М ҮМ КШ Ш ІЛ ІК ТЕРІ  Ж Ә Н Е  ОЛАРДЫ Ң  Н ӘТИ Ж ЕСШ

М. С. Сыздықов (1997) дайындаған  “Лабораториялық диагноз қоюдың 

принциптері  мен  мүмкіншіліктері  жәнг  олардың  нәтижелерін  эпиде- 

миолопың  жұмысында  түсіндіру”  деген  әдістемелік  үсыным  орыс 

тілінде  жарық  көрген.  Бұл  осы  мәселе  туралы  ғылыми-тәжірибелік 

көзқарастардың алғаш жиынтығы десе де  болады.  Осы тарауда ла- 

бораториялық  зерттеудің  нәтижесін  эпидемиологиялық  тәжірибеде 

пайдалану проблемаларына алғаш рет талдау жасалады.

Эпидемиолог-маман үшін қоздырғыш туралы лабораториялык зер- 

ттеу нәтижелерінің бәрі (қоздырғыпггың өзі, оның биологиялық қаси- 

етгері,  антигендері,  уы,  қарсы денгмен  қарсы уы,  фагтары  және т.  б.) 

оның назарынан тыс қалмауы керек. Бұл жерде ең маңызды мәселе әр 

түрлі лабораториялык зерттеу әдістерінің қайсысы немесе олардьщ қан- 

дай жиынттығы мақсатқа жетуге көмектесетінін таңдай білудің эпиде­

миолог үшін маңызы зор. Сонымен коса эпидемиологиялык жағдайды 

сандық жәнз сапалық түрғыдан дәл бағалу үшін лаборатория кызмет- 

керлеріне  дүрыс  тапсырма  берудің  жәш   зерттеу  нәтижелерін  эпиде­

миологиялык мүддеге бағыттап, пайдалана білудің де маңызы зор.

Лабораториялык диагноз қою мен  олардьщ нәтижесін пайдалану- 

дың мынандай принциптері талқыланады:

• этиотәндік диагноз қою тәсілдері;

• қоздырғыпггы типтеу тәсілдері;

• эпидемиялық ошаққа диагноз қою;

• эпидемиологиялык талдау;

• вакцинацияның иммундік тиімділігін бағалау;

• халықтың жмесе оның жеке топтарының қорғаныштығын иммун- 

дық тексеру;

• клиникалык эпидемиологиядағы лабораториялык тәсілдер.

Енді осы мәселглгрді жеке-жеке талдаудың алдында этиотәнді анық-

тау  тәсілдерінің  тарихына,  оларды  жүйелі  жіктеуге,  эпидемиология­

лык диагноз қоюдағы түжырымды принциптерге қысқаша тоқгалайық.

Жұкпалы ауруларды этиотәнді аныктау тәсілдерінің біраз тарихы 

бар. Лабораториялык әдістер пайда болмай тұрғанда оларды тек қана 

клиникалык белгілеріне қарап аныктайтын. Бүндай жолмен кейбір оба, 

тырысқақ ж әж  т.  б.  осы сиякгы  аурулар болмаса,  көппіілік жағдайда 

дәл  диагноз  қою  оңай  болмайтын.  Бүл  бағыттағы  қиыншылықтар

276

микробиология  ғылымы  дамып,  онын  лабораториялық  әдістерінің 

пайда болуына байланысты азая бастады.  Біраз жүқпалы аурулардың 

қоздырғыпггарын  қарапайым  көзбен  жмесе  микроскоппен бакылауға 

болатыны  белгілі  болды.  Мысалы,  бұқа  немесе  шошқа  таспаларын 

дамытатын  гельминттердің  деж  мүшедерін  нәжістш  көруге  болады. 

Ал микроскопты кең қолдану көптеген микробтардын кұрылысын, олар- 

дьщ морфологиялык ерекшеліктерін зерттеуге кең жол ашты. Сондық- 

тан  да  алгашқы  кезде  бұл тәсіл  инфекциялардың  этиотәндік диагно- 

зын қою үшін жиі, көбірек колданылды. Кейінірек ғылымньщ әрі қарай 

дамуына  сәйкес  вирустар  мвн  қарапайымдыларды  да  бөліп,  жіктеу 

мүмкіндіктері  туды.  Бұл  жетістіктер  жұқпалы  ауруларды  этиотәнді 

аныктау жолдарын кеңейтіп, олардың дүрыстығына көз жеткізді. Осы 

күнге дейін микобактериялар, лямблилер, безгек плазмодиялары, т.  с. 

сияқгы қоздырғыпггар тудыратъш ауруларды анықтауда микроскоптық 

әдістер  кеңінан  қолданылады.  Ал  ротавирус  инфекциясында  нәжісті 

электрондық микроскоппен зертт^ арқылы вирусты табу мүмкін бол­

ды. Бүл бағытгағы әдістер салыстыра айтканда өте күрделі емес, бірақ 

көп уақытты  (мазоктарды  дайындау,  қоздырғыштарды  өсіру)  жмесе 

арнайы жабдықтарды (элсктронды микроскоп) қажет етеді.

Соңғы  уақытта  этиологиялық  диагностиканы  жүйелік  түрғыдан 

қарауға  көп  көңіл  бөлінуде.  Бүл  көзкарас  бойынша  диагностиканың 

техникалық принциптерінаа гөрі тә>елсіз әдістемелік ерекшеліктерге 

баса назар аударылды.  22-кестеде көрсетілгендей, диагноз қою бары- 

сында кемінде үш мәселе түгелдей шешілуі керек: қоздырғыппы табу, 

қоздырғыпггы  бөлу  жәнг  ажырату  (антигентәнді  иммунды  жауапты 

тіркеу), қоздырғышқа тән иммундық қүрамдарын, қасиеттерін анықтау.

Жұқпалы  ауруларға  лабораториялық диагноз  қою  23-кестедегі 

аталған тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асады.

Бүл тізімдегі  әр тәсіддің  өз қүрамында  көптеген лабораториялық 

әдістер,  технологиялық  принциптер  бар,  олардың  әрқайсысының  өз 

ерекш еліктері  мен  пайдалану  орвы  болады.  Бұлардың  ішіндегі 

тәсілдердің саньшың ең көбі жәш  жедел дамып келе жатқаны иммуно- 

логиялық топта деп  есептелгді  жәж  бүл  салада жаңа әдістер де  іске 

қосылып  жатыр.  Осы тізімге  қарап,  диагноз  қою  процесінің  күрделі 

екенін  аңғаруға  болады  жәнз  бұл  саладағы  міндеттерді  шешу  үшін

277

22-к е с т  е. Д и а г н о с т и к а   ә д істер ія ж үйелі ж іктеу

Міндеттер

Іске асыру жолдары

Мысалдар

Қоздырғъшгш

табу

көзбш  көру 

(макро микроскоп)

бөлу және ажырату

қоздырғыштын төнді бөл- 

шектері мен белплгрш табу

Кейбір гельминттер (аскаридалар) кара- 

пайымдар (лямблилгр, плазмодиялар, три- 

хомонодгар және т.  б.) микобактериялер, 

гонококктар, мош нгококктар және т.  б. 

михроорганизмдер, вирустар, 

карапайымлылар

Гельмивтгщ үрыктары мш мүшелері, коз­

лы рғьшгшн ангигені, коэдырғыштьщ

Антигентәщгі 

иммунды 

жауашъі т ір к ^

иммундык жауаптык анти­

ген тәнді гуморальдык 

ж әж  клеткалык көрсет- 

кіпггерін аныктау

Антигентәнді

иммундык

кұрамдарды

аныктау

Иммундык күрамның шин- 

дсгі антигшді және/нгмесе 

оған төн карсыденені анык­

тау: күрамнын бүтііьуакы- 

тында сосын ол ыдыраған-

нуклсин кышкылдарыньщ тәнді бөлшек- 

тері, коздырш ш тын тәнді ф ерм оптері, 

төнді бос фаг және т. б.

Күмәнданган коздыргышка (онын анти- 

генше) тән әр түрлі изотиптердщ  карсы- 

денгсі; антигенді байлайлайтын лимфоцит- 

тер, антиген шакырған бластгрансфор- 

рмадия, ЛЕЙкшиттардын миграциясын 

антигенмен тежеу ж. т. б.

Сирек қолданыладьі

нан кейін

23- к е с т е. Қ азіргі уакыттағы 

лабораториялы к диагноз кою тәсілдеріиің тізім і

к/N

Лабораториялык тәсілдердін түрлгрі

I.

Бактериологиялық

2.

Вирусологиялык

3.

Иммунологиялык (серологиялык)

4.

Микологиялык

5.

Паразитологи хлык

6.

Фагалогиялык

7.

Молекулярлык-генетикалык

8.

Фермевттік

9.

Микроскопиялык (макро және микро)

10.

Лабораториялык хайуанаттарға биосынамалык

278

көптегш лабораториялар мен әр түрлі мамандардың, әсіресе эпидеми- 

ологты ң  ынтымақтастығы  керек.  Сонымен  қатар  диагноз  қою 

мүмкіндіктерінің көп екені және оларды іске асыру үшін әр әдістің тех- 

нологиялық ерекшеліктерін терең игеру қажет екені де ақиқат.  Әриж, 

мүндай талап  ең алдымен лаборатория қызметкерлеріш қойылады,  ал 

эпидемиолог үшін осы технологиялык принциптерді, әсіресе альшган 

нәтижені дүрыс түсініп, пайдалана білудің маңызы зор.

Эпидемиологиялық жағдайды анықтау үшін этиотәнді диагноз қою 

шгізінен төрт бағытта атқарылады:

1. Қоздырғышқа бағытталған.

2. Иммундық жауапты тіркеу.

3. Қоздырғыш антиген і мен иммундық жауаптың антиген тәнді фак- 

торларыньщ өзара әрекетінен пайда болған затгар.

4. Қоздырғышқа тән фагтарды анықгау.

Қоздырғышты  табу,  оны  көзбен  көруден  басқа  микроскоптық 

әдістерді пайдалану арқылы іске асады, соңгы тәсілдер кеңірек қолда- 

нылады. Кейбіргельминтоздарда, мысалы, аскаридоздарда, микроскоп- 

сыз-ақ  диагнозды  сенімді  түрде  қоюға  болады.  Микроскоптық 

әдістердің көмегімен көптеген гельминтгерді (мысалы, тырбьік таспа), 

қарапайымдыларды (мысалы, лямблилер,  плазмодиялар, трихомонад- 

тар), бактерияларды (қақырықтагы микобактрияларды, сұйыктықтағы 

менингококтарды,  дәретгегі  гонококктарды  жәіе  т.  б.),  электрондык 

микроскоппен  вирустарды  анықтауға  болады.  Осындай  диагностика- 

лык қорытындылар көпшілік жағдайда сенімді, дәлелді болады.  Мик- 

роскоптық әдістердіңтиімділігін иммундық ферменттікталдау әдісте- 

рімен біріктіріп,  арттыруға болады.  Бұл  жерде  ескеретін бір жағдай - 

кейбір  коздырғыпггарда  (стафилококктар,  стрептококктар жәш   т.  б.) 

препаратга пайдаланатын қарсыдаснің құрамьшдағы IgG рецепторла- 

рына үқсас бөлшектер бар. Егер қоздырғыштың морфологиясында өзге- 

рістер болса, алған нәтиже қате болуы ыктимал.

Қоздырғыпггы бөлу жәде анықгау мүмкіндіктері де жүзеге асыры- 

лады.  Бірақ бұл жолдың технологиясы өте күрделі  жәж көп уақытгы 

керек етеді. Сондықган алынған нәтижелгрді емдеу уақытында қолдауға 

жмесе  эпидемияға  қарсы  шараларды  жүзеге  асыруға  келгенде  пай- 

дасы аз.

279

Микроскоп  арқылы  гельминттердің  бөлшектерін  нгмесе  олардың 

үрықтарын табу қоздырғышқа төн дене бөлшектерін немесе қасиеттерін 

анықгауда керекті шарт болып саналады. Есте үстайтын жағдай -  кейбір 

гуыстас гельминттердің үрықтарын морфологиялык белгілері бойыша 

бір-бірінен  айыру  өте  қиын  (мысалы,  описторх  пен  клонорхтың), 

сондыктан  қоздырғыиггың  антигенін  анықтайтьш  күрделі  тәсілдерді 

қолдануға болады, оның үстіне бүл әдістер жан-жақты болғандықтан, 

оларды коздырғыпггардьщ барлықтүрлеріне (бактериялар, грибтер, ви­

рустар,  гельминттер ж әж  т.  б.)  қолдануға болады.  Бірак  қоздырғыш- 

тың таксоны бір ғана антигенмен белгіленбейтіні анық.  Мысалы, саль- 

монеллалардың серовары екі антигеныің қосындысымен -  О және Н бел- 

гілаеді. Этиологиялык сенімді диагнозды қою үшін бірдеше антигенді 

анықгап,  типтеу  керек.  Организм  өзіне  жат  антигенді  жай  шығарған 

жағдайда биосынақта қоздырғьшпъщ антигені табылуы мүмкіқ  бірақ 

ол жағдайда тірі коздырғыш денгде жоқ. Бүл есте ұстайтьш факт. Бүндай 

деректер ауру өтіп кеткеншн кейін оның болғанына көз жеггкізуге көмек- 

теседі.  Диагноздың  дүрыстығына  сенімді  болу  үшін  антиген  туралы 

деректерді клиникалық көрініспен, анамнезбен жәнг басқа лаборатори- 

ялык тестермен салыстыру керек.

Соңғы уақытта кеңірск тарап келг жатқан молекулярлық-гежтика- 

лық әдістердәң біре>а -  полимераздық тізбе  реакциясы  (ТТТР)  биосы- 

нақта әрбір қоздырғышқа тән келетін нуклеин қыигқылының үзінділерін 

дәл табады. Бұл әдістің сезімталдығы, тәнділігі өте жоғары. Бірақ мы- 

наны есте ұстау керек: организмде тірі қоздырғыштар түгел жойылган- 

нан кейін де нуклеин қышқыл үзінділері, одан ірі антиген молекулала- 

ры денеде ұзақ сакталады.

Соңғы кезде коздырғъгаггы бөлмей-ақ организмде болмаса да, тек 

кана  коздырғышқа  ғана  тән  ферменттерін  биохимиялық  жолдармен 

аныкгау мүмкіншіліктері туды. Бүл әдістер әлі кең тараған жоқ. Дегш- 

мен биосынакта хламидийжрді, гонококктарды көрсететін препаратгар 

(“хламиджен”,  “гонодожен”)  іс  жүзінде  қолданыла  бастады.  Бұл 

әдістердің  артықшылығы:  табылған  ферментгер  әр  уақытга  тірі  коз- 

дырғштармен тікелей байланысты.  Сонымен қатар, биосынақта іздеген 

ферментке сәйкес  ингибитор болса,  нәтиже теріс болуы  мүмкін.  Сон­

дыктан бүл салада ғылыми ізденістерді, қосымша зерттеу жүмыстарын 

талап етеді.

280

Енді кең қолданылып жүрген антитәнді иммундық жауапты тіркеу 

әдістерінің ерекшеліктеріге тоқталайық. Бұл әдістердің гегізгі мақса- 

ты -  таксономикалық маңызды антигендерге тән карсыденені  анықтау 

жәге тәнді антигенді клеткалық факторларды табу. Антигендерді анық- 

тау технологиялық жағынан оңай болғанмен, біраз  ескеретін жәйтгер 

бар.  Организмге жат антиген  енгенген  кейін қарсыдененің қүрастыры- 

луы бірден басталмайды, баяу жалғасады, онъщ үстіге антиген дегеден 

кеткеннен кейін де, олар әлі де біраз уақыт болады. Әрбір қарсыдененің 

құрастырылу жылдамдығы әр түрлі. Сондықтан, бір жағынақ бірінші 

күндерде,  тіпті  біргеше айларда  (мысалы,  АИВ) қарсыдегелерді  табу 

мүмкін емес. Екінші жағынан, қарсыдаьснщ табылуы организмде бүдан 

бүрын  қоздырғьпнтың  немесе  оның  антигенінің  болғандығын  ғана 

көрсетеді.  Полисахаридтарға  тән  қарсыденглгр  гегізінде  -   IgM,  олар 

қанда  белоктарға  тән  карсыденелвр  IgG-  ген  ерте  пайда  болып,  ерте 

кетеді.  Егер қоздырғышта осыларға тән таксономдык антигендер бол- 

са,  оларға тән  қарсыденгелер  бір  мезегге  анықталса,  диагноз  сенімді 

болады,  тіпті,  аурудың  кезеңін  де  білуге  көмектеседі.  Бұл  айтылған 

пікірлер карсыдаедерді иммундық фермшттік талдау әдістері арқылы 

тапқанда да толық  күшін  сакгайды.  Иммундык жауаптың динамика- 

сын бағалайтын әдістердің диагностикалық маңыздылығы, әсіресе қан- 

ның сынағы мүмкіндігінше ерте алынса, мейлінше жоғары. Егер анти­

ген мен қарсыденэнң изотипінің жәге қарсыдегенің қоздырғынгтын әр 

түрлі антигендеріге сәйкестігі білінсе, әдістің қүндылығы бүрынғыдан 

да жоғары болады.

И м м унитет ң  антигентәнді  клеткалық  факторларын  анықтайтын 

әдістер  әзірге  технологиялық  түрғыдан  өте  күрделі  және  көп  еңбек 

уакытын қажет етеді. Бұл әдістердің ұнамды жері көпшілік жағдайда 

иммунитетгердің антигеніге тән әрекеті қарсыдаелер пайда болғаны- 

нан әлдеқайда  ерте  басталады,  сондыкган  оның диагнозды  тез  қоюға 

көмегі мол Бұл топта кеңіген қолданылып жүрген біргеше әдістер бар: 

олар - лимфоцитгердің антиген арқылі>і бласттрансформациясы, лейко- 

циггердін  антиген  арқылы  миграциясының өзгеруі,  антигенді  лимфо- 

циттармен  байлау.  Ең  маңыздысы  -  антигенді  байлайтын  лимфоцит- 

терді  анықтайтын тәсілдер. Олар аурудың бастапқы кезеңдерін анық- 

тауға көмектеседі.

281

Жұқпалы ауруларды аныктау әдістері  мея принциптерін,  олардың 

мүмкіндіктері  мен  кемшіліктерін талдап көрсек,  бұл бағытгағы тиім- 

ділікті артгыру проблемаға жуйелі көзқарас керек екенін көрсетеді. Бұл 

пікірдіңтәжірибедегі жағдайы 16-схемада келтірілген. Жұқпалы ауру- 

ларға  диагноз  қою  жолындағы  көптеген  міндеттерді  тек  қана  бір 

тәсілдің көмегімен шектеу мүмкін емес. Оның үстіж гылымның жүріп 

өткеи жолы бір тәсілді ғана жүзеге асыруға ұмытылмағаньгн жәнг олар- 

дың қазіргі тұжырымдарға бейімделініп, әр түрлі жолдармен қолданы- 

лып  жүргенін  көрсетеді.  Бұл  әдістер қоры уақыт өткен  сайын толық- 

тырыльш  отыр.  Бұл бай тәжірибені тиімді, толык қолдану үшін біраз 

мәселелерді  шешу керек.  Жүқпалы  ауруды  анықтаумен айналысатын 

мамандарды  (лаборатория  қызметкерлері,  эггадемиологтар,  клиника 

мамандары,  инфекционистер  жәнг  т.  б.)  дайындау  жүйесіж  күрделі 

өзгерістер енгізу керек. Лаборатория кызметкерлері қазіргі мамандық- 

тарына  сәйкес  бірінгн-бірі  бөлінген,  өзара  байланыс,  қарым-катынас, 

тәжірибе алмасу өте сирек кездеседі. Проблгманы толық шешу дегеніміз 

диагностикалык  жағын,  принциптерін,  әрбір  топтағы  әдістердің 

мүмкіндіктері мен қолдану шеңберін терең білу ж әж  әр түрлі әдіспен 

алынған нәтижелерді талкылау жолдарын игеру деген сөз.  Клиницист 

пен эпидемиолог лабораторияжүмыстарының ерекшеліктерін түсініп, 

ең бастысы әр түрлі қорьггындыларды кеңігея талдап, қолдану жолда­

рын таба білулері  керек.  Осы күндері  бұндай  қызметкерлерді  дайын­

дау  әлі де  қолға алынбаған.  Сондықтан  мамандарды дайындау жүйе- 

сінде -  жоғарғы оқу орнында, интернатурада жәнг мамандықты өсіру 

мекемелерінде бүл мәсежге өдейі көңіл белу керек.

Э тиотәндік диагноз қою тәсіл дері

Этиотәндік диагноз қою тәсілдері  16-схемада көрсетілген. Оларды 

төрт топқа  бөлген  орынды.  Бірінші топтағы  тәсілдер  қоздырғыппъщ 

өзінг бағытгалған және олар қосымша үш топтан түрады. Бірінші қосым- 

ша топқа (1а) коздырғыппы бөлусіз табатын тәсілдердің бәрі жатады. 

Оның ішінде микробиологияның алгашқы даму кезінде кең қолданыл- 

ған  микроскопиялық  жәнг  макроскопиялық  (микроскоп  қолданбай 

көзбен карау) әдіс қолданылады.

282

16-с

 х

 е 

м

 а

. 

Э

т

н

о

т

эн

д

ік

 д

и

аг

н

о

з 

ко

ю 

тэс

іддері

Қоздырғыштарды  бір  ғана  морфологиялық  қасиеттерімен  түрін 

анықтауға болмайтындығы туралы деректер көбейген сайьш бұл топ- 

тағы тәсілдер сирек қолданыла бастады.  Бірақ та, егер қоздырғышты 

морфологиялық касиеттері арқылы түрін анықгауға болатын болса, ол 

тәсіддер қазір де пайдаланылады.  Мысал ретінде, осы топка жататын 

бүқа жмесе шошқа таспа құрттары тудыратын гельминтоздарды айыру 

үшін  макроскопиялық  көру  тәсілдерін  қолдануды  келтіруге  болады, 

онда нәжістен соларға тән мүшеліктерді табады. Басқа гельминтоздар­

ды микроскоптың көмегімен, мысалы, описторхозды описторхис ұры- 

ғын табу арқылы анықтайды. Паразитоздарды да микроскоппен анық- 

таймыз,  мысалы,  лямблиоз,  безгек  -  лямблийлер  мен  плазмодилерді 

табамыз. Осы топтағы тәсілдер бактерия мен вирусты ауруларды анық- 

тауда өте сирек  қолданылады.  Бірақ та,  мысалы, өкпе туберкулезінде 

қақырықтан коздырғышты микроскоп аркылы анықгаудың маңызы әлі 

сақгалуда. Мидың өте жүқа кесіндісінен Негри бүртіктерін табу аркы­

лы күгыруды анықтаймыз.  Ротавирус ауруларын нәжісті  элгктронды- 

микроскопиялык зерттеумен анықтауға болады. Осы қосымша топтағы 

тәсілдер салыстыра келгенде күрделі емес, тек кейбір кезде үзақ уақыт- 

ты (мазоктарды дайындау жәнз микроскопиялау) шмесе арнайы жаб- 

дықтарды (электронды микроскоп) қажет етеді. Олардың нзгізгі кұнды- 

лыгы -  тезірек шешімге келу, ал негізгі кемшілігі - жауаптың болжау- 

лық  сипаты.  Мәселен,  қакырықта  микобактерияларды  табу  олардьщ 

міндетгі  түрде  адамға  залалды  микобактериялар  екенін  көрсетпейді, 

ал нәжістерден описторхис ұрығын тапсақ, оның морфологиясын оған 

өте ұксас клонорхистер ұрығьшан міндетгі түрде ажыратуға тиістіміз. 

Одан  басқа,  қоздырғышты  бөлмей,  оны  эпидемиологиялық  нысана 

түрғысында жіктеуге, түрді анықтауға болмайды.

Екінші қосымша топтағы тәсілдерге (1 б) қоздырғышты бөлгтін жәг 

түрін  анықтайтын  әдістер  кіреді.  Бұл  -  бактерияларды,  вирустардьі 

грибтерді  жәнг  т.  б.  қоздырғыпггарды  бөлу тәсілдері.  Шындығында, 

бүл тәсілдер күмән туғызған  қоздырғышты айқын  анықгауды қамта- 

масыз етеді, бұл олардьщ жгізгі артықшылығы. Тага да артықшылығы 

ретінде  коздырғыш  анықталғаннан  кейін де  оларды типтеу жұмыста- 

рына  мүмкіншілік  туатынын  айтуға  болады.  Осы  әдістердің  жгізгі 

кемшілігі -  ұзақтығы  (әсіресе  вирустарды,  микобактерияларды  белу-

284

де),  сояың  салдарынан  алынған  қорытыидының  клиникалык  және 

эпидемиологиялық маңыздылығын төмендетеді.

Қоздырғышқа бағытгалған үшінші қосымша топтағы төсілдерге (1 в) 

күмәнді  коздырғыштың  биосынақтан  антигэпн  (иммунды  анықтау 

әдістері өншейінде - серологиялық реакциялар деп атайды демесе қоз- 

дырғышқа тән келетін  нуклеин  қышқылдарының үзіндісін  (полиме- 

раздық тізбе реакциясы - ПТР) табатын әдістер кіреді. Осы топка тағы 

да сынаққа қосқан тән фаг бөлшектері санынын көбеюі арқылы қозды- 

рғыш  бар екеніне  бағытгайтын фаг титрінің (мөлшерінің) жоғарылау 

реакциясы да егеді. Бүл әдістің сенімділіпн тек күмәнді қоздырғышқа 

ғана  бағытталған  сезімтал  тән  фагты  типтеу  толық  аньпсгайды  және 

соған бағыныпггы. Осы әдістер, әлбетге, қысқа мерзімде істеліжді, бүл 

альшған қорытындылардың клиникалық және эпидемиологиялык ма- 

ңызын  көтереді.  Негізгі  кемшілігі  >  эпидемиологиялык түргыда  коз- 

дырғыпггарды типтеуге, жіктеуге болмайды. Бірак та, ПТР үшін арнайы 

дәрмектер  дайындалса,  күмәнді  қоздырғыш  даналарын  оған  сөйкес 

нуклеин қышқылының бөлшектерін білу арқылы аныкгау мүмкін екені 

есте болу керек. Сондай-ақ,  көптеген қоздырғыпггар антигендік дана- 

ларға  бөліктін  болгандыктан,  серологиялық  әдістер  арқылы  биосы- 

нактармен олардың сәйкес антигшдерін аныкгау тек қана аныкгау қүра- 

лы ғана болмай, кейбір жағдайда қоздырғыпггарды тгаггеу жолына ай- 

налады. Мысалы, А тошы менингококк полисахаридін қаннан шмесе 

жүлын  сұйығынан  табу  менингококк  ауруы  оқигасы  осы  антигендік 

тобына жататын қоздыргышпен байланысты екенін дәлелдейді.

Қоздырғыпггарға бағытталған баска да тәсіддер бар. Олардың бар- 

лығына ортақ бір шарт: коздырғышты табу, оны бөлу ж әж  қоздырғы- 

шқа тән касиетгері мен қүрамдарын аныктау.

Этиотәнді диагноз қою тәсілдері бір жағынан қоздырғыппың өзінг 

жат организмде иммундык жауап тудырумен, ал екінші жағынан оның 

өзіне тән фагтармен залалдануына негізделген (схемада бұл 2,3 жәш  4 

топтағы тәсілдер).  Бұл әдістер иммундык жауаптың антигендік ерек- 

шеліктерін түгел қамтиды. Қоздырғыштың таксономиялық жекелігіне 

сәйкес антигенге немесе олардың жиынтығына тәнді қарсыденЕні табу 

арқылы  анықталады  (схемада  2 топтағы  тәсілдер).  Осы  қатарға  қоз- 

дыргыпггардын антигеніне тәнді түрде эсер етіп, оларды байланысты-

285

ратын  лимфощптерді  (баска да лзйкоциттер)  аныктау тәсілі де  (АБЛ 

реакциясы)  жатады  Осы  тәсілдердің  қолайлы  екеяін  олардын  диа­

гноз  қоюға  кең  қолдану  мүмкіншіліктері  (әсіресе  қарсыдомгні  анык­

тау)  көрсетеді.  Солардың ішіндегі  ең  қарапайым тәсіл -  қоздырғыш- 

тың  антигеніж  (антигендеріне)  қарсы  шыкқан  қарсыденглерді  табу. 

Олардың түрлері  өте көп (агглютининді,  комплементбайлау  қарсыде- 

ині, ИФА, РПГА жәнг т. б.). Анықталған қарсыдежлер қоздырғыштьщ 

гаксо но миялык ерекшелігін көрсетеді. Осы тәсілдердің қолайлылығы -  

қарсыдене  белсенділігінің  жоғарылауын  қадағалау,  IgM  қарсыденгсін 

бір рет табу -  жуырда жұктырғандыктьщ белгісі, антигаіді байланыс- 

тыратын лимфощптерді аныктау -  ерте диагноз қою және организмнің 

қоздырғыштан тазаланғанын, яғни емдеудің тиімділігін көрсетеді. Бірак 

та осы топтағы тәсілдердің мүмкіншілікгерін толық жүзеге асыру үшін 

соларға сәйкес иммунды диагностикалық препараттарды дұрыс пайда- 

лана білу керек.  Осы тәсілдердің кейбір кемшіліктері де бар, ол зерт- 

теудің қорытындысын кеш алу болып саналады (мысалы, қарсыдегенің 

динамикасын  бағалау).  Ол,  әринг,  зерттеу  құндылығын  төмендетеді. 

Бірақ қазіргі кезде тез анықгау әдістері де бар екенін ескертеміз (мыса­

лы, ИФА, РПГА нәтижесі  10-24 сағатган кейін дайын болады). Жога- 

рыда келтірілгоздей,  кейбіреулері (мысалы, IgM қарсыдекні аныктау, 

АБЛ) ауруды ерте анықтауға көмектеседі.

Үшінші топтағы тәсілдерге қайта оралайық. Оған жататындардьгң 

ішінде иммундық кешенді (ИК) аныкгайтын әдіс бар.  Бұл  әдістің ме­

ханизм! мынада:  макроорганизмде антигенге дәл келетін рецепторлар 

болады. Антигзщер (қоздырғыппъщ антигендері) осыған сай қарсыде- 

h s m c h

 

байланысады,  сөйтіп  иммундык  кешен  пайда  болады.  Бүл  им- 

мундық кешеннің ерекшелігі ауру тудырған қоздырғышқа (микробқа) 

сай келеді. Алғашқы кезеңде қоздырғышты жұқтырганнан кейін анти- 

гшнін  мөлшері  қарсыденгден  артық  болады,  өйткені  қарсыдеж  жана- 

дан ғана пайда бола бастайды. Осы кезде бос жүрген карсыдензп анык­

тау мүмкін болмайды, ал антигенді анықтауға болады.  Бірте-бірте ан- 

тигш мен қарсыдене қосылған ерекше иммунды кешен пайда бола бас­

тайды,  сөйтіп  осы кешенді  аныктау мүмкіншілігі туады.  Біраз уакыт- 

тан  кейін  антиген  мен  қарсыденэгің  мөлшері  бірдей  болтан  кезде  тек 

иммундык кешенді  тана аныктауга болады.  Келгсі  кезенде  иммундык

286

жауап үдей түсегіндіктен қарсыдекяің мөлшері антигенам артады. Осы 

уақытта  артық  қарсыденені  анықтауға  мүмкіншілік  туады,  сонымен 

қатар  иммундық  кешенді  де  анықтауға  болады.  Сонымен  иммундык 

жауаптьщ линамикасы барысында иммундық кешенді анықтау мүмкін 

болады. Бірақ оны анықтаудың техникалық жағынан күрделіліктері бар. 

Сондыктан қазіргі кезде иммундық кешенді табу арқылы диагноз қоюды 

пайдаланудың өзіндік қиындықтары болғандықтан да осы әдістің ма- 

ңызы онша жоқ десе де болады. Бірақ кейбір инфекцияларда (мысалы, 

гепатиттің В түрінде) осындай иммундық кешен пайда болғанда ауру- 

ды  аныктау  қиынға түседі.  Гепатитгің  В  түрін  анықтау  үшін  қаннан 

HBs Ag іздейміз, ал бүл антиген денгде осы аурудың вирусы бола тұра, 

50  %  жағдайда  анықгалмауы  ықтимал.  Осы  кезде  тек  иммундық  ке- 

шенді  анықтау ғана ыңғайлы болуы мүмкін.  Мұндай жағдай,  әсіресе, 

қан тапсыратын донорларды тексергенде маңызды.

Көптеген микроорганизмдердің өз “жауы” бар. Олар осы микроор- 

ганизмдерді қүртатын фагтар. Фагтар тек микроорганизмдер тірі кез­

де  ғана  болады,  ал  микроорганизм  өлгеннен  кейін  олар  көп  өмір 

сүрмейді.  Сондыктан  осы микробқа тән фагты ауырған адамның био- 

материалынан тапсақ, онда адам организмінде дәл осы микробтың бар 

екенін білеміз. Осы ерекше фагтарды табу (мысалы, сальмонгллдердің, 

шигеллдердің кейбір түрлгрі) этиотәндік диагноз қоюдьщ тәсілі болып 

саналады (схемада 4 топ).

Жоғарыда келтірілген материалдардан этиологиялык аныкгауға әр 

түрлі тәсілдер қолданылатынын байқаймыз: олар -  макро және микро- 

скопиялау,  микробиологиялық,  вирусологиялық,  паразитологиялык, 

фагологиялық,  көп  түрлі  иммуннологиялық,  молекулалық-биология- 

лық. Келешекте тәсілдер қүрамының кеңейтілетінінв ешқандай күмән- 

дануға болмайды. Әр түрлі тәсілдермен алынған қорытындыларды ду­

рью бағалау үшін кейбір нггізге алынатын шартгарды есте ұстау қажет.

Қоздырғышты бөлу тәсілдері, егер ол тексерілетін сынақта тірі күй- 

інде болса ғана,  іске асады.  Бұл қоздарғышты аныкгау нггізгі, ал кал­

ган  тәсілдер  қосымша  деген  кең  тараған  пікір  туғызады.  Шынында, 

бактерияларды,  вирустарды  бөлу  үшін  сынамада  олардың  саны 

жеткілікті болуы керек, олай болмаса, әдістер қорытындысы күмәнді 

болуы мүмкін. Онын үстінг кейбір микробтарды, көіггеген вирустарды

287

белуге көп уақыт қетеді, бұл жасалған тұжырымның эпидемиология- 

лык және клиникалық маңыздылығын күрт төмендетеді.

Қоздырғышты анықтау тәсілдерінің дұрыс шешімі оның организм- 

де бар екенін көрсетеді: тірі гельминттер ұрықтарын шыгарады, шизоидт- 

тар лямблилерде тірі қоздырғыпггың бар екенінің дәлглі, фаг мөлшерінің 

өсуі биосынауда тірі микробтар бар екенін көрсетеді жәш  т. б.

Ертеректе,  тіпті  қазіргі  уақытга да  кейбір  мамандар  коздырғыш- 

тарды  бөлетін тәсілдерді дүрыс диагноз  коюдың  шешуші  шарты деп 

есептейді. Әриш, мұндай көзқарас көп жағдайда дүрыс, бірақ қоздыр- 

ғыпггы  бөлу  қаншалықты  қиын  екеиін,  тіпті  кейбір  жағдайда  мүмкін 

болмайтынын ескерсек, бұл түжырымның дұрыс еместігінг күмәндан- 

баймыз. Тек қоздырғыпггы бөлу тәсіліж сүйшіл, диагноз қою жөніндегі 

пікірлер  жұқпалы  аурулардың  этиологиясын  бактериологиялық 

тәсілдермеи зерттеуге көп үлес қосқан Г енле мен Кох сияқты ғалымдар- 

дың  теориясына  (Генле-Кох  үпггігі  төориясы)  сүйеніп  калыптасқан. 

Осыған  орай  қоздырғышты  бөлу  тәсілдеріж   неліктен  ерекше  мән 

берілгее деген сүрақ туады.

Бактериологиялық тәсілдер жүқпалы аурулардың себебін зертгейтін 

тәсілдер ретінде пайда болып дамыды. Микробиологиядағы Г анле-Кох 

үштігі тәсілі бойынша жүқпалы аурудың қоздырғышы ретінде тек экс- 

периментте соған үқсас сырқат тудыратын коздырғыш қана саналады 

ж әж  ол басқа адамдардан бөлінбей, тек сол ауруға сәйкес науқаста ға- 

на болуы шарт. Бұл түсінікті мүлде дүрыс деп айтуға болмас. Мәселен, 

адам сырқатының қандай да болсын қоздырғышы эксперименттік жағ- 

дайда  хайуанаттарда  соған  сәйкес  ауру  тудырмайды.  “Сау  тасымал- 

даушы” туралы деректер жиналған сайын коздырғыпггы клиникалық 

сау адамдардан да жмесе баска сыркатпен ауырғандарды тексергенде 

де бөлінетіні айқын болды.  Мысалы, тексеру кезінде  S.typhi нәжістен 

табуылуы  міндетті  түрде  іш  сүзегінің  ауруы  жөнінде  айгақ бола  ал- 

майды: тасымалдаудың баяу, сауықганған және, тіпті, өтіп-кеткені түрі 

болуы мүмкіи Тексеру кезінде жүтқыншакган Cor.diphtheriae-ның улы 

данасын табу да дифтериям® науқастанғандыкгы дәлелдемейді -  cay 

бактерия  тасымалдаушы  болуы  мүмкін.  Мүндай  тасымалдаушының 

ауру көзі болу мүмкіндігі бар екендігі түсінікті. Қаралған үпггіктің әр 

түрлі  аурулар  тудыратын  шартсыз  микроорганизмдерге  ешқандай

288

қатысы жок.  Осының бәріж  қарамастан, күні бүгінге дейін Генле-Кох 

үштігінің шгізін калайтын идеология қалмауда.

Осындай көзқарастардың орьшсыз екендігін жогарыда келтірілген 

қоздырғышты бөлу тәсілдердің тежелімді екені ғана емес, аурудьщ этио- 

логиясын анықтайтын басқа тәсілдердің маңызьшың жәш тиімділігінің 

артуында деп қарау керек. Жоғарыда келтірілгшдей, қоздырғыш анти- 

генінің қүрамы, иммуноглобулиндер мен иммундыкүзырстп клеткалар- 

дың  қасиеттері,  организмдегі  бөтен  антигендердің тағдыры,  иммуно 

логиядағы  жаңа  технологиялар  мен  дәрі-дәрмектердің  пайда  болуы 

және басқа да қазіргі ғылыми деректер этиотәндік диагноз коюды жо- 

ғарғы деңгейге көтерді. Осыған орай жаңа диагноз қою технологияла- 

рыньщ  қажеттілігі  де  күрт  жоғарылады.  Кейбір  жаңа  тәсілдер  мен 

әдістемелік  бағытгар диагноз  қою  мезгілін  қысқартты.  Осының  бәрі 

сырқаттың алғашқы кезеңінде де этиологиялык диагноз  қою  мүмкін- 

піілігін туғызды. Әривв, этаотәндік диагноз кою проблемалары толық 

шешілді деп айту артық болар, дегенмен де осы бағытгағы жетістіктер 

жоқ  емес.  Солардың  қатарында  иммундыдиагноз  қою  технологиясы 

бүгінгі  күнде өте кең пайдаланылуда.  Осыған дәлел ретінде коздырғ- 

ыпггьщ антигенін табуға арналған тәсілдерді (схемадағы  1в қосымша 

топ),  иммундық жауапты тіркеу тәсілдерді (2 топ) және қоздырғышқа 

тән иммундық кешенді (ИК) табу әдісін (3 топ) айтуға болады. Соңғы 

әдіс әзірше біршама күрделі, бірақ осы анықтау бағытын қажетті тех- 

нологиялармж  қамтамасыз етсе,  осы тәсілдің (тәсілдер) жүзеге  асуы 

мүмкін.  Кейбір жағдайда осы тәсілдің, тіпті, шешуші роль атқаруы да 

әбден  мүмкін  (АИВ-инфекциясында,  гепатиттің  В  түрінде  және т.  б. 

инфекцияларда).

Кейбір  бұрыннан  белгілі  болған,  кең  қолданылған  тәсілдер  (мы- 

салы,  фагтарды  анықгау)  қазіргі  кезде  орынсыз  аз  пайдаланылады 

(схемада  1в топка жататын тәсіл және 4 топтағы тәсіл).

Қоздырғыштъщ антигенін қоршаған сыртқы ортадан табудың эпи- 

демиологиялық  мәні  өте  зор,  өйткші  микроорганизмдерді  табу  көп 

жағдайда қиын, кейде, тіпті, мүмкін болмайды. Мысалы, гепатиттің А, 

Е  түрлерінің  вирустарын,  ішек  инфекцияларының  қоздырғынггарық 

бруцеллаларды жәнг т. б.  микроорганизмдерді  судақ тағамнан, техно- 

логиялық қүралдардан және т.  б.  объектілерден микробиологиялық

289

немесе вирусологиялық әдістермен табу өте қиын болады, ал осы мик- 

роорганизмдердің  антигенін  анықтау  тек  иммунды  диагностикалық 

тәсілдерді қолданғанда ғана іске асады.

Бұл тәсілдердің, жоғарыда келтірілгендей, жағымды да, жағымсыз 

да жақтары бар.  Жағымдысы -  этиотәнді  емдеу жүргізгення  кейін де 

(микроорганизмдер өлгенжн кейін де) табылуы. Жағымсыз жағы -  өлі 

қоздырғыштар  антигендерінің  макроорганизмде  ұзақ  сакталуы  жәнг 

бөлінуі.  Антигендерді  адам  (хайуан)  организмінің  шығындыларынан 

(нәжіс,  қан,  өт, зәр және т.  б.) табу сырқатгың бүрыннан да болғанын 

көрсетеді. Мүндай нәтижелер ретроспективті диагноз коюға қажет де­

ре ктер болып саналады.  Осыған орай алынған  мәліметтерді бүрынғы 

көріністермен  (болған  клиникалық  белгілермен)  салыстыруға тура 

келеді.  Эпидемиологиялық  жағдайда  антигендерді  табу  эпидемиоло- 

гиялық диагноз қоюдың маңызды деректері болып табылады. Бұл мәс- 

елелерге эпидемиологиялық ошақты тексергенде, эпидемиологиялық 

талдау жасағанда жан-жақты тоқталамыз.

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: