Вакциналарды ц иммунды к тиім ділігін багалау

қорғаудың  жоғарғы  деңгейі  біржше  жыл  сақталуы  тиіс.  Алдын  ала 

осындай ақпараттар алынбай, ешбір вакцинаны шығаруға рұқсат етіл- 

мейді. Әлбетге осыдан кейін арнайы эпидемиологиялық кадағаланған 

экспериментте  вакцинаның эпидемиологиялық тиімділігі тексеріледі. 

Мұндай тексерудің өзіңдік әдістемелері болады.

Х алы қты ң немесе жеке топтардың иммундык 

қорғалғандығын тексеру

Бұл міндет вакциналардың иммундық тиімділігін бағалау міндеті- 

ив ұқсас болады және сол тәсілдерді қолдану арқьшы шешіледі.  Бірак 

бұл жағдайларда бұрынғы вакциналау  фактісі 

ж ә н е

 

о н ы ң

 

жүргізілген 

уақыты  есепке  алынбай,  репрезентативті  халықгар  тобына  арнаулы 

зертгеулгр жүргізіледі жәш қорғалғандардьщ үдесі есептеп шығарыла- 

ды. Сөйтіп алынған иммундық деректер халыктьщ қорғалған деңгейін 

көрсетеді. Ол жасанды иммундаумен жәнг халықтың табиғи иммунда- 

луым€Н  (“проэпидемичивание”)  қамтамасыз  етілуі  мүмкін.  “Проэпи- 

демичивание” дегея халықтың біразы бүрын осы инфекциянын жеңіл 

түрімен шмесе манифесті түрімен ауырып кеткшдіктен жөвв тасымал- 

даушы болуымен табиғи иммунитет жинағанын көрсетеді.

Тіркелген иммундық түрақтылық деңгейінің себебі шде деген сүрақ 

эпидмиологтаң  алдына  жиі  туындайды.  Қоздырғыпггардың  әр түрлі 

антигендерінгн нгмесе әр түрлі коздырғы пггар дың анигендерінгн қүрал- 

ған вакциналарды еккенде, егер сәйкес эпидемиялық прсщестерде айта 

қаларлықтай әр түрлі сипаттама байқалса, иммундық тұрақтылықтың 

себебін ізд^те бағытталған талдау жасау керек болады. Мысалы, тек­

серу дегі адам дифтериядан да, сіреспеден де иммундык қорғалған бол- 

са, оны қүрам бөліктері бар вакцинамен (АКДС, АДС-М вакцина) егіл- 

геннің  өсері  деп  санау  керек.  Егер  тексерудегі  адамда  дифтериядан 

қорғану деңгейі болса, бірак сіреспеге карсы уы болмаса, ол осы аумақта 

дифтерияның  моновакцинасы  көптш  қолданылмағанын  көрсетеді. 

Әриж,  бұл жағдайдың табиғи  иммуидаудың нөтижесі (“проэпидеми- 

чивание”) екші анық.

Халыкгьщ әр түрлі топтарының қорғаньшпық деңгейін талдау (ха- 

лыктың  иммундык  күрамын)  осы  топтардағы  халықгың  сырқаттану-

зоз

шылык қауіпін бағалауға мүмкіншілік тудырады. Грипп вирусының өр 

түрлі  типтері  мен  сероварларына  қарсы тектердің белсенділігін  қада- 

ғалау  арқылы  (скрининг)  грипп  вирусының  қай  типі  және  серовары 

алдыңғы кезеңде сырқаттанушылықтың себебі болатынын, соған коса 

осы деректерді  пайдаланып,  қай  уақытта жәнг  халықтьщ қандай  жас 

топтары  осы  инфекцияға  бейім  екенін  де  болжауға  болады.  Әрине, 

мүндай  болжам жасау үшін  репрезштативті топтарда олардың  қарсы 

денесінің  деңгейін  қадағалаумен  қоса,  таралған  қоздырғьппты,  оның 

типтері  мен  сероварларына  да  үнемі  бақылау жасап  тұру  керек.  Осы 

екі  бағытта жасалған бақылау дұрыс болжам жасаудың  кепілі  болып 

саналады.

К линикалы қ эпидем иологиядағы  лабораториялы қ тәсілдер

Клиникалық эпидемиология -  эпидемиологияның ерекше  саласы. 

Соңғы жылцары жиі  байқалып  отырған  қоздырғыштың біраз  қасиет- 

терінің өзгеруі, әсіресе олардын антибиотиктерге, сульфаниламидтер- 

ге  түрактылығының  күрг  өсуі  осы  саланың  негізін  қалайтын  фактор 

болып табылады.  Сонымен қоса қоздырғыпггардың сырткы ортаға тө- 

зімділігі, әр түрлі дезинфекциялау препараттарьша да шыдамдылығы 

ж әж  баска да себептер аурухана ішіндегі инфекциялардың көкейтесті 

проблема екенін көрсетеді.

Аурухана жағдаиында қоздырғыппъщ дара түрлерінщ дамуы, пан­

да болуы, олардың вирулаптік қасиетінің жоғарылауы, бір емес, бірье- 

ше дәрілерге тұракгылығы, оған коса берілу жолдарының да әжептәуір 

өзгеріске  үшырауы да осы проблеманың  күрделілігін  білдірсе  керек. 

Соңғы  жылдары  “ауруханалық штамдар” деген термин  пайда  болды. 

Бұл түсініктің мағынасын сальмонзллездің, әр түрлі ішек инфекцияла- 

рьшың, стафилококктар мш стрептококктардың, протейлердін ж әжт.б. 

микроорганизмдердің өзіндік “экологиялық куыс” тапқаны, осы “қуыс” 

болып  аурухана жағдайьгаың  есептелетіні  айқындай түседі.  Бүл  про- 

блемаларды клиникалық эпидемиология зертгейді. Көптеген батыс ел- 

дерінде, Ресейде, Украинада және т.б. елдерде “ауруханалық эпидеми­

олог”  деген  жаңа  қызмет  пайда  болды.  Осыған  орай  ірі  емханаларда 

қосымша  пггаттар енгізілуде,  олардьщ  күрамында  бактериолог,  оньщ

304

көмекшісі, тіпті, инжензр де болуы ыкгимал. Ауруханалык инфекциялар- 

мен  күресу  шараларын  ұйымдастырушы -  эпидемиолог.  Қазіргі  кездеі і 

осы бағыт бұл проблеманың каншалықты маңызды екенін көрсетуде.

Әр түрлі аурулармен науқастанған адам организмінің патогенді қоз- 

дырғыштарға, кейде, тіпті, шартгы патогащі микроорганизмдерге қар- 

сы тұру қабылгті (иммундық жүйесінің, басқа да қарсыласу механизм- 

дерінің жағдайы), сау адамға қарағанда әлдеқайда томен екші түсінікті. 

Осыған қоса аурухана жағдайыидағы арнаулы ережелердің жиі  бұзы- 

луы,  аурхана  қызметкерлерінің  микробтарды  тасымалдаушы  болуы, 

науқасқа  келіп-кетер  адамдардьщ да  инфекция  көзі  болуы,  оған  қоса 

науқас адамның моральдык жағдайының әсері (ауруханалық ортанын 

пациент үшін бүрынғы  үйрвшіікті тұрмыстық жағдайдан  өзгешелігі) 

жәш басқа да толып жатқан азды-көпті жағымсыз факторлардың жи- 

ынтығы осы проблеманың қосымша себептері болып отыр.

Клиник алық эпидемиологияда да жүқпалы ауруларды аныктау үшін 

этиотәндік тәсілдердің бәрі толық қолданылады. Солардың ішінде нау- 

қастан, аурухана  ортасьшан  (сайман-жабдыкгардан,  ауадан, тағамнан 

және т. б.) бөлінген микроорганизмдердің көптегоі қасиеттерін типтеу 

үшін қоздырғышты бөлу тәсілдеріж ерекше көңіл бөлішді. Микроор- 

ганизмдерді типтеу ауру тудыратын “емхана пггамдарының” пайда бола 

бастағанын алдын ала білуге бағытталады. Бүл қарсы шаралар мен ал- 

дын алу әрекетгерін дұрыс, уақытында үйымдастырудың маңызы зор. 

Осы түрғыда микробтың вируленттілігінің жоғарылауын, антибиотик- 

терге жәнг басқа да дәрілерге төзімділігін жәш  т. б. қасиетгерін анық- 

тайтын тәсілдердің жиынтығы қолданылу керек. Мысалы, микробтың 

вирулентгілігін  бақылауға  оның  адгезиндерін  анықтайтьш  тәсілдер 

қолданылады.  Адгезиндік  қасиет  микробтың  макроорганизм  клетка- 

ларына жабысуық  кіруін қамтамасыз ететін факторлар арқылы жүзеге 

асады.  Мүндай  факторларсыз ешқандай  инфекциялык процесс  дамы- 

майды.  Қоздырғыпггың уын аныктау тәсілі  эпидемиологиялық бақы- 

лаудың бір түрі болып саналады.

Ауруханада сыртқы орта объектілерікн вирулентілігі жоғары және 

дөрі-дөрмектерге төзімді микроорганизмдер пггамының табылуы ауру­

хана  ішіндегі  инфекцияның  бүрқ  етіп  көбею  қауіпінің  жақын  екенін 

сездіретін дерек болып табылады.

305

Клиникалык  эпидемиологияда  қоздырғышты  бөлу  тәсілдерінің 

маңызы 

зор екенін айта отырыл, баска да диагноз қоюдың этиотәндік 

тәсілдерін естен шығармауға тиістіміз.

Іріңдеп қабыну ауруларында,  әсіресе қабыну ошағына жету қиын 

жағдайда (остеомиелит, пиэлонефрит ж әж  т. б.) этиологиялық фактор- 

ды аныктау үшін иммунологиялық әдістерді пайдаланудьщ маңызы өте 

зор. Бүйректегі қабыну процесінің этиологиясын табу үшін кейбір жағ- 

дайда зәрден антигенді іздеу тиімді болады. Осындай нәтижеге иммун- 

дық  жауаптың ерекше  факторларын  анықтау  арқылы  жетуге  болады 

(мысалы,  карсыденені,  антигенбайлайтын  лимфоциттерді  анықтау). 

Иммунологиялық әдістерді пайдалану арқылы іріңдеп қабыну процес- 

терінің этиологиялық факторларының өзгеру динамикасын да қадага- 

лауға болады (мысалы, остшмиелитте). Осы әдіс аркылы остеомиелиттің 

алғашқы  кезінде  оның  қоздырғышы  -   стафилококктың  жиі  болғаны 

аныкгалды,  бірте-бірте  стафилококктың  орнын  протей  басты,  содан 

кейін көкірщ таяқшасы қоздырғыш ролін атқарды. Мұндай этиология- 

лык фактордьщ өзгеруін аурухана жағдайындағы осы қоздырғыштар- 

дың таралуым® түсіндіруге болады.  Бүл жағдай  ауруханадағы сани- 

тарлык-эпидемиологиялық ережелердің  бүзылғанын  көрсетеді.  Осы- 

ған  орай  инфекцияның  көзін табу  қажеттілігі  туады.  Сонымен  катар, 

іріндеп қабыну процесішң қоздырғыштарын емдеу тактикасын да өзгер- 

ту керек.

Ауруханалык  инфекциялардьщ  пайда  болу  себептерінің  ішінде 

шартсыз патогенді  микроорганизмдердің ролі  ерекше.  Осы микроор- 

ганизмдерді ажырату, анықтау мәселглері өте қиын. Сондықтан олар- 

дың этиологиялык  фактор болғанын дәлелдеу  үшін  иммунологиялық 

тәсілдерді  пайдалану  тиімді.  Тек  осы  микроорганизмдерді,  мысалы, 

протейді, юсбсиеллді, цитробактерді нәжістея нгмесе зәрден бөліп алу 

олардың  этиологиялык  фактор  екеиін  дәлглдей  алмайды.  Сондықтан 

ең дәлглді тәсіл ретінде иммундық жауаіггы тіркеу, яғни бөлінген пггам- 

дарға  бағытгалған  қарсыдежнің  белсенділігінін жоғарлауын  анықтау 

арқылы  этиотөндік  диагноз  коюга  болады.  Осы  жерде  лаборатория 

қызметкерлері, эпидемиолог, емші дәрігерлер “бір жеңнгн код бір жа- 

ғадан бас шығарыл” жүмыс істеулгрі керек. Бірге келісіліп атқарылғаи 

жүмыстың нәтижесі де жоғары болатыиын айтпаса да түсшікті.

306

Осы тарауда баяндалған проблемаларға қыскаша мынандай қоры- 

тынды жасауға болады:

1. Эпидемиологке этиотәнді диагноз қою технологиясын білу шарт 

емес, ол лаборатория мамандарының қызметтік міндеті.

2.  Эпидемиолог төмендегі мәселелерді білуі тиіс:

•  әр  түрлі  лабораториялық  әдістердің  принциптеріқ  мүмкінпіі- 

ліктері мен шектелуін жәнг жетіспейтін жақгарын;

• эпидемиологиялықтексеруді бірге атқаратьш лабораториялардың 

пайдаланатын  төсілдері  мен  диагноз  қоюға  қажет  препараттарының 

арсеналын, олардьщ жеткіліктілігін;

• лабораториялардың жұмыс тиімділігін қамтып көрсететін нггізгі 

көрсеткіштерін (әрбір этиотәндік әдістер бойынша).

3.  Барлық  кешенді  эпидемиологиялық  міндеттерді  уақытында, 

жоғарғы  мамандық  деңгейінде  шешу  үшін  эпидемиолог  әр  түрлі 

этиотәндік  әдістерді  кең  көлзмде  және  тиімді  пайдалана  білуі  керек. 

Оның нәтижелерін дұрыс түсініп, дәл осы эпидемиологиялық мүддеіе 

бағыттай білуі керек.

Өз бетінше дайындалуга арналган сүрақтар

1. Этиотәндік диагноз қою тәсілдері қандай топтарга бөлінеді?  16- схе- 

маны талдаңыЗ-

2.  Қоздыргышты  бөлмей  анықтайтьін  тәсілдердің  артықшылыгы  мен 

шектелуін атаңыз.

3.  Қоздыргыиіты  бөлу тәсілдерінің  артықшылыгы  мен  шектелу себеп- 

терін талдаңыз, мысалдар келтіріңіз. Қоздыргыштың бар екенін дәлглдейтін 

тәсілдердің артықшылыгы мен кемістіктерін атаңыз.

4.  Сынаққа  алган  материалда  қоздыргыштың  бар  екеніне  ерекше  куә 

болатындарды аныңтайтын қандай тәсілдерді білесіз?

5.  Иммундық жауапты  тіркейтін тәсілдердің артықшылыгы мен  шек­

телу ін атаңыз.

6. Иммундық жауапты анықтауда антигенді байланыстыратын лимфо- 

циттер тәсілінің маңызын айтыңыз, оның артықшылыгын көрсетіңіз.

7.  Қоздыргыштың  фагін  анықтайтын  тәсілдердің  артықшылыгы  мен 

кемшілігін атаңьіз.

8.  Қоздыргышты  типтейтін  тәсілдердің  эпидемиологиялық  маңызын 

талдаңыз, мысалдар келтіріңіз. Осы мақсат үшін қолданылатын тәсілдердің 

үш ережесін айтыңыз.

307

9.  Инфекция  ошргына  диагноз  қоюда  қандай  тәсілдер  қолданылады? 

Мысалдар келтіріңіз.

10.  Эпидемиологиялық  талдау  жасаганда  қолданылатын  әр  түрлі 

тәсілдерді мысал келтіріп баяндаңыз.

11. Вакциналардың тиімділігін багалауда қолданылатын иммунологиялық 

тәсілдердің мумкіншіліктері қандай?

12.  Әр  түрлі  инфекцияны,  халықтың  иммундық  қоргалгандыгын  тексе- 

ретін  иммунды  диагностикалық  тәсілдердің  мүмкіниіілгктерін  мысалдар 

келтіріп талдаңыз.

13.  Клиникалық эпидемиологияның қазіргі кездегі маңызын атаңыз.  Осы 

багытта қандай этиотәнді диагноз қою тәсілдерін пайдалануга болады?

19-тарау

ЭПИДЕМИОЛГГИЯЛЫҚ  ҚАДАҒАЛАУ

Алдыңгы  тарауларда  эішдемиологиялық  талдау  мен  эпидемио- 

логиялық диагноз  қою  мөселелерінің эпидемиологиялық қадағалау 

жүйесін  жүзеге  асыру  үшін  қажет  екені  жөнінде  айтылды.  Эпиде- 

миологияның  осы  үш  тармағы  (талдау,  диагноз  қою,  қадағалау) 

жүқпалы аурулардың аддын алу мен індетке қарсы шараларды тиімді, 

дер кезінде  жөне толық іске  асыру үшін  ең басты  негіз болып сана- 

лады,  яғни  эпидемиялық гтроцесті толық меңгеру үшін  қажет.

Эпидемиялық  процесті  басқару  бір-бірімен  тығыз  байланысты 

екі  жүйеден  түрады:  эпидемиологиялық  қадағалау  (эпидқадағалау) 

жөне эпидемиологиялық тексеру.  Бүл түсініктер — “эпидқадағалау” 

(surveillance),  “эпидемиологиялық тексеру”  (control)  -   бізге Дүние- 

жүзілік денсаулық сақтау үйымының  (ДЦҮ)  терминдерінен белгілі.

ДД Ү эпидемиологиялық қадағалауға мынаңдай анықтама береді: 

“эпидемиологиялық  қадагалау  -   жүқпалы  аурулармен  сырқатгану- 

шылық  туралы  деректерді  үзбен  жинау,  түскен  мөліметпгерді  тадцау 

және  корыту,  осы  қорытылған  ақпараттарды  тарату  ж үйесі” 

(Гаага, 

1969 ж.  ДЦҮ-ның  Европа аймақтық бюросы).

Осы  анықтамаға  үқсас  көзқарастар  белгілі  эпңдемиолог  ғалым- 

дардың  еңбектерінде  де  кездеседі  (П.  Н.  Бургасов,  О.  В.  Бароян,

308

1975; В. И.  Покровский, т.  б.,  1985; Б. Л. Черкасский,  1985; Ю. П.  Со­

лодовников,  т.  б.,  1985;  В.  И.  Покровский,  1986,  1987;  И.  Л.  Шаха- 

нин, т. б.,  1987;  В.  В. Далматов, т.  б.,  1987 жөне т. б.). Осы галымдар- 

дың эпидемиологиялық қадағалауға берген анықтамаларының қоры- 

тынды  түрін  келтірейік:  эпидемиологиялық  қадағалау  —  ең  тиімді 

жөне нәтижелі алдын алу мен індетке қарсы шараларды атқару үшін 

белгілі  бір  аурудың  белгілі  аумақта  болып  жатқан  эпидемиялық 

процесінің динамикалық барысын жан-жақты  бақылап  отыру үшін 

қажет жүйе.

Б. Л. Черкасский (1990) эпидемиологиялық қадағалауға жан-жақ- 

ты  талдау  жасады,  өзінің  өлеуметтік-экологиялық  концепциясына 

сүйеніп,  толықтырылған  анықтамасын  үсынды.  Ол  анықтама  мы- 

нандай  редакцияда  берілген: 

“Эпидемнологиялык  калағалау деп  ал­

дын  алу  мен  індетке  қарсы  шараларды  атқару  және  эпидемиология - 

лық  болжау  жасау  үшін  нақты  бір  аурудыц  эпидемиялык  ороцесін 

түрақты түрде жан-жақты бағалау, оның биоэкологиялык жүйе қүра- 

мының жағдайын да 

(ягни қоздыргыш  пен ие  популяциясының,  со- 

нымен  қатар  табиғи  ортаның  факторлары  арқылы  өзіндік  берілу 

механизмі арқылы өзара өрекеттестігін) жөне  өлеуметтік жүйесін де 

(яғни  осы  аумақта,  зерттеу  кезеңінде  аурудың  таралу  деңгейі  мен 

ерекшелікгерін  анықтайтын  өлеуметтік  орта  факторларын) 

қамтып 

бақылау жүйесіи  айтады”.

Бүл анықтаманың негізгі артықшылыгы  мен ерекшелігі эпидқа- 

дағалау бағдарламасын іске асыру барысында эпидемиялық процестің 

биологиялық  (экологиялық)  қүрамдас бөлігін де,  әлеуметтік жағын 

да ескеру қажеттілігін  ашып  көрсетуі  болып  саналады.

Жогарыда айтылғандай, ДДҮ эпидқадағалау мен эпидемиологи- 

ял ы қ тексеру деген  ұғымдарға өзгеше  түсінік береді.  Біздің төжіри- 

бемізде жөне  этимологиялық жагынан  қарағанда  “қадағалау”  және 

“тексеру”  деген  үғьщцар  бір  магынада  қолданылады.  “Қадағалау” 

деген  сөз  бір  нәрсені  бақылау,  теқсеру,  қарау  болып  саналады,  ал 

ДДҮ-да пайдаланылатын “тексеру” деген термин бізде қалыптасқан 

“аурудың алдын алу мен індетке  қарсы шаралар” жүйесін көрсетеді. 

Сондықтан осы термиңдерді шатастырмау үшін олардың негізгі айыр- 

машылығын  ашып  алған  жөн.

309

Таты да қайталап айтайық: эпидемиологиялық қадағалау дегеніміз 

тиімді  шешім  қабылдау  үшін  қажет  болатын  толық және жеткілікті 

ақпаратгарды  жинау  жүйесі  ғана.  Қадағалаудың  басты  мақсаты  — 

санитарлық-эпидемиологиялық  мекеме  (СЭМ)  қызметінің  жүқпа- 

лы  аурулармен  күресу жөне  алдын  алу стратегиясы  мен  тактикасын 

анықтауға,  нәтижелі  жоспар  жасауға,  оларды  іске  асыруға,  керек 

болған жағдайда түзету енгізуге,  одан  өрі  қарай дамытуга жөне  бол- 

жау  жасауға  қажетті  ақпараттармен  қамтамасыз  ету. 

*

Санитарлық-эпидемиологиялық мекемелердің жүқпалы  аурула- 

рга қарсы күресті тікелей жүзеге асыруы,  соның ішінде  — инфекция 

қоздырғышыньщ көзін қауіпсіздендіру, оның берілу механизмін үзу, 

халықтың  инфекцияны  қабылдамау  қабілетін  артгыру  -   алдын  алу 

мен  індетке  қарсы  шараларды  жүзеге  асырудағы  жүйе  өрісі  болып 

саналады.  СЭМ-нің осы қызметі ДДҮ-да қолданылатын “эпидемио- 

логиялық тексеру”  деген түсінікке  сәйқес  келеді.

Бірақ  өзіміздегі  және  шет  мемелекеггердегі  осы  тақырыпқа  ар- 

налған  кейбір  әдебиеттерде  “эпидемиологиялық қадағалау”  түсінігі 

кең  мағынада  пайдаланылып,  оны  тек  қана  алдын  алу  мен  індетке 

қарсы  жоспар  жөніндегі  ақпараттармен  қамтамасыз  ету  ғана  емес, 

осы шараларды іс жүзінде атқару деп санап жүр.  Шын мөніңде қада- 

ғалау жүмысы  тек  қана  індетке  қарсы  шаралар  мен  алдын  алу  өре- 

кеттеріне қажет деректердің толық болуымен ғана шектеледі. Жүқпа- 

лы  аурулармен  күресу,  ошақты  жою,  оны  болдырмау  әрекетгері  — 

жинақталған  деректердің  жан-жақтылығына,  сарапталуына,  талда- 

нылуына,  алдын  ала дүрыс  болжау жасалуына  байланысты  болады. 

Эпидемиялық  процесті  басқарудың  осы  екі  багыттағы  жүмыстары, 

өрине,  бір-бірімен  тығыз  байланысты  болады  және  соңғы  нөтиже, 

яғни  инфекциямен  күресу  —  ең  алдымен  толық  ақпарат  жинауға 

байланысты,  ал  қарсы  шаралар  мен  алдын  алу  өрекеттері  — эпиде- 

миолог-маманның,  жалпы  СЭМ  қызметінің  осы  ақпараттардағы 

мөліметтерге  сүйеніп,  нақтылы  іс  атқаруы  болып  саналады.

Сондықтан эпидемиологиялық қадағалаудың нөтижелілігін оның 

жүқпалы  аурудың  деңгейіне,  қүрамына  жене  даму  ықпалының 

көлеміне  сүйене  отырып  бағалауға  тырысудың  қажеті  жоқ.  Дүрыс 

басқару  шешіміне  келу  үшін  қажет  болған  ақпаратгармен  толық 

қамтамасыз  ету  мүмкіншілікгерін  жөне  олардың  іске  асырылуын

310

ескере отырып,эпидемиологиялық қадағалаудың нөтижелілігіне баға 

бсруге  болады.  Эпидемиологиялық  қадағалау жуйесінің эпидемия- 

лык  процеске  ықпалы  тек  жанама  түрде  болады,  ол  алдын  алуға 

жөне  індетке  қарсы  шараларды  жүргізуге  эпидқадағалаудын  қоры- 

тындысының қаншалықты толық, дер кезінде жөне  мақсатты турде 

пайдаланылғанына байланысты.

Эпқцемиологиялық қадағалау жүйесі және алдын алу мен іңдетке 

қарсы  шаралар жүргізу  (тексеру)  жұқпалы аурудың әлеуметгік-эко- 

номикалық маңызына байланысты тандалынады.  Мұнда күресу мен 

алдын  алудағы  басқару  шешімдерінің мақсаты  осы жердегі жағдай- 

ларда жөне  осы  уақыт  мерзімінде  іске  асатыны  немесе  айқындығы 

мен дәлелдігі күмән туғызбауы керек. Осындай басқару мақсаты (мы- 

салы,  аурудың  таралуын  тұрақтандыру,  оның  деңгейін  белгілі  бір 

мөлшерге дейін төмендету немесе барлық адамдар арасыңда, болма- 

са  кейбір  топтар  арасыңда  болмауы  жөне  т.  б.)  бұл  инфекцияның 

эпидемиялық процесіне СЭМ-нің ықпал жасау,  өсер ету мүмкінші- 

ліктерімен  анықталады.  Демек,  өр  аурумен  күресу  және  алдын  алу 

шараларының  мақсаты  (бірақ  та  эпңдбақылау  емес!)  “осы  науқас- 

тың басқарылу дөрежесімен”  анықталады.

Сонымен,  эпидемиологиялық  қадағалау  індетке  қарсы  жүргізі- 

летін жұмыстардың негізі болып саналады. Ол індетке қарсы жүмыс- 

ты  ұйымдастырудың  қазіргі  ең  тиімді  түрі  болып  табылады.  Оның 

тиімділігін  дөлелдейтін  мысалдар  толып  жатыр.  Солардың  ішінде 

эпидемиологиялық қадағалауды тиімді  жүргізудің арқасында  өлем- 

де  шешек  ауруы  біржола  жойылды.  Безгек  ауруын  аймақтық  жою 

мақсаты да  эпидемиологиялық қадағалау жүйесін  ұйымдастыру ар- 

қылы  іске  асты.  Осы  принцип  АИВ-инфекциясымен,  туберкелез- 

бен,  вирусты  гепатиттермен жөне  тағы басқа да өлеуметтік маңызы 

зор инфекциялармен күресу шараларын ұйымдастыруда ғылыми не- 

гізде атқарылатын эпидемиологиялық қадағалау арқылы іске аспақ. 

Қазіргі  кезде  полимиелит,  қызылша  инфекцияларьга  біржола  жою 

мақсаты да эпидемиологиялық қадағалау кезінде іске асатынын ДДҰ 

бағдарлап  отыр.

Жүқпалы ауруларды жою үшін немесе оның деңгейін төмендету 

үшін  эпидемиялық  процесті динамикалық жағынан жан-жақты  ба- 

ғалап  отыру  арқылы  оның  бағытына,  жағдайына  тікелей  жөне  дер

311

уақытында  араласып  отыру  керек.  Мүндай  араласу  эпидқадағалау 

арқылы  жүзеге  асады.

Эпидемиологиялық  қадағалаудың  нақты  белсенділігі тек  қазіргі 

эпидемиология ғылымының теориялық,  өдістемелік және үйымдас- 

тыру  негіздеріне  сүйенгенде  ғана  арта түседі.

Эпидемиологиялық  қадағалаудың теориялық  негізіне:  1)  берілу 

механизмінің теориясы;  2) табиғи-ошақтық теориясы;  3)  паразитар- 

лы қ  жүйенің  өз  бетінше  реттелу  теориясы;  4)  сөйкестік теориясы;

5)  эпидемиялық  процестің  өлеуметтік-экологиялық  концепциясы 

жатады.  Әдістемелік  негізін  ретроспективтік,  қауырт  талдау  және 

экономикалық талдау әдістері қүрайды. Эпидемиологиялық қадаға- 

лаудың үйымдастыру жағы халықты іңдетке қарсы шаралармен қам- 

тамасыз  ететін  мекемелердің  қүрьшымы  мен  олардың  қызметі  ар- 

қылы  атқарылады.

Сонымен,  эпидемиологиялық  қадағалау  эпидемиялық  процесті 

басқару жүйесінің  ең басты  бөлігі  болып  саналады.

Эпидемиологиялық  қадағалаудьщ  мақсаты  басқару  шешімдерін 

қабылдау үшін мүмкін болганша ақпараттардьщ анық болмауын азай- 

ту жөне  күресу шараларыньщ қолайлы нөтижелерін  арттыру болып 

табылады.

Эпидемиологиялық қадағалаудың негізгі  міндеттері:

•  инфекцияның  көлемін,  таралу  сипаттарын  жөне  өлеуметтік- 

экономикалық маңызын  бағалау;

•  нақты  инфекцияның  мүмюншілік деңгейін  жөне  қауіптілігін 

ескере  отырып,  аумақта эпидемиологиялық барлау жасау жөне  оны 

салауатсыздығына қарай  бөлу  (сараптама жүргізу);

•  нақты  инфекцияның  эпидемиялық  процесінің  уақыт  түргы- 

сынан  бағытын анықтау жөне даму қарқынын багалау;

•  көсіптік-түрмыстық және басқа жағдайлардың ерекшеліктеріне 

қарай халық арасындағы сырқаттануға эсер ететін қауіп-қатер  фак- 

торлары топтарын  аныктау;

•  нақты  инфекцияньщ  эпидемиялық  процесінің  көрінісіндегі 

байқалған  сипатын  анықтайтын  себептер мен  жагдайларды табу;

•  індетке  қарсы  атқарылатын  шаралар  жүйесінің  сайма-сайлы- 

ғын  анықтау,  жоспарлаудағы  кезектілікті жөне  оларды  жүзеге  асы- 

ратын  мерзімдерді  анықтау;

312

•  жүргізіліп жатқан  алдын  алу жөне  індетке  қарсы  шаралардың 

қарқынын,  сапасын  тексеру  жөне  нөтижелілігін  бағалау,  қажетіне 

қарай  оларға түзетулер  жасау;

•  эпидемиологиялық жағдайға оқтын-оқтын болжау жасау;

•  халықаралық деңгейде  эпидемиологиялық  бақылау  жүргізіп, 

оның  нәтижелерін мемлекет арасында алмасу.

Эпидемиологиялық  қадағалау  әр  жүқпалы  аурудың  нозология- 

лык түрінс  қарай  жан-жақты  нысаналы  багдарламамен  жүргізіледі. 

Мүндай бағдарламаның мөнділігі өр белгілі жағдайда инфекцияның 

өзіндік ерекшеліктерімен анықталады.  Сонымен қатар індеткс қарсы 

шаралар жүйесінің мүмкіншіліктерін ескере отырып, осы мекеменің 

дөл  осы жерде,  осы  мерзімде  жинаған  ақпараггарымен  қамтамасыз 

етілуіне байланысты  бағдарлама жасалынады.

Зоонозды инфекцияларға эгщцемиологиялық қадагалау жүрпзудің 

өзінше  ерекшеліктері  бар,  сондықтан  осы  мөселеге  арнайы  көңіл 

бөлейік.  Зооноздардың антропоноздардан айырмашылығы ошақтық 

нсгізі  науқас  адам емес екендігінде,  қоздырғьшггың түрақты  мекені 

ретінде  хайуанаггардың  саналатындығында.  Сондықтан  ауырмаған 

адамдарды  сырқаттанган  адамдардан  ажырату  (обаның  өкпе  түрі, 

ҚГҚ, сары қызба инфекциясынан басқалар) инфекция ошағына еш- 

қандай  ықпалын  тигізбейді,  яғни  ошақ осы  өрекеттің  нәтижесінен 

жойылмайды.  Эпидемиологиялық  ошақ  тек  қана  эпизоотиялық 

ошақтың  негізінде  ғана  пайда  болады,  яғни  тек  ауырған  хайуанат 

қана  адам  үшін  инфекцияның  қоздырғыш  көзі  болады,  ал  ауырған 

адамнан қоздырғыш келесі адамға жұқпайды.  Мүндай жағдайда зоо­

нозды инфекциялардың эпидемиялық ошағы бір-бірімен байланыс- 

сыз,  жеке  адамның  сырқаттануымен  сипатталады.  Адамды  эпизоо- 

тиялық ошақтан  өкетсе,  сырқаттанушылық тоқтайды.

Зооноздарда эпидемиялық ошақтық аумақтық шекара ауру хай- 

уанаттар бар оргадан адамдардың инфекцияны жүқтыру мүмкініііілік- 

теріне  байланысты  шектеледі.  Осы  шекаралар  ауру  хайуанаттардың 

басқаға  ауру жүқтыру мүмкіндіктері  арқылы жөне  қоздыргыппың 

берілу  себептері де  ескеріле  отырыл  анықталады.  Ошақтың  шека- 

расы залалданған хайуанатгардан  алынған өнімдер арқылы да бай- 

қалады.  Мысалы,  ауру  малды  ет  комбинатында  сойып  өндеу  не- 

месе  үсақ  малдың  жүнін  өңдейтін  көсіпорын,  сүт  тағамдарын

313

шығаратын  мекемелер  жөне  т.  б.  зоонозды  инфекцияның  ошағы 

болуы  ықтимал.

Осы  келтірілген  срекшеліктерді  еске  ала  отырып,  Б.  Л.  Черкас­

ский,  С.  Ә.  Әміреев,  АХ.Кноп  (1988)  зооноздарда  жан-жақты,  көп 

аспектілі  эпизоотологиялық-эпидемиологиялық  қадағалау  жүргізу 

жолдарының  ауқымды  теориялық  жөне  практикалық  өдісгемесін 

жасады.

Зооноздарға эішзотолошялық-эпидемиологиялъіқ қадагалау (жаЛ- 

пы  тұтас  алғанда  жүқпалы  аурулардағы  сияқты)  сол  жердегі  және 

белгілі  мезгілде  -байқалған  нақты  бір  аурудың  түріне  байланысты 

арнайы бағдарламаға жөне соның қорытындысьша негізделіп жүргізі- 

леді.  Мұндай  қадағалау  бағдарламасы  санитарлық-эпидемиология- 

лық,  ветеринарлық жөне басқа да мекемелердің мақсаттары мен іс- 

қимылдарын  ескере  отырып жасалады.

Зоонозды  инфекциялардағы  эпизоотологиялық-эпидемиологи- 

ялық қадағалаудың негізгі  принциптері  болып  саналатындар:

•  қадағалауды ұйымдастырудың жан -жақтылыгы (медициналық, 

ветеринарлық);

•  қадагалаудағы  өр  аурудың  эпизоотологиялық  немесе  эпиде- 

миологиялық ерекшеліктерін назарда үстау;

•  эпизоотологиялық,  эпидемиологиялық  жөне  басқа  да  ақпа- 

раттарды  (санақтық, микробиологиялық, паразитологиялық,  имму- 

нологиялық  жөне  т.  б.)  олардың  белсенді,  өрдайым  бір  жүйемен 

дамуын ескерс  отырып  жинау, талдау жөне оған баға беру;

•  медициналық,  ветеринарлық жөне  басқа да қажет болган  ме­

кемелер  арасыңда  ақпараттарды  түрақты  жөне  қолма-қол  алмасу, 

пікір  бөлісу;

•  бүкіл қажет болған мекемелерден алынған  шешімдердің жан- 

жақтылығы,  нақты лы ш  жөне дәлеледілігі.

Эпизоотологиялық-эпидемиологиялық  қадағалау  санитарлық- 

эпидемиологиялық, ветеринарлық және басқа да қажет болган меке­

мелер мен ведомостволардың жүмыстарын нөтижелі жоспарлау жөне 

нақты бір аурулар түрлерінде эпизоотиялық және эпидемиялық про- 

цестерді басқару шараларын іске  асырудың негізі болып  саналады.

Эпидқадағалау жүйесін одан өрі дамыту керек екенін дөлелдеудің 

қажеті жоқ, себебі эпидемиологиялық жағдайдың сырын, ерекшелік-

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: