграфиялық тарау себебін анықтау, оның 

адамдар мен қоздырғыпггардьщ жеке түрлерінің арасьгадағы  өзара әре- 

кеттестігін зертт^ болып саналады.

Жұқпалы  ауруларды  зертгегеяде  жағрапиялық тәсіл  эпидемиоло 

гияда екі бағытга атқарылады.  Біріншісінде әлем деңгейіндегі жұқпа- 

лы аурулардыңтаралу ерекшеліктерін анықтайды. Екіншісінде дәл осы 

аумаққа тән жүқпалы аурулардың таралуық оның себептерін жәнг оған 

©сер ететін әлеуметтік факторлар жиынтытын анықгау керек. Бұл әре- 

кеттер індетке қарсы қолданылатын тиімді шараларды тандап алу үшін 

жүргізіледі.  Осы әдіс, жалпы  айтқанда, аймақтық эпидемиология деп 

те аталады.

С

онымзі

 эпидемиологиялық география дегеніміз нақты бір геогра- 

фиялық орта жағдайында халық пен паразиттарлық түрлердің 

ара- 

сындағы  өзара  әрекетгестік  процесін  зерттеу жәнг  белгілі  бір  гөогра- 

(|іиялық аумақта (әлемдік көлемде) індетке қарсы күресу жолдары мен 

к.олданылатьш шараларды жетілдіру үшін жүкпалы аурулардың тара- 

ііуыньш объективтік зандылықтарын анықгау.

Г өографиялык орта адам денсаулығына, оның көңіл күйіш жан-жақ- 

гы ыкпальш тигізеді. М іж, осыған байланысты эпидемиологиялық гео- 

рафияньщ мақсатына барлық жүқпалы науқастардың тарау себептерін 

жалпы тексеру, сонымен катар, оның гөографиялық ортада кездесетініқ 

;кекелеген аумақгарда нгмесе әлемдік ауқымда таралу сипаттарын анық- 

і ау да кіреді. Мысалы, 70-жылдары дүние жүзінде жіті ішек инфекци- 

ішары  күрт  көбейгені  байқалған,  тексеріп-зертгегенде,  жер  шарында 

гемператураның  +2  °С  жоғарылағаны  себеп  болтаны  жөнінде  жора- 

мал жасалған

Жоғарыда айтылғандай,  эпидемиологиялық география тәсілін ме- 

дицинаның әр саласында бүрын да тиімді пайдаланған. Қоршаған орта- 

ның адам денсаулығына ықпалы турайы мәселелзр 1889 жылы Париж- 

де өткен IV Халықаралык географиялық конгрестің физика секциясын- 

да  қаралған.  Бірақ географиялық  органы  медициналық-географиялық 

бағытга  ғылыми  тұрғыда  зертгеу  XIX  ғасырдьщ  екінші  жартысында 

ғана дамыды.

343

Адамдарға зияңды аурулардың (оның ішінде жүқпалы жөнв жүқпа- 

лы емес аурулар да бар) белгілі бір тобынын географиясын зерттейтін 

эпидемиологиялык гөографияньщ медициналық-гюграфиялық ғылым- 

га жататыньша қазір ешкім күмәнданбайды. Кезінде бұл жөнінде көпте- 

ген  зертгеушілер,  әсіресе  эпидемиолог  ғалымдар  (Д.  К.  Заболотный, 

1929;  Е.  Н.  Павловский,  1954,  1956; И.  И.  Елкин,  1973; А.  А.  Шошин. 

1961,  1962;  Н.  И.  Кереев,  1974 ж әж  т.  б.) өздерінің ғылыми еңбекте- 

рінде толык етіп жазған болатын. Эпидемиологиялык география меди­

цина м® география ғылымдарының тоғысқан жері, жүқпалы аурулар- 

дын таралу заңдылықтарын тексеретін сала.

Біртүгас  медициналық география екі  зерттеу  багытына сәйкес ке- 

лгді  (зерттеу  объектілеріж  байланысты).  Е.  Н.  Павловскийдің  айтқа- 

нына сүйенсек, медициналык география, біріншіден, жер  шарында на- 

қты аурулардың географиялық таралганын ж әж  географиялық таралу 

себептерін  аныктайды.  Екіншіден,  оның  нысанасы  жер  шарьшдағы 

жекелеген аумакгардың медициналык жагдайларының ерекшеліктерін 

білу  болып саналады.  Осыны  есте түта  отырып,  А.  А.  Шошин  (1962) 

медициналык  географияда  нггізгі  зерттеу  багыттарын  екіге  бөледі: 

біріншісі нозагеография, оның мақсаты адам ауруларының география- 

лык  таралуындағы  жалпы  заңдылықтарды  анықтау,  жекелеген  ауру- 

лардың нозокешендері мен нозоареалдарын ж әж  олардың дамуын білу; 

екіншісі  -  табиғи  және  әлеуметгік-экономикалық факторларды  анық- 

тау мақсатымен нақты бір аумакгы медициналык - гөографиялык зерт­

теу  және  нақты  бір  аумақ  шеңберінде  олардың  аурумен  байланысын 

анықтау.  Бүл  халыктың денсаулығын  сақтау үшін  шаралар үйымдас- 

тыруға кажет.

Эпидемиологиялык  нозогеографияның  негізгі  зертгейтін  объекті- 

сі -  нозоареад оның түрлері, көлемі, қүрамы, шекаралаларының түрі.

Бұл  жерде  нозоареал  түсінігі  қандай  мағынаны  білдіреді  деген 

сүрак туады.  Енді  оның  анықтамасына токталайық.  Ж ұқпалы   ауру- 

ларды ц  нозоареалы   деп  жер  ш ары   аум ақтары   ж и ы н ты гы н ы ц  

шегінде қозды рғы ііпы ц үздіксіз өсіп енуініц жәпе кейбір әлуметтік -  

эконом икалы к жагдайда адамдардыц науқастануы ны ң байқалу- 

ын айтады немесе басқаш а сөзбсн айтсақ, ол -  жер ш ары  аумакта- 

ры ны н жиынтыгы шенберінде дәл осы аурудың нозологиялық гүрі 

эпидемиялы қ болып саналады деген түсінік.

344

Нозоареалдың түрлгрі, көлемі, қүрамы ж әж  шекарасы факторлар- 

дың  нозоареалымен  өзара  байланыс  сипатын  анықтайды.  География- 

лык ортадағы факторлардың құрамына, тарағанына жәш бөлінуіне бай- 

ланысты нозоареалдың пайда болу жағдайы тексеріледі. Эпидемиоло- 

гиялық нозогеографияның негізгі мақсаты - нозоареалдардың иайда болу 

себептерін зерттеу. Ең маңыздысы - қандай ортада болсын факторлар- 

ды аумақтағы нозоареалдың қаншалықты жайылғанын, көлеміқ түрін, 

шекарасын  жәш   қүрамын  айыруға  нозоареалдык  себепті  түсіндіруі- 

мізге мүмкіншілік туады. Әр жүкпалы аурудың нозоареалының пайда 

болуы оның қоздырғыштары түрінің ареалына тепе-тең болады.

Түр дегеніміз өздеріж төн морфологиялық белгілері  мея физиоло- 

гиялык  іс-қимылдары  бар,  қүрама  қасиеттерімен  сипатталған,  бірге 

пайда болтан үқсас организмдер тобы. Олар бір-бірімен жыныс қаты- 

насы арқылы өсіп-өніп, түқым береді, белгілі бір өмір үлгісі бар жәнг 

өздеріш сай ареалда (экологиялық қуыс) орын алады. Сондыкган аумақ- 

ты эпидемиологиялық барлау  мен сараптау жүмысында паразиттерді 

ж әж  олардың ареалдарын зертгеудің маңызы зор.

Паразитгік түрдің ареалы дегшіміз оның үздіксіз өмір сүретін, өсіп- 

өнбтін

 гөографиялык облысы больш саналады (И. И. Елкин, В. К. Яш- 

куль,  1964).  Мүндай  өзара  қатынастын  өзгешелігі  әр түрлі  топтағы 

жүкпалы ауруларда ерекше болады. Ол ең алдымен коздырғыпггың та- 

биғатьша  байланысты.  Оны  антропоноздар мен  зооноздар топтарын- 

дағы инфекциялардан мысал келтіру арқылы түсіндірейік.

Ангропоноздардың нозоареалы көп жағдайда коздыргыштың аре- 

алымен сәйкес келеді. Мүнда ашропоназдардьщ нозоареалы қоздырғыш 

үздіксіз өсіп-өжтін адам үжымдарының түратын аумағын қамтиды.

Зооноздардың  нозоареалы,  керісінше,  көп  жағдайда  коздыртыш- 

тың  ареалымен  сәйкес  болмайды.  Мысалы,  табиғи-ошактық  зооноз- 

дардың қоздырғыпггары адам үшін кездейссж жай, адам организмі қоз- 

дырғыш үшін эпидемиологиялықтүйык болып саналады, өйткші адам 

денесінде олардың үздіксіз өніп-өсуіаг мүмкіншілік жоқ. Осыған бай­

ланысты зооноздардың нозоареалы мш олардын коздырғыштарьшың 

ареалы сөйкес бола бермейді.

Паразиттік түрдің  ареалы уақыт мөлшеріне байланысты  көп жағ- 

дайда  өте  өзгергіш  келеді.  Тек  біршама  қоздырғыпггарда  ғана  азды-

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: