Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Ермекова

Қазіргі қазақ тілі
125
Жалғаулықсыз салалас
Жалғаулықсыз салалас тілімізде жалғаулықты салаластан бұ-
рын пайда болған. Н.Т. Сауранбаев: «тіліміздің дамуында құр-
малас сөйлемдер жай сөйлемдердің іргелесіп құрмаласуынан 
бас та лады. Құрмаластырушы жалғаулықтар жеке сөзден пай да 
бол ған» дейді (Қазақ тілі. 1953. 118-бет). Жал ғаулықсыз са лалас 
құрмаластарда әр компонентінің лексика лық құрамы, құрылымы 
және интонация ерекше маңызға ие. 
Жай сөйлемдердің жалғаулықсыз іргелесіп құрмаласуында 
байланыстырғыш сөздердің қызметі ерекше. Ондай сөздер сіл-
теу есімдігі, зат есімдер, күйді білдіретін есімдер (аз, көп, мә лім, 
артық, кем) сын есім, сан есім, үстеу сөздер болып келеді.
Мысалы: 1. Біздің театрымыздың сіңірген зор еңбегі 
сол
– ол 
эстетика мен идеялықты ұштастыра білді (М. Әуезов). 
2. Аяусыз қатаң үкім – 3 жылға бас еркінен айрылсын
(Р. Нұрғалиев). 
3. Тоқаштың мінезі өзіне мәлім: аяғанды жек көреді (З. Шашкин).
4. Күн тәртібі біреу-ақ: жастардың қорғаныс заводына деген 
жәрдемі (Ө. Қанахин).
Кейбір құрмалас сөйлемдердің компоненттерінің байланы-
сын да бір сөздің екі компонентінде қайталанып келуі де үлкен 
рөл атқа ра ды: «Патшаны жек көргенім шындық, шындық неге 
қарсылық болады?» (К. Оразалин).
Жалғаулықсыз салалас құрмаластар біртұтас интонациямен 
айтылады. 
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемнің компоненттері-
нің мағыналық қарым-қатынастары түрліше болады. Олардың 
негізгілері мыналар және соған орай жалғаулықсыз салаластың 
мағыналық түрлері былайша бөлінеді:
1. Ыңғайлас мәнді салалас.
2. Салыстырмалы мәнді салалас.
3. Қарсылық мәнді салалас.
4. Түсіндірмелі мәнді салалас.
5. Себеп-салдар мәнді салалас.
6. Шарттас мәнді салалас.

Бердібай Шалабай
126

жүктеу/скачать 4,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: