пайыммен қарау және моральдық жетілуден

225

астасып  жатыр,  өйткені  ол  да  симфониялық  музыка  Даралыққа 

жеткізетін  жол  ашады  деп  санайды.  Шопенгауэр  әлемнің  қасіретін, 

адамның күйзелістерін толық ашып көрсететін қайғылы музыка, атап 

айтқанда, реквием екеніне сендіреді.

Екінші сатыда адам моральдық жетілу жолына түсуге тиіс, бірақ ол 

үшін өзінің өмірге деген ерік-жігерін жоюы керек. Осы мақсатта Шо-

пенгауэр: «Қалағаныңның бәрінен бас тарт және қаламайтыныңды 

істе» деген үзілді-кесілді тұжырымын алға тартты. Бір қарағанда, бұл 

ақылға қонымсыз сандырақ болып көрінеді. Бірақ қорытынды жасауға 

асықпайық,  өйткені  оның  талабының  мәні  –  адамды  өзін  еліктіретін, 

тартатын  нәрселерден  айыру.  Бірақ  ол  үшін  адам  өз  жан  дүниесінде 

өзін  жақсы  көру,  басқалардың  қасіреттерін  бөлісіп,  жанашырлықпен 

қарау  сезімін  тұншықтырып,  тақуалық  өмір  салтын  ұстану  жолына 

түсуі  керек.  Ойшылдың  бұл  идеясының  ертедегі  үнділіктердің  «нир-

вана» және гректердің «атараксия» ғұрыптарына жақын екенін аңғару 

қиын емес. 

Әрине,  Шопенгауэрдің  «ғаламдық  пессимизмімен»  және  оның 

философиясының  негізін  құрайтын  ережелерімен  толық  және  сөзсіз 

келісуге  болмайды.  Шындығында,  егер  Әлем  санадан  шықпайтын 

Әлемдік  еріктің  туындысы  болса,  онда  неге  Ғаламда  әлдебір  тәртіп, 

үйлесім,  заңдылықтар  бар?  Әлемдік  ерікке  байланысты,  адамды 

әлемдік мұхитқа тамған бір тамшымен салыстыруға болады. Бірақ бір 

тамшы қалайша тұтас мұхиттың суын шашып жібере алады? Осыған 

ұқсас  сұрақтар  ойшылдың  бастапқы  ұстанымдарының  осалдығын 

көрсетеді.

Рас,  әлем  қарама-қайшылықтардан  өрілген  және  ол  қайшылықтар 

адамның  жүрегі  арқылы  өтеді.  Адам  өзінің  тым  қысқа  өмірінде 

қайырымды  істер  істейді,  бірақ  кейде  жамандық  тұзағына  да  түсіп 

қалады.  Көпшілік  жағдайларда,  өкінішке  қарай,  өмірінде  ол  бақытты 

сәттерден  гөрі,  күйзелістерді  басынан  көбірек  өткереді.  Бірақ  осыған 

бола, Шопенгауэр ұсынғандай, өмірден бас тартуға бола ма? Әлбетте, 

жоқ. Әрбір саналы ойлайтын адам өмірдің адамға берілген баға жетпес 

сый екенін түсінеді.

Шопенгауэрдің пікірінше, таным екі формада болады:

• тікелей, түйсіктік (ақыл-ес танымы);

• дерексіз, рефлекстік (парасат-пайым танымы).

Түйсік танымын ол басты деп санайды, ал рефлекстік таным соның 

үстінде  жатыр.  Ғылымды  ол  ерікке  қызмет  ететін  іс-әрекет  деп  қана 

226

қарайды. Ғылымның мақсаты – еріктің іс жүзіндегі нақты мүдделерін 

қанағаттандыру.

Ерік  Шопенгауэрдің  бар  философиясының  шеткі  бұрышын  тіреп 

тұрған тас ретінде болғандықтан, ол волюнтаризм деп дұрыс аталған. 

Шамасы,  ол  еріктің  рөлін  асыра  бағалап,  өзін  зорлық-зомбылық 

көрсететін полицейлер мемлекетін жақтаушы етіп жариялаған.

Шопенгауэрдің  пессимистік  философиясы  оның  көзі  тірісінде 

табысқа  жете  қоймады,  бірақ  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  ол 

философиялық өмір қалыптастырудың қайнар көзі болды. Сол уақытта 

пессимизм мен скептицизм философиялық сәнге ұласып, ал Шопенга-

уэр иррационализмге, интуитивизм мен прагматизмге жол салушыға, 

әрі ой әміршісіне айналды.

Иррационализмнің негізін қалаушылардың бірі, дат философы және 

теологы,  сол  заманғы  экзистенциализмнің  алдыңғы  буыны,  ізашары 

сёрен  кьёркегорды  (1813-1855)  да  замандастары  «Анти-Гегель»  деп 

атап  кеткен.  Оған  қоса,  замандастары  оған  «уайымшыл  дат»  деген 

лақап ат берген. 

Оның шығармашылығының негізгі тақырыбы – өлім және күйзеліс. 

Ол ажалмен бетпе-бет келген, сылбыр да азапты өлім халінде жатқан 

адамның ішкі терең әлемін зерттейді.

Әрине,  өлім  мен  күйзеліс  тақырыбы  XIX  ғасыр  философиясында 

басталған жоқ, ол да, өмір тақырыбы сияқты, – мәңгі. Бірақ дат ойшы-

лы оған ерекше үндестілік және айқындық береді. Оның аты шыққан 

еңбегінің атауы да өзгеше – «Үрей және қалтырау» (1843).

Кьёркегор  Гегельдің  жайбарақат  «объективизмін»,  шешімдері 

түсіндірілуі мүлдем басқа тәсілді және тілді қажет ететін ғылымилығын 

қабылдай алмады. Ол үшін, мысалы, Гегельдің дінді де ұтымды ету-

ге  тырысқан  әрекеті  көңілге  қонымсыз.  Оның  ойынша,  Құдай  ойдың 

нысана-тақырыбы емес, – күйзеліс тақырыбы.

Басынан-ақ Кьёркегор болмысты жүйенің «қалыбына»

1

 сыйдыруға 

болмайды  деп  санап  (өйткені  ол  өне  бойы  өзгерісте  болады),  қандай 

да бір философиялық жүйелер құрудан бас тартады. Соған байланыс-

ты  ол,  бәрінен  бұрын,  Гегельдің  болмыс  пен  ойлауды  теңдестіруі 

қағидасын  сынға  алады,  өйткені,  оның  ойынша,  адамның  рухы  –  ол 

жай ғана ұтымды ойлауға қарағанда, әлдебір үлкен бірдеңе.

1

  Бұл жерде: «прокрустово ложе» – бір патшаның екі төсек жасатып, кішісіне жатқандардың 

төсекке  сыймаған  дене  мүшелерін  шапқызып,  ал  үлкен  төсектегілердің  аяқ-қолдарын 

созғызып, қалыпқа салғандай жасағаны туралы айтылады. Жалпы, «барлығын теңдей ету-

ге тырысу» дегенді білдіреді. 

227

Кьёркегор  Гегельдің  объективті  диалектикасына  өзінің  тұжы-

рымын,  яғни  адамның  өмір  сүруінің  субъективтік  диалектика-

сын  қарсы  қояды.  Оның  пікірінше,  дүниеге  көзқарастың  жараты-

лыстану  жетістіктеріне  негізделген  кез  келгені  –  ол  жамандықтың 

белгісі,  өйткені  жаратылыс  ғылымы,  ақыр  соңында,  адамзаттың  өз-

өзін  құртып-жоюына  әкеліп  соқтырады.  Кьёркегор  адамның  тіршілік 

етуі  мәселесін,  оның  ішкі  әлемін,  сана-сезімін,  құштарлықтарын 

философияның негізгі мәселесіне айналдырады. Егер Сократ дүниені 

танып  білу  үшін,  алдымен  «өз-өзін  тануға»  үндесе,  ал  Кьёркегор 

тұлғаның ішкі дүниесін зерттеуді қанағат тұтып, тіпті сыртқы әлемді 

танып  білуден  бас  тартады.  Болмыс  –  ол  ішкі  дүние  (innerlichkeit), 

«меннің» өз «меніне» қатынасы. Адамның ішкі жан дүниесі заттардың 

ішіндегі  зат  сияқты  нысан  бола  алмайтындықтан,  ол  ұтымды 

(рационалистік)  жолмен  танылмайды.  Адамның  болмысы  орнықсыз, 

адам өзінің келешектегі өліміне қарай жылжып келе жатқанын сезінеді. 

Оны  тек  сезіммен  түйсінуге,  бастан  өткеруге  болады.  Осыған  байла-

нысты  ойшыл  философияға:  қорқыныш,  қас-қағым  сәт,  қалшыл, 

секіріс, түңілу, үміт сияқты санаттарды енгізеді. Кьёркегор бойынша, 

осы  санат-экзистенциалдардың  көмегімен  адамның  ішкі,  қайталанбас 

жан дүниесі әлемін көз алдыңызға елестете аласыз.

Өмір  сүру  –  ол  адамның  күйзелістерінің,  қайғы-қасіреттерінің 

және  соның  шектерінен  шығу  үшін  жасайтын  іс-әрекеттерінің  әлемі. 

Бұл  –  өзіндік  қайталанбас  болмысын  іске  асыру  мақсатындағы  көп 

мүмкіндіктердің  бірін  еркін  таңдау,  өзін  тобырдан  бөлектеу,  ешкімге 

ұқсамау.  Бұл  –  өмір  сүрудің  шектілігі  мен  шексіздігінің  арасындағы 

таңдау  және  соған  байланысты  қорқыныш,  батылдық  және  бейтаныс 

дүниеге секіріс. Кьёркегор бойынша, батылдық қандай да бір сыртқы 

жағдайларға байланысты емес. Ол қашанда – адамның еркін таңдауы. 

Ал секіріс те ешқандай факторларға жанаспайды, өйткені ол – қашанда 

ұтымды  ойлау  шектерінен  асып  жататын  рухтың  іс-әрекеті.  Көріп 

отырғанымыздай, ойшыл классикалық философияның қағидаларынан 

алыстап кеткен.

Кьёркегорша,  адам  өз  өмірінде  үш:  эстетикалық,  этикалық 

және  діни  сатыдан  өтеді.  Кант  рухындағы  эстетиканы  С.Кьёркегор 

сезімдік қабылдау және ләззат деп қарайды. «Немесе-немесе» (1843) 

атты  шығармасында  ол:  адам  денесінің  сымбатына  қызығу  (эротика), 

алғашқы кездесудің әсерімен кездейсоқ жыныстық қатынастарға түсу, 

қоғамда  үлгіге  (сәнге)  айналғанның  барлығына  жетуге  ұмтылу,  өтіп 

жатқан өмірдің әр сағатынан, әр күнінен ләззат алып қалуға жанталасу 

228

сияқты әрекеттерден көрінетін эстетикалық өмірдің данқын шығарды. 

Өмірге эстетикалық көзқарастың ұраны: «Carpe diem, carpe horam!» – 

«Әр сағаттан, әр күннен ләззат ал!» – болды. Бұндай өмір салты адам-

ды өз сезімдерінің, құмарлықтары мен құлшыныстарының құлына ай-

налдырады.

Дамудың эстетикалық сатысында адам уақытты өзінше бағалайды. 

Ләззаттың  әр  мезеті  үшін  ол  бәрін  беруге  әзір,  алайда  келесі  мезет 

одан  да  нәзік,  одан  да  тәтті  болуға  тиіс.  Бірсарынды  және  қайталана 

беретін  сезімдер  –  эстетикалық  өмірдің  бітіспес  жауы.  Өмірге  он-

дай  көзқарастың  классикалық  үлгілері  ретінде  Кьёркегор  барынша 

көп  сұлу  әйелдерді  бағындыруға  ұмтылған  Дон-Жуанның,  әр  жолы 

жаңа,  нәзік,  өткір  сезімдерден  ләззат  алуға  жанталасатын  Иоанның 

бейнесін  келтіреді.  Бірақ  күндер,  жылдар  өтеді,  эстетикалық  кезең 

сарқыла бастайды. Қайталанбайтын нәрсе қайталанады, өткір сезімдер 

мұқалады,  ләззат  қуудың  жалғандығы  айқын  сезіледі,  адамды  зерігу 

мен жалғыздық, өмірге құлықсыздық, тіпті одан түңілу сезімі билейді. 

Ал сол кезде оның алдында екінің бірін: өзінің мағынасын жоғалтып 

үлгірген  бұрынғы  эстетикалық  өмір  шектерінде  қалу  керек  пе,  әлде 

жаңаша өмір сүруге бет бұру қажет пе дегенді таңдау қажеттігі пайда 

болады. Нәтижесінде, адам өзінің өмір сүруінің келесі – этикалық са-

тысына кез болады.

Бұл  сатыда  ол  ізгілік  жолына  түсуге  әрекет  жасайды.  Егер 

эстетикалық  кезеңде  адам  сезімдік  ләззаттар  алуға  ұмтылса,  енді 

этикалық  сатыда  оның  қоғам  алдындағы  борышын  өтегісі  келетін 

ниетін  көреміз.  Бұнда  адамның  өмір  сүруінде  маңызды  қарама-

қайшылық туады. Егер сезімдер оны бір жаққа – өз-өзін сүюге, ләззат 

алуға тартса, ал этикалық нормалар оның қоғам алдындағы борышын 

өтеуін  талап  етеді.  Моральдық  нормалардың  талаптарына  бағынуға 

тырысып  және  өзінің  сезімдерін  тұншықтыра  отырып,  адам  жан-

сыз  машинаға  ұқсап  кетеді.  Бұл  айтарлықтай  күйзелістерге  түсіреді, 

өйткені  моральдық  нормалардың  уақыттан  тыс  талаптарын  адамның 

өтпелі сезімдік құштарлықтарына негіздеуге болмайды. Адамгершілік 

тұрғысынан ол өз күшімен жетілген тіршілік иесі бола алмайды. Ав-

густин құсап, Кьёркегор оның себебін адамзаттың бастапқы тегіндегі 

күнәсінен көреді.

Бұл  жерде  «немесе  –  немесе»  қағидасы  жарамайды,  өйткені  екі 

сатының  да  үлкен  кемшіліктері  бар.  Сол  себепті  өмірлік  диалекти-

ка  тұлғаны:  «мынау  да  емес,  анау  да  емес»  дейтіндерді  терістеуге 

келтіреді.  Сонда  адамда  енді  өмір  сүруінің  үшінші  сатысына  өткісі 

229

келетін және соған қатерге толы секіріс жасағысы келетін ниет пайда 

болады. Бұл саты – діни саты.

Соған  орай  Кьёркегор  ғылыми  танымның  күшіне  сеніп,  тұлғаның 

ішкі жан дүниесін – күйзелістер, рухани шарықтау және құлдырау 

әлемін  ұмытып  кеткен  замандастарын  жазғырады.  Дін  сатысына 

өтіп  қана  адам  оларды  өз  өмірінің  негізгі  мәселесіне  айналдыра  ала-

ды.  Бастапқыдан  күнәһар  тіршілік  иесі  ретінде  ол  өз  кінәсін  мойын-

дап және Құдаймен байланысқа түсіп қана өз-өзін таба алады. Ал бұл 

күйзелістерді бастан кешкенде ғана мүмкін болады.

Аталған  сатыны  көрсету  үшін,  Кьёркегор  Библиядағы  Ибраһим 

(Авраам)  бейнесіне  жүгінеді.  Ол  Құдайға  деген  сенімі  жолында  жал-

ғыз  сүйікті  ұлын  да  құрбандыққа  шалуға  әзір-тін.  Ойшыл  адамның 

өмір  сүруінің  этикалық  және  діни  сатылары  арасында  пайда  бола-

тын  қарама-қайшылықтарға  егжей-тегжейлі  талдау  жасайды.  Шын 

мәнінде,  этикалық  көзқарас  тұрғысынан  алғанда,  Ибраһимның  іс-

әрекеті  адамға  жат  және  қылмыстық  әрекет  болып  табылады.  Бұдан 

Сократ  пен  Ибраһим  арасындағы  шексіз  алшақтықты  көреміз.  Сок-

рат  моральдық  борышы  жолында  өз  өмірін  қиса,  ол  кезде  Ибраһим 

Құдай  еркін  орындау  үшін  жалғыз  ұлын  бауыздап,  жауапкершілік 

жүгін және күнәсін өзі арқалауға әзір. Осындай ерекше күшті қарама-

қайшылықтар  адамның  өмір  сүруіне  деген  тосын  пікірлерді  (пара-

докс) туғызады.

Сөйтіп,  «парадокс»  түсінігі  Кьёркегор  философиясының  өзегіне 

айналады.  парадокс  –  адамның  өмір  сүруінің  қайшылықтарынан 

келіп шығатын күйзелістер. Егер эстетикалық өмір салтының негізгі 

қағидасы – ләззат, этикалық өмір салтында басты ұстаным – борыш 

болса,  ал  діни  өмір  салтындағы  негізгісі  –  күйзеліс.  Адам  –  күйзелу 

үшін  жаралған  тіршілік  иесі.  Өмір  күйзелістерге  толы.  Өмір  сүру  – 

өмірді күйзеліспен, зардап шегумен өткізу деген сөз. Бірақ бұл мәселе, 

белгілі  болғандай,  философияның  бүкіл  тарихын  тізіп  өтеді.  Сон-

да  Кьёркегор  қойған  сұрақ  несімен  ерекше?  Оның  ойынша,  күйзеліс 

адамның  өмір  сүруі  барысындағы  қиындықтардан  ғана  шықпайды  – 

ол керек және қалаулы. Егер біз күйзелістің бар екенін ғана мойын-

дап қоймай, сонымен бірге оны сүйетін болсақ, онда бақытсыздықтан 

құтылып,  тіпті  бақытты  күй  кешуден  де  асып  кетеміз.  Олай  бол-

са,  адам  өз  өмірін  жеңілдетуге,  күйзелістерден  қашуға  ұмтылмай, 

керісінше, қиындықтарды көбейте түсіп, соларды аңсап тұруға тиіс. 

Сонда  ғана  бақытсыздық  пен  бақыт  арасындағы  қайшылықтарды 

жеңуге болады. Ойшыл осының бәрін де өзінің ащы тағдырында басы-

нан өткергендіктен, растай алады.

230

Кьёркегордың  бұл  идеяларының  бұл  дүниедегі  барлық  бақытсыз-

дықтар,  азап-күйзелістер  мен  әділетсіздіктер  адамның  бастапқыда 

Құдай  көрсеткен  жолдан  ауытқуына  байланысты  болады  деп  санай-

тын христиан дінінің қағидаларына қарама-қайшылығы айқын сезілді. 

Құдай  үйлесімді,  ғажап  және  мүлтіксіз  жетілген  әлемді  құрды.  Ал 

Кьёркегор  бойынша,  әлем  жамандық  пен  азаптарға,  күйзелістерге 

толы.  Алайда  адам  Құдайды  сынаудан  аулақ  болуға  тиіс.  Құдайға 

деген  сенім  күмәндануды  қажет  етпейді.  Сенім  –  парадокс.  Бұл 

адамның  жеке  таңдауы,  ерік  шешімі,  секіріс,  ғажаптық,  сандырақ. 

Шығармашылығында  ойшыл  Тертуллианның  ізімен  жүреді:  «Credo 

quia  absurdum  est»  («Сандырақ  болғасын  сенемін»).  Үйлену  тойы 

қарсаңында сүйікті қалыңдығы Регина Ольсеннен бас тартқан ол азап-

күйзелістерге толы бар өмірін өз ұстанымдарын іске асыруға арнады.

7.2. «өмір философиясы» және оның негізгі түрлері

Философияның  Шопенгауэр  мен  Кьёркегор  әзірлеген  классикалық 

емес жаңа формаларының еуропалық философияның кейінгі дамуына 

ықпалы  айтарлықтай  күшті  болды.  Нәтижесінде,  «өмір  философия-

сы» деген атқа ие болған тұтас бір бағыт пайда болды. Онда жарқын 

өкілдері  В.Дильтей  мен  Г.Зиммель  болып  табылатын  шын  мәніндегі 

«өмір  философиясын»;  «шығармашылық  даму  философиясын» 

(А.Бергсон);  «ерік  пен  билік»  философиясын  (Ф.Ницше)  ажыратуға 

болады.

Бұл бағыттың ізбасарлары өмірді қалпына келтіру және ұғыну мә-

селесін қолдады. Олардың көзқарастары бойынша, логикаға негізделген 

рационалдық  дискурс,  теориялық-танымдық  сызбанұсқалар,  эконо-

микалық,  саяси,  құқықтық  және  т.б.  зерттеулер  адамның  ішкі  жан 

дүниесін жүдетіп, уайымға түсіріп, тыныштығын кетіреді. Сондықтан 

Жаңа  заман  ағартушыларының  қоршаған  әлемді  тану  және  өзгерту 

негізінде  адамның  ақыл-есі  жер  бетінде  бақытты  өмір  орната-

ды  дейтін  негізгі  ұстанымы  сол  уақыттарда  сынға  ұшырай  баста-

ды.  Сол  себепті  «өмір  философиясының»  жақтаушылары  болмыс 

санатының орнына, бірінші орынға «өмір» түсінігін қояды. Егер бол-

мыс статикалық (орнықты) болса, онда өмір – бұл өне бойы қалыптасу, 

өзгеру.  Оны  ұтымды  таным  арқылы  беруге  болмайды.  Оған  уайым, 

біреудің  қайғысын  бөлісу,  түйсік,  сүйіспеншілік  арқылы  жетуге  бо-

лады. Ф.Ницшенің айтқанына сенсек, болмыс деген мүлдем жоқ, шын 

мәнінде өмір болып табылатын қалыптасу ғана бар.

231

Бұл  бағыт  аясында  философтар  өмірдің  әртүрлі  түсініктерін 

берді:  өмірдің  табиғаттық-биологиялық  түсінігін  жақтаушылар  оны 

түйсікпен,  өмір  сүруге  құлшынумен,  ерік-жігермен  теңестірсе,  тари-

хи түсіндіру – өмірді адамның күйзелістеріне, тұлғаның нақты-тарихи 

дәуір мәдениетімен байланысқан ішкі жан дүниесіне балайды. Панте-

изм

1

 тұрғысынан өмір әлдебір ғарыштық, әр кезде өзінің әртүрлі фор-

маларын тудыратын әлеуетті күш ретінде түсіндіріледі.

«Өмір  философиясының»  алғашқы  өкілдері  –  Вильгельм 

Дильтей  (1863-1911)  және  георг  зиммель  (1858-1918)  өмірді  ерік 

құлшыныстарына, сезімдік күйзелістерге, құмарлықтарға жатқызады. 

Олардың түсінігінше, өмір – ол тұрақты шығармашылық, өзгеріс. Ол 

бейберекеттікті  әлдебір  қалыптастырылған  тәртіпке  айналдырады. 

Өмір организмдік және, сонымен қатар организмдіктен жоғары тұрған 

формаларда  болады.  Егер  организмдер  деңгейінде  өмір  өліммен  шек-

телсе,  ал  организмнен  жоғары  тұрған  формалар  бір  немесе  басқа 

мәдениетті  құрады.  Шындық  (болмыс),  осы  көзқарас  тұрғысынан 

алғанда,  тұлға  күйзелістерінің  ағындары  арқылы  құрылған  «өмір 

тәжірибесі»  болып  табылады.  «Өмір  тәжірибесін»  толықтай  ойлау 

қызметіне  жатқызбаймыз,  ол  өзінің  терең  көрінуінде  иррационалдық 

болғандықтан, оның шектерінен асып кетеді. Сондықтан өмір қандай 

да  бір  жалпы  заңдылықтарға  бағынбайды,  оған  дербес,  қайталанбас 

нәрсе арқылы жетуге болады. Алайда оны зерттеп білу шығармашылық 

қасіретіне  әкеліп  соқтырады,  өйткені  өмір  өзінің  болуы  барысын-

да  нысанға  айналған,  яғни  заттандырылған  формаларымен  қарама-

қайшылыққа келеді.

Бұл қарама-қайшылықтарды шешу, Дильтейдің ойынша, зерттелетін 

уақыттың рухани ахуалына ену арқылы, яғни өзіңнің бар болмысыңмен 

сол не басқа дәуірдің қайталанбас хош иісін сезгенде ғана мүмкін бо-

лады.  Осы  жағдайда  ғана  тарихтағы  мәдениеттің  қайталанбас  және 

дербес  көрінісін  аша  аламыз.  «Рух  туралы  ғылымды»  танып  білудің 

осындай  әдістерін  ол  «герменевтика»  деп  атайды.  Автордың  бұл 

пікірлерінде үлкен мағына бар. 

Мысалы,  Платонның  еңбектерін  зерттей  отырып,  бүгінгі  күн 

биігінен қарағанда, екі мыңжылдықтан астам уақыттан кейін де қазіргі 

заманның  адамы  сол  замандағы  гректердің  қалай  өмір  сүргенін,  нені 

армандағанын,  неге  табынғанын  білмей  және  басқадай  өмір  салтына 

1

  Пантеизм  –  Құдайды  табиғатпен  біртұтас  деп  танитын,  табиғатты  құдіреттің  ісі  деп 

білетін философиялық ілім. 

232

терең  енбей,  оны  түсіне  алмайды.  Сонда  ғана  қазіргі  заман  өмірімен 

салыстыру  арқылы  антика  дәуірінің  ойшылы  шығармашылығының 

өміршеңдігін және қайталанбастығын ашуға болады.

«Өмір  философиясы»  аясында  француз  ойшылы  анри  бергсон 

(1859-1941) «шығармашылық даму» бағытын құрды.

Оның  көзқарасы  бойынша,  бастапқы  терең  болмысты  бүтін, 

толыққанды өмір ретінде елестетуге болады. Материя мен рухқа кел-

сек, олар бұл өмірдің қалдық көріністері болып табылады. Өмір – ол 

«өмірлік  құштарлық»  (фр.  –  Elan  vital),  үздіксіз  шығармашылық 

қалыптасу. Материя болмыстың әлдебір жанама бастауы болғандықтан, 

демек,  ол  қарсылық  көрсетеді,  сөйткенмен  өмірге  бағынады.  Осыдан 

келіп қиындық, Табиғат эволюциясы (дамуы) басталады. Олай болса, 

әлем – өмірдің жаңа формаларының біртұтас, ешқашанда тоқтамайтын 

шығармашылығы, тіршілік қарекеті.

адамды ойшыл өзінің ой өресі, пайымы көмегімен қоршаған ортаға 

бейімделген тіршілік иесі санайды. Ой өресі – адамның ақылмен ойла-

уы,  нақ  сол  арқылы  ол  қоршаған  әлем  құбылысын  таниды.  Жараты-

лыстануда  біз  адамның  ой  өресінің,  пайымының  жоғарғы  деңгейін 

көреміз.  Ой  өресі,  ақыл  тұтас  әлемді  заттарға,  соңғыларды  элемент-

терге  ажыратып  бөледі,  содан  кейін  әлемнің  жасанды  бейнесін  құра 

отырып,  оларды  қайтадан  жинайды.  Ой  өресі  айқын  белгіленген 

нәтижелерге қол жеткізу мақсатында адамның материалдық қызметін 

ұйымдастыру  қызметі  ретінде  пайда  болады.  Бұл  жерде  Бергсонның: 

«Ой өресі заттардың терең мәнін аша алмайды, тек олардың арасын-

да  пайда  болатын  байланыстар  мен  қатынастарды  ғана  көрсетеді»,  – 

деген пікіріне ерекше назар аударған жөн. Ой өресінің қызметі – жан-

сыз  материяны  құрамдас  элементтерге  ажыратып  бөлу  және  оларды 

басқадай формада қайтадан жинастыру. Егер олай болса, онда ой өресі 

заттардың сыртқы қабығын ғана игереді екен ғой. Ол кинематографқа 

ұқсайды.  Әр  кадрда  –  заттың  статикалық  (орнықты)  бейнесі.  Алай-

да  олар  жүйелі  түрде  белгілі  бір  жылдамдықпен  айналдырылса, 

қозғалатын  заттың  бейнесі  жасалады.  Сол  сияқты,  ақыл-ой  да  бізге 

бір-біріне ұқсас, өне бойы қайталана беретін нәрселерді көрсетеді. Ал 

өмірдің өзегін, осы дүниеге бір-ақ рет келетінді ақыл-ес ұстап қала ал-

майды.

Алайда адам танымының тағы бір құралы бар, ол – түйсік. Бұл – 

заттардың терең мәніне сезіммен ену, ой өресі таба алмайтын олардың 

өміршеңдігін табу. Түйсік – рухтың бастапқы негізі, демек, өмірдің өзі. 

Бергсонның ойынша, тарихи-танымдық көзқарас тұрғысынан бастапқы 

233

түйсік  –  ырықсыз  сезім  мен  ақыл-еске  бөлінген.  Сол  бойда  ырықсыз 

сезім  өзінің  саналы  сезімінен  айырылса,  ал  ақыл-ес  заттардың  ішкі 

мәнін ажырата білу қабілетінен айырылған.

Адамның  түйсігі  ақыл-еске  бағынады.  Алайда  кейбір  шектес 

жағдайларда,  мысалы,  адам  өміріне  қауіп  төнген  немесе  өмірінде  аса 

маңызды,  тағдыршешті  оқиғалар  орын  алған  кезде,  түйсік  ақыл-ес 

бұғауынан  босанып,  адамға  нақты  шындықты  көрсетеді  және  оның 

Ғарыштағы орны мен тағдырын айқындауға көмектеседі.

Адам  –  ізденіспен,  шығармашылықпен  жүретін  тіршілік  иесі, 

өйткені  «өмірге  құлшыныс»  оның  жүрегі  арқылы  өтеді.  Бірақ  өмірге 

терең  бойлау  түйсігі  –  адамдардың  басым  көпшілігіне  берілмеген 

қасиет.

Бергсонның  әлеуметтік  философиясы  да  өзіндік  сипатқа  ие. 

«Мораль  мен  діннің  екі  бастауы»  деген  еңбегінде  ол  мәдениет 

философиясының  өз  түсінігінде  қандай  екенін,  сондай-ақ  этикалық-

діни  мәселелерге  көзқарасын  баяндайды.  Ал  бұл  тұжырымдаманың 

теориялық негізін «Шығармашылық даму» жұмысында берілген идея-

лар құрайды. Бергсон әлеуметтіктің екі:

1)  «жабық»  және  «ашық»  қоғамдарды;  2)  соларға  сәйкес  келетін 

мораль  мен  діннің:  орнықты  және  серпінді  (динамикалық)  үлгісін 

қарастырады.  Жабық  қоғамдарда  адамдар  көп  жағдайларда  өзі  үшін 

емес, басқалар үшін өмір сүреді. Ал ашық қоғамдарда тұлғаның жеке 

өмірі, оның шығармашылығы ұжым мүдделерінен жоғары тұрады. Ішкі 

өміріне терең бойлап қана адам өзінің еркіндігін және әлеуметсіздігін 

сезінеді.

Бергсон  өз  философиялық  мектебін  құрмағанмен,  оның 

көзқарастары Еуропаның, әсіресе Францияның мәдени және зияткерлік 

ахуалына терең ықпал етті. Оның идеяларының әсерін өз заманының 

көрнекті  қайраткерлері:  П.Тейяр  де  Шарден,  Э.Леруа,  А.Тойнби, 

Дж.Сантаяна және басқалары да сезіне білді.

Бірақ  «өмір  философиясында»,  сөз  жоқ,  аса  күрделі  тұлға  Фри-

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: