М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
58
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Жүсіпке  арналған  жалғыз  диссертацияда  да 
ақынның  баспа  бетін  көрген  таңдамалы  екі 
томдығы материалдарымен шектелу орын алғанын 
көреміз [12].
Ал,  ақынның  бұрын  баспа  бетін  көрмеген 
шығармалары,  оның  ішінде  діни  қиссалары 
жоғарыдағы  еңбектердің  бәрінде  де  талданбақ 
түгіл мүлде аталмауының өзі осы саладағы арнайы 
ізденістің қажет екендігін дәлелдейді.
Қазақ  әдебиетіндегі  діни  тақырып  дегенде, 
оны оқшау қарастырмай, оған алдымен ықпал еткен 
орта ғасырлық араб, парсы әдебиеті ролін анықтау 
қажеттігі  туады.  Зерттеуші  Ш.Қ.Сәтбаева  қазақ 
оқымыстысы  Ш.Уәлихановтың  ХІХ  ғасырдың 
өзінде қазақ, араб поэзиясын салыстыра талдаған 
пікірін  келтіреді:”Дала  өмірін  жырлаған  поэзия 
болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы бір-біріне 
өте ұқсас, екеуінің де сюжеті дала өмірі тәрізді 
үнемі біркелкі болып келеді“ [13].
Түркі тілді халықтар әдебиетіне /демек көне 
қазақ әдебиетіне де –Г.Ж./ араб, парсы тіліндегі 
ауыз  әдебиеті  мен  жазба  әдебиеті  үлгілерінің 
қаншалық ықпал еткенін зерттеуші Б.У.Әзібаева 
да жете дәлелдеген [14].
Мифтік аңыздардың әлем әдебиеті дамуындағы 
роліне  зерттеуші  Е.Исмайловтың  жоғары  баға 
бергені белгілі: “Дүние жүзі әдебиетіндегі Фауст, 
Прометей сияқты образдардың төркінінде мифтік 
негіз  жатқандығы  бізге  белгілі”[15].  Жалпы 
УШ-ХХ  ғасыр  аралығындағы  араб,  парсы, 
түркі  халықтары  әдебиетіндегі  діни  бағытта 
жазылған  шығармаларды  жинақтап,  оларға 
“сопылық  әдебиет“  атауы  қолданылып  келгені 
де мәлім. Сопылық әдебиеттің қандай жағдайда 
пайда  болып,  қалай  өрістегені  туралы  құнды 
пайымдауды арабтанушы ғалым Ә.Дербісәлиевтен 
табамыз:”Аббастық халифалар дәуірінде исламда 
мистикалы-аскеттік  ағым-суфизм  қалыптасады. 
Аскет-суфилер немесе факир дәруіш деп аталатын 
софылар  ислам  әлемінде  христиан  монахтары 
секілді  роль  атқарады.  Софылар  байлықтан 
безініп,  жер  бетінің  ләззат  қызығынан  бас 
тартуға , жоқшылық өмірді және жаратушымен о 
дүниеде табысуға шақырған. [16] Ә.Қоңыратбаев 
сопылық поэзияны «дидактикалық поэзия» ретінде 
қарастырып: «Оның басында құдай, пайғамбарға 
сыйыну тұрған»[17],-деп көрсетеді.
Зерттеуші  Ы.Дүйсенбаев  шығыстан  қазақ 
әдебиетіне  сюжет  желісі  ауысқан  шығармалар 
туралы  айта  келіп,  оның  ішінде  діни 
тақырыптағылардың біраз орын алатынын ашады: 
“Өйткені  сол  шығыстан  ауысқан  үлгілердің  өзі 
бір  текті  емес,  мысалы,  халықтық  туындылар, 
классиктердің  шығармаларынан  басқа  “Жұм-
Жұма”,  “Сал-сал“,  “Зарқұм“,  “Мұхаммет 
пайғамбардың Миғражға шыққаны“,“Кербаланың 
шөлінде“,  “Мұхамметханафия“,“Мәлікаждар“ 
және тағы басқалар секілді негізінде ислам дінін 
уағыздауды  мақсат  еткен  қисса-дастандар  да  аз 
емес» [18].
Сопылық әдебиеттің ХІ ғасырда жаңа мәнге 
ие болып толыққандығын Ә.Дербісәлиев белгілі 
ғалым Е.Э.Бертельс еңбегіне сүйеніп дәлелдейді: 
“Суфизм  діни-мистикалық  ағым  ретінде  УШ 
ғасырда-ақ  пайда  болғанымен,  ХІ  ғасырдың 
соңында  өз  идеологиясын  антикалық  және 
христиан ой-пікірімен толықтыра отырып жетіліп, 
жаңа  мазмұндағы  ағымға  айналып  үлгерген 
болатын“.[19] Сонымен қатар Ә. Дербісәлиев бұл 
идеяны өрістетіп, Х ғасырдағы араб мәдениетінің 
өкілі  Әбу  Ибраһим  Исхақтың  “Диуан  әл-адиб“ 
/“Әдеби жинақ“/ атты еңбегіне көңіл бөлгізеді:“Әбу 
Ибраһим Исхақ “Жинағы“, “Кіріспемен“ басталған. 
Онда ол сол кездегі өзге де авторлар секілді әуелі 
жаратушы  мен  оның  елшісі  Мұхаммадқа  мадақ 
арнайды“[20]
Ортағасырлық  араб  әдебиетінде  алдымен 
Алланы,  пайғамбарды  мадақтау  кең  орын  алды 
[21], десек, мұның әсері ХШ ғасырдағы ғұлама 
ақын  Сағдидің  “Гүлстан“  дастанынан  да  толық 
көрінетіні белгілі. Ә.Қоңыратбаев шығармада: “д, 
тағдырға  қанағат  ету…  ж.құдайға  салауат…  н. 
дұға“, қысқасы, Аллаға мойынсыну бөлімдері бар 
екенін айтады. [22]
Жоғарыда айтылғандай, араб мәдениетімен 
тығыз байланыста дамыған түркі әдебиетінде де 
басты  тақырып,  өзекті  сарын  алдымен  Алланы, 
одан  соң  пайғамбарды  дәріптеу  болғаны  аян. 
Мәселен, Жүсіп Баласағұнның 1069-1070 жылы 
жазылған  “Құтты  білік“  кітабының  қара  сөзбен 
берілген кіріспесінің ең басында мына сөздер тұр: 
“Бісмілләхи-р-рахмани-р-рахим! Әзиз,  уә,  күллі 
ұлылықтың  иесі,  жер  мен  көкті  жаратқан,  тірі 
жанның бәріне ризық берген құдіреті күшті тәңірге 
ырзамыз“.[23]  Ал,  одан  кейін  берілген  өлеңмен 
жазылған кіріспе бөлім де Аллаға сүйіспеншілік 
білдірумен басталады: “Құдіретті бір хақ барша 
алапқа,// Соған лайық мәртебе де, мадақ та.”[24] 

59
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Сондай-ақ өлеңге құрылған негізгі бөлім беташары 
да Алла құдіретін жар етуге арналған:
Алла атымен айттым сөздің әлібін,
Жарылқаған, жаратқан бір тәңірім!
Жаратты ол: жасыл көк, ай, күн, түнді,
Қара жер, ел, заман, уақыт,бұл күнді.[25]
Сонымен бірге “Құтты білікте“ Алладан кейін 
Мұхаммед  пайғамбар  еңбегін  аспандатуға  біраз 
орын берілген:
Рахымды ием, пайғамбарын жіберді,
Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі.
Түнек түнде шамы болды халықтың,
 Саған, жұртқа нұрын шашты жарықтың! [26]
Кейінгі  зерттеудің  бірінде  ХП  ғасырдағы 
“Орта  ғасырлық  сопылық  поэзия  өкілдерінің 
бірі-Түркістан  қаласында  туып  өскен  Сүлеймен 
Бақырғани“[27]  екендігі  көрсетілген.  Түркі 
әлеміндегі  сопылық  поэзияда  ХП-ХШ  ғасырда 
өмір  сүрген  Қожа  Ахмет  Иассауи  ерекше  орын 
алатыны  белгілі.  Ә.Қоңыратбаев  былай  дейді: 
“Қожа Ахмет Яссауи поэзиясының мазмұнында екі 
түрлі жүйе бар. Оның бірі-суфизм, екіншісі – бұл 
дүниеге сыймай торығу, оны сынау сарыны“.[28]
Кейінгі кезде Қожа Ахмет Иассауи мұрасына 
әдебиетшілермен  қатар  философ  ғалымдардың 
үңіле  бастауы  байқалады.  Мәселен,  профессор 
Ә.Нысанбаев:“…  Сопылықтың  негізін  қалаған 
атақты  ойшыл  Иассаудің  дүниетанымы  мен 
ф и л о с о ф и я с ы   т у р а л ы   м а ғ л ұ м а т т а р д ы 
ж ү й е л е у г е ” [ 2 9 ]   т ы р ы с қ а н ы н   ж а з а д ы . 
Рабғұзидің  ХІУ  ғасырдағы  “Қиссас  сул-әнбия“/ 
1310 ж. жазылған/ кітабында бұл дәстүрдің одан 
әрі  жалғастырылып,  дамытылғанын  көреміз. 
Зерттеуші А.Қыраубаева бұл туралы толығырақ 
мағлұмат  береді:  “Құрандағы  мифтердің  біразы 
“Тәурат”,  “Інжілден“,  исламға  дейінгі  арабтың 
аңыз-әңгімелерінен  алынған.  Оның  бір  бөлігі 
пайғамбарлар  жайлы  аңыздар.  Пайғамбарлар 
өмірі туралы, Құраннан басқа, араб-парсы тілінде 
де  діни  кітаптар  шыққан  болатын.Рабғұзидегі 
пайғамбарлар  туралы  әңгімелердің  негіздері 
осылардан алынған. [30]
Қазақ  ауыз  әдебиетіндегі  ислам  діні  әсері 
өзалдына  бір  төбе  әңгіме.  Жалпы  шығарманың 
идеялық-тақырыптық  негізіне  қарап,  мұсылман 
діні  шыққанға  дейінгі  туындылар,  немесе  одан 
кейінгілері деп атау да көп ретте өзін ақтап жүр. 
Мәселен:“Көне  эпостарға  үлкен  әлеуметтік 
мәселелер, таптық қайшылық, дін жолында күреске 
шығу  сияқты  мотивтер  жат.  Кейіпкерлердің 
іс-әрекеті,  күресі  отбасы  үшін,  болмаса  өз 
руының  мүддесі  үшін,  соның  щеңберінде  ғана 
суреттеледі”,-деген пікір орынды.[31]
Зерттеуші Н.С.Смирнова қазақ фольклорына 
ХІХ  ғасырда  Ислам  әсері  күшейе  түскенін 
а т а п   ө т с е , [ 3 2 ]   з е р т т е у ш і   С . Т а л ж а н о в 
“Мұхаммедия“/1855  ж.  жазылған/  кітабында 
“басынан аяғына дейін мұсылман діні, Мұхаммед 
пайғамбардың әулеті” мақталатынын ескерткен.
[33]  Сондай-ақ  ол  Мұхаммед  ұрпағы  өмірі, 
қиындықтары  бейнеленген  “Кербаланың  шөлі“ 
дастанына да көңіл бөлген.[34]
Мұның бәрі Алла, Мұхаммед пайғамбар туралы 
әр  кезде  көп  қаламгердің  жабыла  үн  қосқанын 
дәлелдесе, арнайы дастан арнамаса да, сөз арасында 
болсын,  Алла  мен  Мұхаммедті  жырламаған 
шығыс ақынын кездестіру қиындығы да аталған 
тақырыптың  шығыс  әдебиеті  үшін  қаншалық 
мәнді, өзекті болғанын дәлелдей түседі. Басқаны 
былай  қойғанда,  ұлы  ақын  Абайдың  мына  бір 
өлең жолдарын келтірсек те, аталған тақырыптың 
қаншалық жетекші болғаны көзге ұрады:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз еш уақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, оның төрті,
Алланы танытуға сөз айырмас.[35]
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы аталған тақырыпқа 
арнап көптеген қара сөз үлгілерін, өлең т.б. жазумен 
қатар арнайы дастандар жазған. Солардың ішінен 
арабтың көне және төте әріп үлгілерімен жазылған 
түрлі  нұсқалары  ақынның  өз  қолымен  жазған 
түпнұсқаны,  немесе,  оның  жиені  Жолмұрат, 
баласы Мұхаммед-Фазыл көшірмелерін салыстыра 
отырып,  баспа  бетінде  өзіміз  жариялаған  төрт 
қиссаны арнайы қарастырмақпыз. Олар: “Жер мен 
көк“/1894 ж. жазылған/, “Миғраж“, “Пайғамбардың 
дүниеден өтуі“ /бұл екі дастанның тап қай жылы 
жазылғаны әзірше белгісіз/, “Хаятбақшы” /1925 ж./. 
Біз осы орайда Мәшһүр-Жүсіп дастандарын жазылу 
мерзіміне емес, тақырып ретіне қарай талдауды 
жөн көрдік. Екі дастанның жазылған жылы белгісіз 
болуы да шығармаларды уақыт ретімен талдауды 
қиындатумен бірге пайғамбардың дүниеге келуіне 
арналған “Хаятбақшы“ дастанының ең соңында 
/1925 ж/ тууы да осы біз таңдаған талдау жүйесі 
дұрыстығын дәлелдейді. Себебі пайғамбар тууын 
сөз етпей тұрып, мәселені оның өлімінен бастау 
ақынның пайғамбар бейнесін жасау табыстарын 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
60
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
кең қамтуды, жүйелі жеткізуді қиындатары сөзсіз. 
Сөйтіп біз пайғамбар тууына арналған екі поэманы: 
“Жер мен көк“, “Хаятбақшыны” алдымен салыстыра 
талдап, оның 40 жасқа толғаннан кейінгі өмірін 
көрсететін “Миғраж” дастанына үшінші кезекте, 
ал  “Пайғамбардың  дүниеден  өтуі“туындысына 
ең  соңында  үңілуді  жөн  көрдік,  Мәшһүр-Жүсіп 
Көпейұлының  “Жер  мен  көк“  дастанына  негіз 
болған  аңыздар  халықтың  өткен  наным-сенімін 
танытумен қатар ғылым үшін кейін ашылмақ көп 
тың жаңалықтардың да бастау көзі болуы ықтимал. 
Ақынның ертедегі грек, араб, түркі ойшылдарын 
оқумен бірге Ч.Дарвин, В.Белинский тәрізді Европа, 
Россиядағы кейінгі ХІХ ғасырдағы ғалымдардың 
пікірлерімен таныс болғанын [36] ескерсек, белгілі 
бір аңызды пайдаланып, белгілі бір пікір айту үшін 
ақынның көп ізденгенін межелей аламыз. Ақынның 
бұл дастанды қай жылы жазғаны туралы деректі оның 
жиені Жолмұрат Жүсіпұлы жазбасынан кездестірдік. 
Онда Мәшһүр-Жүсіптің бұл қиссаны 35 жасында , 
яғни 1894 жылы жазғаны көрсетілген. Демек бұл да 
Мәшһүр-Жүсіптің ертедегі аңыздарды ХІХ ғасырдың 
соңғы ширегіндегі ғылыми жаңалықтармен үндес 
алуы  мүмкіндігіне  жарық  түсірмей  қоймайды. 
Ендеше ақынның бұл дастанын әрі халықтың көне 
дәуірдегі наным-сенімі айнасы, әрі Мәшһүр-Жүсіптің 
өзіндік көрінісі деп бағаласақ, шығарманың тарихи 
мәні ашыла түседі. Шығарманың алдымен әдеби 
туынды екенін бағымдасақ, оның композициясына 
бірінші кезекте көңіл бөлуіміз заңды. Ақын ең әуелі 
жер мен көк жаратылысы туралы өз ойларын, ежелгі 
аңыздарға негізделген ойларын өзіндік дәлелдермен 
баяндап беріп, дастанның соңғы бөлімін Мұхаммед 
пайғамбардың Хадишаға үйленгенге дейінгі ауыр 
тұрмысын тәптіштеп бейнелеуге арналған. Демек жер 
мен көк жаратылысы туралы айтылған тұжырымдар 
мен Мұхаммед өмірін жалғастырушы өзекті идея 
неде десек, бәрі Алла тағаланың құдіретіне сендіруге 
бағытталған. Аллаға сенудің Абайда да жетекші 
роль атқаратынын зерделесек те, оның ар жағында 
бүкіладамзаттық ізгілік идеясы жатқанын ескеру 
қажеттігі туады.
Мәдениеті,  ғылымы  өте  ертеден,  бес  мың, 
не төрт мың жыл жемісті дамыды деген: Қытай, 
Үнді Египет, кейінірек туған Грек мифологиясына 
назар аударсақ, оның бәрінде жер, тіршілік пайда 
болуы үшін: жарық, су, оттың ерекше орын алғанын 
көреміз. Мәшһүр-Жүсіп атамыз аталған дастанында 
Алланың алдымен нұрды жаратқанын жазады:
Кім білер әуел ақыр хақтың сырын,
Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын.
Ғаламға өзін заһыр қылмақ үшін, 
Жаратты Мұхаммедтің әуел нұрын.
Әлем негізгі жарық пен қараңғының қарым-
қатынасынан, ара салмағынан тұратыны туралы 
пікірдің тарихын іздесек, алдымен ертедегі Қытай 
ойшылдарының жазбасына көңіл бөлуіміз керек.
Ертедегі  Қытай  философтары  әлемнің  дамуын 
қарама-қарсы ғарыштық екі принциптің Инь және 
Янның  бірлескен  әрекеті  негіздейтінін  айтқан. 
Инь-қараңғылық,  суық,  ылғал,  өлім  бастауы 
болса, Ян керісінше-жарық, жылылық, от, туу көзі 
болып саналған.[37] Ал, аспаннан жіберілген ойлар 
жиынтығы саналатын Інжілде /Библияда/ құдайдың 
алдымен көк пен жерді жаратқаны, жердің алғаш… 
бос болып, мәңгілік қараңғылыққа батып тұрғаны, 
содан  кейін  құдайдың  жарық  /нұр/  болсын  деп 
айтқаны  баяндалады.[38]  Кейінгі  жылдары 
қазақша шыққан Құранға берілген түсініктемеде 
Сануилердің /бейтараптардың/ Алла екеу:
1.Нұр  –  жақсылық.  2.Зұлмат-қараңғылық, 
жамандықты  білдіреді  деп  санағаны  айтылған.
[39] Ал, Мұхаммед пайғамбар негіздеген Құран-
Кәримде Алла екеу емес, тек біреу деп есептелетіні 
белгілі. Онда тікелей “Нұр“айтылмаса да, “жарық“ 
ұғымына, оның жердегі адамдарды бағыттаушылық 
роліне көңіл бөлінген: І.-“Алла/т/ … өз нұсқауымен 
қараңғылықтардан  жарыққа  шығарып  тұп-тура 
жолға салады“ /110 б./
2 . ” Р а с ы н д а   М ұ с а   / Ғ . С . / н ы : “ Е л і ң д і 
қараңғылықтардан  жарыққа  шығар,  Алланың 
күндерін ескерт“ деп, мұғжизалармен жібердік” 
/255 б./
3.”Ол сондай Алла сендерді қараңғылықтардан 
жарыққа шығу үшін өзі рақмет қылып, періштелер 
дұға қылады“. /423 б./
4.“Ол сондай Алла сендерді қараңғылықтардан 
жарыққа шығару үшін құлына /Мұхаммед Р.С.-ға/ 
ап-ашық аяттар түсірді“ /538 б. [40]
Сонымен бірге Құран Кәримде: “Алла қалаған 
кісісін өз нұрына бөлейді“,[41]-деп жазылған.
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысында  
В.В.  Радлов  жинап,  жариялаған  “Шәриар“ 
қиссасында Мұхаммед пайғамбар төрт шәриарға 
және Бибі Патпаға /кенже қызы –Бибі Фатимаға 
–Г.Ж./сауал береді: “Балдан тәтті, қылдан жіңішке, 
тастан нұрды,// Құраннан тауып берші, бар ма?-
дейді“.[42] Бұл арада Мұхаммедтің алдына қойған 

61
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
заты  жай  емес,  асыл  тас  екенін  ескерсек,  нұр 
сипаты жағынан содан не асқанын ашуға сауалдың 
бағытталғанын  межелеуге  болады.  Сонда  төрт 
шариардың бірі Әбубәкір /В.В. Радлов кітабында 
“Абу Бәкір“ деп берілген”-Г.Ж./ ең нұрлы деп намаз 
нұрын атаса, Омар да сол пікірді қолдайды. Ал, 
Әзірет Оспан, нұрлы деп Құранды бөліп көрсетсе, 
Фатима бабасының жүзін, яғни Мұхамедтің нұрын 
алады.  Бұл  жауаптар  жеке-жеке  алғанда,  дұрыс 
көрінгенімен,  Құдай  әмірімен  келген  Жәбірәлі 
періште былай деп жауап береді:
Нұрды тұр осы тастан Алла жолы,
Бұл балдан Алла жолы тәтті болды.
Құдайға құлшылық қып шықпағымыз,
Жіңішке жалғыз қылдан маған қатты.[43]
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы Алланың алдымен 
нұрды жаратуын айтумен бірге одан әрі жарықты- 
иманға, ал жарық көзі шамды /канадилді/ көкірекке 
балайтынын бейнелеген:
Екінші кітап қалған бір кеңеске,
Адам-тау, көкірек канадил сол емес пе?!
Болғанда жарық-иман, аруағы-ағаш
Ақылды оған қосып май демес пе?!
Бұл  арада  иман  жетекші  болса,  ал  ақыл 
себепші, көмекші ретінде келтірілгенін байқауға 
болады.
Адам  өлгенде,  алдымен  қабір  ішінде  Алла 
нұры болуын тілеу ХШ ғасырда жазылған Қожа 
Ахмет  Иассауидің  кітабында  орын  алған:”Алла 
нұры  қабір  ішін  жарық  қылғай//  Періштелер 
өңірінен сәуле құйғай”.[44]
Осы орайда ең алдымен не жаралды дегенде, 
нұрмен не тайталаса, не одан бұрын орын алған 
суға назар аударған жөн деп санаймыз. Ертедегі 
Грек  ғылымы  тарихында  үлкен  орын  алатын 
Фалес  Милетский  /Б.э.д.  УІ  ғ./  тірліктің  судан 
бастау  алғанын  [45]  жазған.  Фалес  Милетский 
бұл  пікірді  қайдан  алған  десек,  көпес  ретінде 
шығыста көп болған оның Шығыс мифологиясына 
сүйену мүмкіндігі [46] көңіл бөлерлік. Ал, “Шан 
Шу”  деп  аталатын  Көне  Қытай  туындысында 
/Б.э.д.  І  мыңжылдық  басында/  “Бірінші  бастау 
-су,  екінші  -от,  үшінші  -ағаш,  төртінші  -металл 
және  бесінші  -жер”,-деп  берілген  екен.  [47] 
Сондай-ақ ертедегі Месопотамия, Шумер, Вавилон 
тұрғындарының  әлемнің  бір  кезде  ұшы-қиыры 
жоқ Мұхит қоршауында болғаны… туралы ұғымы 
[48]  да  ой  саларлық.  Сонымен  қатар  судың  бар 
тіршілік бастауы болғаны туралы ілімнің ертедегі 
Үнді  мифологиясына  да  орын  алғаны  да  көңіл 
бөлерлік.[49]
Зерттеуші С.Талжанов отқа табынудың көне 
заманнан келе жатқанына назар аудартады: “Осы 
күнгі совет ғалымы Г.Н.Румянцев те: “Түріктің, 
монғол,  буряттың  отқа  табынуы  өте  ескі  дін, 
сондықтан тек Иран әсері деу де өте қиын, әрине, 
ықпалы  да  бар  шығар“,[50]-деп  ескертіп  өтеді.
Әлем жаратылысы, жер мен көк арақатынасындағы 
су  мәні  хақында  көне  аңыздарда  осы  іспетті 
пікірлер орын алса, Мәшһүр-Жүсіп дастанында да 
суға ерекше мән берілген:
Бар құдай салды назар сонда суға,
Су қайнап айналасы толды буға.
Буынан сонда судың көкті жасап,
Білдірді өз құдіретін жас пен қуға.
Мәшһүр-Жүсіп үшін жер-әлемнің бір бөлшегі. 
Ол жердің пайда болуын айтпас бұрын алдымен 
әлем  жаратылысына,  онда  жер  тәрізді  тіршілік 
бастаулары көп екеніне ден қойғызады. Халықта 
“жеті  қабат  көк“  ұғымы  ежелден  келе  жатқаны 
белгілі. Ал, Мәшһүр-Жүсіпте көктің жетеу болуымен 
бірге жердің де жеті түрі бар екені айтылады:
Жеті көкке қойыпты жеті есікші,
Өтірік айтар емеспін мен өсекші.
…Жеті көк ғарыш күрсі, тоғыз аплақ,
Құрайын енді кеңес жеті жерден.
Осы  орайда  “жеті“  сөзімен  қатар  Мәшһүр-
Жүсіпте  “жетпіс  мың“  тіркесі  де  біраз 
қолданылғанына  да  назар  аудартқымыз  келеді. 
“Неге жеті көк, жеті жер және жетпіс мың арқан?“ 
деген сауалдарға жауап беруді ғарышты зерттеу 
ғылымының кейінгі даму үлесіне қалдыра отырып, 
мына жорамалды айтқымыз келеді /жорамалдың 
бәрі ғылым болмаса да, оның бәрі жарамсыз санала 
бермейтіні де белгілі –Г.Ж./. Біздіңше, “арқан “ 
деген сөзде әзірше көзге де көрінбейтін, көруге 
арналған  арнайы  приборға  да  ілінбей  жүрген 
тартылыс негізделген “тартылыс жібі“ дейміз бе, 
әйтеуір бір ұзын да алып белдік аталуы да мүмкін. 
Сондай-ақ мына жолдардағы:
Басқышы, тірегі жоқ, Ғарыш қылды,
Қисапсыз ол Ғарышқа айлық берді.
Арасы аяқтарының сондай алыс,
Құс ұшса, отыз жыл мың жүрер жолды.
“аяқ“ деп отырғаны біздің ұғымдағы адамның, не 
малдың, не тіпті алып бір прибордың таянышы, 
аяғы емес, тағы да жай көзге көрінбейтін, кейін 
ғылым  дәлелдеуге  тиіс,  тартылысты  негіздеп 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
62

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: