ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

243

Интегратизм.  Егер  классикалық  ғылымда  бүтін  бөлшектерден 

тұрады,  бүтінді  бөлшектерге  бөлуге  болады  деп  саналса,  енді  қазір 

бүтіннің  де,  бөлшектердің  де  өз-өзіне  жеткіліктілігі,  олардың  өзара  

ықшамдалмаушылығы  (тұжырылмаушылығы),  сонымен  қатар  өзара 

бір-бірлеріне  өткіштігі  танылады.  Мысал  ретінде  бір-бірлерінен 

шығатын қарапайым бөлшектерді айтуға болады.

Синергизм.  Егер  классикалық  ғылым  нақтылықты  қозғалатын, 

олардан  табиғаттың  алуан  түрлі  денелері  құралатын  материалдық 

нүктелердің жиынтығы деп қараса, енді табиғаттың терең құпияларына 

бойлай  отырып,  қазір  нақтылықты  солай  түсінуден  бас  тартуға  тура 

келді.

Бірақ синергетика туралы біз кейінірек айтатын боламыз.

Холизм.  Бұл  ұстанымға  сәйкес,  Әлем,  Нақтылық  көпшамалы 

иерархиялық  тұтастық,  яғни  әрбір  тармағы  басқалармен  өзара 

әрекеттесе  отырып,  өз-өзін  тұрақты  өзгертіп  отыратын  тұтастықты 

білдіреді.

Пайыммен  қарауға  қарсылық.  Классикалық  ғылым  аясын-

да  ғасырлар  бойы  танымның  мақсат-мұраты  заттардың  объективтік 

қасиеттері  мен  сапаларын  ашып  көрсету  болды,  мұнда  ешбір  субъ-

ектілікке, оның ішінде адамның іс-әрекеттерінен шығатын көзқарастар 

мен  ұстанымдарға  орын  болмауға  тиіс.  Оның  үстіне,  зерттеушінің 

зерттелетін  нысанға  әсері,  ықпалы  есепке  алынбады.  Алайда 

қарапайым элементтердің физикасы бұл ұстанымды теріске шығарды. 

Атомның  құрылымын  зерттеу  барысында  қарапайым  элементтердің 

бақылау  құралдарымен  өзара  әрекетке  түсетіні  анықталды.  Олай  бол-

са,  нақтылықтың  дербестігін  микроәлемнің  зерттелетін  нысандарына 

да, пайдаланылатын аспаптарға да телу мүмкін емес. Әлбетте, заттар-

ды,  табиғаттың  бір  немесе  басқа  құбылысын  зерттеген  кезде,  қалай 

болғанда да, сырттан әсер ету орын алады. Екінші жағынан, зерттелетін 

нысанға  таным  құралдарының  әсерін  жоққа  шығаруға  болмас.  Соны-

мен, өз бетінше өмір сүретін, таным субъектіне тәуелді емес нысан жоқ.

Релявитизм.  Ғылымда  зерттелетін  нысандар  шамасының  (өлше-

мінің)  мәні  анықталады  және  оларды  әртүрлі  формулалар  мен 

түсініктерге  бекіту  орын  алады.  Алайда  заттар  мен  табиғат  денелері 

әртүрлі  жағдайларда  басқа  денелермен  өзара  әрекеттесу  барысын-

да  өз  сипаттамаларын  өзгертеді.  Бұл  ережені  табиғаттың  барлық 

құбылыстарына  қатысты  айтуға  болады.  Демек,  заттардың  барлық 

қасиеттері мен сапалары салыстырмалы. Алайда реливитизм танымда 

244

анархизммен тең мағыналы емес. Іргелі, маңызды тұжырымдарды та-

нымай, қандай да бір теория құру мүмкін емес.

Қосымшалық.  Бұл  ұстаным  алдымен  микроәлем  құбылыстарын 

зерттеу барысында пайда болды және кейіннен әлемде болып жатқан 

барлық үдерістерді зерттеуге де қолданылды. Қарапайым бөлшектерді 

зерттеу  барысында  олардың  «дискреттік-толқындық»  табиғатын  не-

месе «импульс пен координаттарын» бір мезгілде анықтаудың мүмкін 

еместігі белгілі болды. Олай болса, әртүрлі зерттеу бағдарламаларының 

және  пайдаланылатын  аспаптардың  көмегімен  алынған  нәтижелерді 

біріктіре (бір-бірін толықтыра) отырып, зерттеліп жатқан нысан туралы 

толыққанды білім алудан басқа амал қалмайды. Ал ол үшін полилог: 

ғалымдардың  әртүрлі  мектептер  арқылы  қол  жеткізген  нәтижелерін 

егжей-тегжейлі  зерттеу  және  оларды  бір  теорияға  түзіп  шығу  талап 

етіледі.

Когеренттік.  Лат.  –  cohaerens  –  құрылысы  күрделі  жүйелердің 

ары  қарай  дамуы  барысында  өзара  байланыста  болуы,  келісушілігі 

деген мағынада, яғни әлемде барлығы да бір-бірімен өзара байланыс-

та  болады.  Сондықтан  бір  қарағанда  бір-бірімен  байланысы  жоқ  бо-

лып  көрінетін  құбылыстар  бір-бірлерімен  келісілген  өзара  қарым-

қатынастарға түседі. Көпшілік жағдайларда ол күш жұмсалатын емес, 

«кооперативтік»  мәнерде,  жаңа  құрылымдар  мен  үдерістерді  туғыза 

отырып  орын  алады.  Бұл  қағида  бір  немесе  басқа  үдерістердің  пайда 

болуында  қажеттіліктердің  тоғысатыны  туралы  ескі  үлгіні  мойында-

майды, керісінше, олардың ішкі әлеуеттіліктерінен шығатын осындай 

өзара әрекеттердің шығармашылық сипатын растайды.

Жүйесіздік.  Классикалық  ғылымда  барлығы  да  қатаң  заңдарға 

бағынады. Егер бір немесе басқа үдерістердің бастапқы кезеңдері белгілі 

болғанда,  олардың  дамуының  келесі  кезеңдерін  болжап  айтуға  болу-

шы еді. Енді бұндай тұжырымдаманың шектеулілігі анықталды. Әлем 

алдын  ала  берілген  заңдылықтардың  негізінде  дамымайды,  ал  оның 

жаңа  сапаға  өзгеруі  көп  жағдайда  «Ұлы  Мәртебелі  Кездейсоқтыққа» 

байланысты. Бір немесе басқа құбылыс тең салмақты емес күйге және 

бифуркация (екіге бөліну) нүктесіне жетіп, әртүрлі флуктуацияларды 

(жүйе  шектерінен  шығып  кететін  әлдебір  «ашу-ыза»)  тудырады.  Ал 

сол  кезде  оның  ары  қарай  жетілуінің  сансыз  мүмкіндіктерінің,  жаңа 

сапаға өтуінің ішінен өзінің тарихи жолын есепке алу негізінде жаңа 

жағдайға  бейімделуге  келтіретіні  ғана  жеңіске  жетеді.  Соған  байла-

нысты,  Пригожин  мен  Стенгерстің  жорамалынша,  болашақта  физика 

табиғаттың  әртүрлі  құрылымдарының  қоршаған  ортаға  бейімделуі 

формасын зерттейтін ғылымға айналатын болады.

245

Көрнекілікті  жоғалту.  Ғылыми  білімнің  артуы  жинақталған 

фактілердің  жиынын  қорыту  негізінде  емес,  математикалық  есептеу-

лер негізінде алынған кеңейтілген синтез арқылы болады, сол себепті 

бастапқы  көрнекілік  жоғалады;  ғалымдар  әлем  нысандарының  терең 

құрылымына бойлай түскен сайын, олардың зерттелетін нысандардың 

қасиеттері  мен  сапаларын  тікелей  бақылауының,  тәжірибе  жолымен 

анықтауының  мүмкіндігі  азая  береді.  Егер  классикалық  ғылымда 

дәлме-дәл  және  қатаң  білім  алуға  ұмтылу  маңызды  болса,  енді  оған 

қол жеткізудің мүмкін еместігі анықталады. Сондықтан ықтимал білім 

алуға көп көңіл бөлінетін болды. 

Оның  үстіне,  теориялық  тұрғыда  алынған  білімдердің 

негізгі  белгілері  қарапайымдылық,  симметриялық,  когеренттік, 

эвристикалық

1

,  болса,  ал  іс  жүзінде  –  пайдалылық,  тиімділік,  нақты 

өмірде қолданушылық және т.б. қасиеттерге назар аударылды.

«Болмыстан»  «қалыптасуға»  бұрылу.  Егер  классикалық 

ғылым  заттар  мен  құбылыстардың  өзгергіштігінен  сапасы  жағынан 

өзгермейтін,  орнықты  нәрсені  көруге  тырысса,  ал  қазіргі  заманғы 

ғылым  жаңа  құрылымдардың  пайда  болуын,  ескілерінің  жоғалуын 

зерттей  отырып,  әлемді  уақытта  мәңгі  қалыптасып  жататын  және 

күрделене беретін оқиға ретінде қарайды. Сөйтіп, жаңа эволюциялық 

ғылым пайда болады.

Әлбетте,  ерте  замандарда-ақ  ұлы  ойшылдар  әлемнің  мәңгі 

қалыптасуда  болатынын  байқаған,  заттар  мен  денелер  қарама-

қайшылықтардан  өзара  өту  арқылы  өмір  сүреді  (Лао-Цзы),  барлығы 

ағып өтеді, бәрі өзгереді (Гераклит) және т.б. Жаңа заманда қалыптасу 

санатына  Гегель  көп  көңіл  бөлді.  Алайда  классикалық  ғылымның 

қалыптасуы  барысында  тікелей  қарама-қарсы  бағыттар  (интенция) 

пайда  болды.  Табиғатты  зерттеуде  энергияны  сақтау  заңына  сәйкес, 

заттардың  аққыштық  қасиетінен  ғалымдар  қаншалықты  өзгеріс  бол-

са  да,  өзінің  негізіне  қайтып  оралатын  әлдебір  тұрақты,  кезеңдік, 

бірқалыпты қасиетті табуға әрекеттенді.

Бұндай дүниетанымдық көзқарасқа XIX ғасырда өзінің эволюциялық 

теориясымен  Ч.Дарвин,  қоғамдық-экономикалық  құрылымдар  тура-

лы  ілімімен  К.Маркс  мықты  соққы  берді.  XX  ғасырда  эволюциялық 

химия,  ал  астрофизикада  «Үлкен  жарылыс»  теориясы  пайда  болды. 

Сөйтіп, осы жетістіктер нәтижесінде ғылымда ғаламдық даму теория-

сы өмірге келді.

1 

Эвристика – теориялық зерттеудегі логикалық тәсілдер мен ережелер жүйесі. 

246

Есептеу ғылымының пайда болуы. Нақты тәжірибелік зерттеулер-

ге  виртуалдық  (шынайы  емес)  зерттеулер  қосылды.  Ерекше  күрделі 

құрылымдарды оларда болып жататын үдерістерді «машинаға ұқсату» 

арқылы зерттеуге жол ашылды.

Ал  енді  негізгі  философиялық  мектептер  мен  бағыттарға  талдау 

жасайтын уақыт келген сияқты.

8.3. ғылым философиясы ретіндегі неопозитивизм

неопозитивизм  (лат.  neo  –  жаңа,  positivus  –  оң,  дұрыс)  –  ғылыми 

техникалық ілгерілеу шектерінде пайда болған және қазіргі ғылымның 

теориялық-танымдық мәселелерін басты санайтын осы заманғы Батыс 

философиясы бастауын Огюст конт (1798-1857) шығармашылығынан 

алады.  Оның  асқан  таланты  мен  ақыл-ой  қабілеттері  ерте  танылды: 

14 жасында ол өзінің діни және саяси көзқарастарын қайта қарап, өзін 

атеист және республикашыл деп жариялауы арқылы католик және роя-

лист, яғни монархияны жақтаушылар болып табылатын ата-анасының 

көңілін  қатты  қалдырды.  Ол  15  жасында  институтқа  қабылдау  ем-

тихандарын  жоғары  бағаларға  тапсырғанмен,  жас  болуы  себепті 

оқуға  келесі  жылы  қабылданды.  Алайда  онда  екі  жыл  ғана  оқып, 

студенттердің қозғалысына қатысқаны үшін оқудан шығарылды. Оған 

Огюст оншалықты қапалана қоймады, өйткені екі жылдың ішінде ол 

бар бағдарламаны игеріп болған-ды. Ары қарай ол білімін өз бетінше 

жалғастырды.

Дарынды  жас  жігітке  ұлы  ойшыл-утопист  граф  де  Сен-Симон  на-

зар  аударып,  оны  өзіне  хатшылық  жұмысқа  шақырады.  Конт  Сен-

Симонмен  жеті  жыл  бірге  жұмыс  істейді.  Бірақ  екі  данышпан  ұзақ 

уақыт  бірге  жұмыс  істесе  алмайтын  болды:  Огюстің  өне  бойы  өз 

көзқарасынан  танбауы,  өзінікін  дұрыс  санауы  олардың  қарым-

қатынастарын қиындатып жіберді.

Алайда  ол  тамаша  мектептен  өтті,  сондықтан  Сен-Симоннан  кет-

кенмен, өз өмірін толықтай ғылымға арнап, 1826 жылдан бастап оған 

әлемдік даңқ сыйлаған іргелі еңбегі – алты томнан тұратын «Оң фило-

софия курсын» жазумен айналысады.

XIX ғасыр ғылымының екі басты қағидасы Конт атымен байланыс-

ты:

а)  кез  келген  «оң»  (іс  жүзіндегі)  білімнің  салыстырмалылығын 

тану;

ә)  жүйелеу  және  саралау  көмегімен  «ғылыми  фактілерді»  жинақ-

тауға және қорытындылауға ұмтылу.

247

Соңғысы  арқылы  Конт  бақылаудың,  тәжірибе  жасаудың  және 

өлшеудің  ғана  деректерін  емес,  солардың  бастауы  («жасырын» 

себептері)  ретінде  қайта  жасалуы  мүмкін  нәрселерді  де,  сондай-ақ 

өзі  «табиғаттың  орнықты  фактілері»  деп  айқындаған  заңдарды  да 

түсінген. «Оңдардың» қатарына ол «сананы қоса алғанда, адамның өзі 

туралы» білімін де жатқызады.

Басты  ғылым  деп  Конт  әлеуметтануды  (социология)  жариялайды. 

Конт әлеуметтанудың негізін салушы болып санала ма деген сұрақ дау 

тудырады және аталған терминді қолданбаса да, көзқарастары, әрине, 

әлеуметтік болған алдыңғы ойшылдарға (Монтескьё, Сен-Симон, Фер-

гюсон және басқалары бар) қалай қарауға байланысты.

Егер  Гегельдің  панлогизміне  Шопенгауэр  Әлемдік  ерікті,  Кьёр-

кегор  адамның  өмір  сүруін  қарсы  қойса,  ал  Конт  жекелеген  арнайы 

ғылымдардың  нәтижелеріне  негізделген  философиялық  қағидаларды 

қарсы  қояды.  Нәтижесінде,  ол  философия  –  нақтылықты  өз 

бетінше  зерттейтін,  бірақ  өмір  сүруге  құқы  жоқ  іргелі  ғылым  деген 

қорытындыға келеді. Жеке ғылымдардың дамуына байланысты фило-

софия  банкроттыққа  ұшырады,  ол  бар  байлығын  үш  қызына  бөліп 

беріп,  қартайғанда  кедей  пақырға  айналып,  жападан-жалғыз  қалған 

король Лирге ұқсайды. Философия өте-мөте жалпы ұғымдармен бай-

ланысты  болғандықтан,  оларды  лақтырып  тастау  керек,  олардың  ор-

нын нақты ғылыми білімді жүйелеу және сипаттау алуға тиіс.

О.Конттың ойынша, адамзаттың рухани дамуы үш сатыдан өткен:

а)  теологиялық  саты  –  ерте  заманнан  басталып,  Табиғаттың 

барлық  құпия  күштері  Құдайдың  көріпкелдігімен  түсіндірілетін  XIV 

ғасырмен аяқталады;

ә)  метафизикалық саты (XIV-XVIII ғғ.) – онда алдыңғы көзқарас-

тарды теріске шығару және болмыстың (материя, форма, рух және т.б.) 

шекті негіздемелерін іздеуде жалпыға ортақ түсініктерді қалыптастыру 

орын алады;

б)  оң саты (XIX ғасырдан басталады) – ол өнеркәсіптік қоғамның 

дүниеге келуіне және тексерілген фактілерге негізделген, нақтылықты 

шынайы ғылыми игеруді дамытудың алғышарттарының пайда болуы-

на байланысты.

Айтылғандарға  орай,  О.Конт  өз  заманының  ғылыми  білімін 

жүйелеуді  және  саралауды  жүзеге  асырды.  Ғылымдағы  әрбір  жаңа 

бағыт өз алғышарттары ретінде алдыңғы жетістіктерге сүйенеді. Алай-

да  оны  алдыңғы  жинақталған  білімдер  негізінде  толық  түсіну  қиын, 

өйткені  өзіндік  түсінік  құралы  пайда  болады.  Осындай  қағидаларды 

248

басшылыққа  алып,  О.Конт  ғылыми  білімнің  келесідей:  математи-

ка  –  астрономия  –  физика  –  химия  –  биология  –  әлеуметтану 

дейтін  сараптамасын  (бөлінуін)  іске  асырады.  Осы  жіктемеге  сәйкес, 

әлеуметтану  биология  жетістіктеріне  сүйенгенмен,  бірақ  қоғамдағы 

адамдардың  өзара  іс-әрекеттеріне  байланысты  жаңа  заңдылықтарды 

табады. Әлеуметтанудың негізгі мақсаты – қоғамның ұйымшылдығы 

мен  жаңа-жаңа  сатыларға  көтерілуін  бір-бірімен  ұштастыру.  Ал  ол 

үшін  адамзаттың  жаңа  біртұтас  діні  керек,  өйткені  ескі  діндер  бір-

бірлерімен  қарама-қайшылықтарға  келіп,  адамзатты  бөлшектеп, 

алауыздық  тудырады.  Ол,  Конттың  пікірінше,  адамзаттың  тегінде 

жатқан  ақсүйектер  діні  болуға  тиіс.  Сондықтан  ол  адамдарды  құдай-

ларға емес, адамзаттың өзіне табынуға шақырады.

О.Конттың  замандастары  оның  соңғы  идеясына  теріс  қарағанмен, 

ол бүгінгі күні де өзекті, өйткені қазіргі заманның адамзаты мағыналы 

өмір  бағдары  дағдарысын  бастан  кешу  үстінде.  Бірде-бір  әлемдік  дін 

қазіргі  заманғы  адамзатты  толықтай  қанағаттандыра  алмайды.  Осы 

кездегі  діндердің  жақсы  жақтарын  топтастыра  алатын  біртұтас  жаңа 

Әлемдік дінді іздеу жүріп жатыр.

Конттың  ойынша,  оң  білім  –  ол  «іс  жүзінде  бар»,  «шын  мәнінде 

бар» дегендердің барлығының білімі. Сондықтан оң білім – ол «шын 

мәнінде  бар  нәрсе  туралы  білім»,  құбылыс  ретінде  «біз  үшін»  бар, 

қандай  да  бір  «метафизикалық  болжамдарсыз»,  басқаша  айтқанда, 

«өзіндік заттар», «дара түпнегіз» немесе «дара субъект» сияқты сурет-

телуге тиіс білім.

Конттың  пікірінше,  шынайы  «оң»  білім  сезімдік  қабылдауларға 

байланысты  қашанда  салыстырмалы,  өйткені  қабылдау  үдерісінің 

өзі – ол құбылыстардың уақытша үйлесімі және олардың кеңістіктегі 

бағытынан  басқа  ештеңе  де  емес.  Осыдан  келіп  болмыс  фактілердің 

жиынтығы  ретінде  «имманенттік»  (ішкі  түйсікке  тән)  түрде  берілген 

деген  қорытынды  шығады.  Бұндай  ұстаным  трансценденттікке, 

яғни  әлемнен  тыс  жатқан  құбылыстарға  жету  мүмкіндігіне  сенетін 

метафизикаға қарсы бағытталған.

Ғылымдағы  жаңадан  ашылған  жаңалықтар  (бәрінен  бұрын  физи-

ка  мен  психологиядағы)  классикалық  позитивизм  негіздемелерінің 

дағдарысын тудырды. Ал соның нәтижесінде оның жаңарған формасы 

–  эмпириокритицизм  немесе  тәжірибені  сыни  зерттеу  пайда  болды. 

«Бірінші» позитивизмнен айырмашылығы – екінші кезеңнің басты ны-

санасы  ғылыми  тұрғыда  ойлаудың  өзі  және  білім  құру  механизмдері 

болды.  Оның  пайда  болуы  кездейсоқтық  емес  еді.  Нақ  осы  уақытта 

249

адам  даналығының  көзге  көрінбейтін  микроәлемге  (электронның, 

радиоактивтік  сәулелердің  және  т.б.  ашылуы)  енуі  орын  алды. 

Олардың табиғатына физиканың ескі механистік қағидалары жолдары-

мен жету мүмкін болмады. Жаратылысты зерттеушілерді электронның 

тыныштық жиыны болмайтыны таңдандырды. Бұл француз математигі 

А.Пуанкаренің: «Олай болса, материя жоғалды», – деп мәлімдеуіне се-

беп  болды.  А.Эйнштейннің  салыстырмалылық  теориясының  негізгі 

қағидаларына қалай жетуге болады? Осы және басқа сұрақтарға Эрнст 

мах пен Рихард авенариус жауап беруге әрекеттенді.

Махтың  ойынша,  таным  үдерісі  сезінулерден  басталады  және 

сондықтан білімнің барлық құрамы «сезімдік тәжірибеге» келтірілуге 

тиіс  және  келтірілуі  мүмкін.  Таным  үдерісінде  ещқандай  «секіріс» 

болмауға  тиіс  (оған  «бірінші  позитивизмнің»  өзі  жариялаған  «тәжі-

рибенің  үздіксіздігі  ұстанымымен»  байланысты  «ойлау  экономия-

сының заңы» тыйым салған).

Мах  пен  Авенариус  жаратылыстанудағы  «тәжірибе»  түсінігін 

қайта  қарау  жолдарында  пайда  болған  қиындықтарды  жеңуге  бел 

буды.  Олардың  ойынша,  тәжірибе  түсінігі  қайтадан  қаралып  қана 

қоймай,  сонымен  қатар  метафизикалық  табиғаты  бардың  бәрінен  де 

тазартылуға  тиіс.  Тәжірибе  физикалық  және  психикалық  элементтер-

ден тұрады. Егер біріншілері сыртқы тәжірибенің мазмұнын көрсетсе, 

ал екіншілері ішкі тәжірибенің мазмұнын көрсетеді. Олай болса, олар 

бір-бірімен  ажырамастай  байланысқан.  Демек,  субъектісіз  объект 

жоқ, объектісіз субъект жоқ. Объект пен субъектінің танымдағы бұл 

өзара байланысын олар «маңызды үйлесім» деп атады.

Әлбетте, субъект, яғни сана және танымдық мүмкіндіктер берілген 

адам бар жерде объект, яғни таным үшін ашық зат та бар. Шындыққа 

қиын  жол  жеткізеді.  Өзіңді  әлемдік  мұхиттағы  бір  тамшы  судай 

сезініп  қана,  зерттелетін  нысанмен  ішкі  жақындығыңды  біліп  қана 

сол зерттелетін нысанды терең тани аласың. Бұның бәрі дұрыс. Алай-

да  танымның  осы  жағын  ғана  даралау  бізді  субъективтік  идеализмге 

келтіруі мүмкін.

Эмпириокритицизмді  жақтаушылардың  ойынша,  бүкіл  танымдық 

үдерісті оның бастауларына дейін мұқият талдау ғалым ойының қателік 

кеткен  салаларын  анықтауға  тиіс,  өйткені  мұнда  оң  білімге  жетудің  

басты  шарты,  яғни  таным  үдерісінің  үздіксіз  жүруі  сақталмаған. 

Осындай «қателіктердің» салдарынан ғылым құрамына метафизикалық 

ұйғарымдар еніп кетеді. Сондықтан «тәжірибені тазарту» керек.

Эмпириокритицизмнің  негізгі  идеяларының  бірі  –  «ойлау 

үнемділігі»  деп  аталатын  экономияда  және  ғылымда  тек  дәл  сурет-

250

теу  мұратына  жету  болды.  Бұл  бағыттың  жолын  қуушылар  «ой-

лау  үнемділігін»  тарихи  тұрғыда  организмнің  өз-өзін  сақтауының 

биологиялық қажеттілігінен және соған байланысты қоршаған ортаға 

бейімделу  қажеттігінен  шығарады.  Нәтижесінде,  олар  ойлауды 

үнемдеу мақсатында «түпнегіз», «себептілік», «бастапқы негіз» сияқты 

«мағынасыз» санаттарды ғылыми айналыстан алып тастау керек деген 

қорытындыға  келеді.  Олардың  орнына  ғылымда  ашылған  элементтер 

мен олардың өзара байланысын суреттеумен айналысу қажет.

Бұл жаратылыстану ғылымын ары қарай дамыту үшін де, сондай-ақ 

ғылымның қазіргі заманға сай әдістемесін әзірлеу үшін де аса маңызды 

болды  және  болашақта  оң  бағдарламаға  ауыстыруға,  мүдделердің 

қитұрқы  әрекеттерін  білім  бастаулары  мәселелерінен  ғылымды  тал-

дау  және  теориялардың  қисынды  құрылымы  саласына  аударуға 

айтарлықтай ықпал етті.

Қисынды  (логикалық)  деп  аталатын  позитивизм  XX  ғасырдың  20 

жылдары  пайда  болды.  Оның  негізгі  өкілдері  –  мориц  Шлик  (1882-

1936), Рудольф карнап (1891-1970), бертран Рассел (1872-1970).

Қисынды  позитивизм  жеке  ғылымдармен  салыстыру  барысын-

да  философияның  артынан  оның  дүниетанымдық-әдістемелік  рөлін 

теріске  шығара  бастайды.  Оның  жолын  ұстанғандардың  ойынша, 

философия  ғасырлар  бойы  қалыптасқан,  шынайылыққа  тексеруге 

жатқызу мүмкін емес дерексіз ұғымдардың батпағына батып қалған. 

Мысалы, Б.Рассел сезімділік деректерінің ғана шынайылығын мойын-

дайды.  Әлемнің  бүтіндігі  сияқты  объективтілік  туралы  айтсақ,  онда 

ол  сенім  жазықтығында  жатыр,  өйткені  ғылыми  құралдармен  оны 

дәлелдеу мүмкін емес. Олай болса, математикалық логика құралын кең 

пайдалана  отырып,  тәжірибелерді  қорытындылау  болып  табылатын 

пікірлерді логикалық талдаудан өткізу керек.

Р.Карнап  философияға  верификация  (лат.  –  verification  –  дәлел-

деймін)  ұстанымын  енгізеді.  Ол  кез  келген  ғылыми  пікірлердің 

тәжірибе  деректеріне  сәйкестігін  анықтау  дегенді  білдіреді.  Дамыған 

теорияларға келсек, оларды тек жанама жолмен дәлелдеуге болады. Ол 

үшін кез келген теорияны соның негізінде жатқан қарапайым, атомдық 

(бөлшектенбейтін)  хаттамалық  ұсыныстарға  ажырату  керек.  Сонда 

ғана  оларды  сезімдік  тәжірибе  деректерімен  салыстыруға  және  сол 

арқылы олардың шынайылығын анықтауға болады. Бұл тұрғыда осы 

бағыттың философтары ғылымда үлкен жұмыс атқарды.

Егер  қоғамдық-гуманитарлық  пәндерді  (философия,  психоло-

гия,  этика  және  басқалары)  алар  болсақ,  онда  верификацияның 

251

мүмкіндіктері  бұл  жерде  барынша  тарылған.  Ал  соның  негізінде 

қоғамдық  гуманитарлық  пәндерді  ғылым  аясынан  шығарып  тастау  – 

өзгеше  ағат  қадам  болар  еді.  Бұл  қисынды  позитивизмнің  елеулі 

кемшіліктерінің біріне жатады.

Әлеуметтік-философиялық  көзқарастарға  қатысты  айтсақ,  олар 

қоғамда қандай да бір объективтік заңдылықтардың бар екенін теріске 

шығарады.  Сөйтіп,  Б.Рассел  адамның  іс-әрекеттері  көбінесе  оларға 

ырықсыз сезімдер мен құмарлықтардың әсер етуімен түсіндіріледі деп 

санайды. Алайда ол адамның еркіндікке ұмтылуын жоғары бағалады 

және  сол  тұрғыдан  тоталитаризмнің  (сталинизм  мен  фашизмнің 

де)  барлық  формаларын  тұлғаны  (адамды)  мемлекеттің  құлына 

айналдырғаны үшін қатаң сынға алды. 

Қисынды  позитивизмнің  бір  түрі  лингвистикалық  философия 

болып  табылады,  ал  оның  негізін  салушы  –  людвиг  фон  Витген-

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: