ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ДАЯРЛАУ БАҒЫТЫВДАҒЫ

эмоционалды-құндылықты қатынас тәжірибесін меңгеруі;
- жобаны өңдеуде тек түрлі пэндер білімі ғана емес, дэстүрлі оқыту 
мазмұнынан асып түсетін оқытуды қолдану қажеттілігі;
жобалауды өңдеуде көлем мен күрделігі аз мөлшердегі эдебиеттерді 
пайдалану;
- жобалауда түрлі алгоритмдерді қолдану, вариативтіліктің көптігі студент- 
терді түрлі жобаларға қатыстыру, дәстүрлі білім беру кемшіліктерін жойып, 
түрлі жетістіктер береді
Мұндай кешенді міндеттер шеңберінде ЖОО-да оқытушыларды даярлау 
бағытындағы қызықты эрі маңызды аспектіге детальді өңделу бөлінді. Бұл 
жоспарда оқыту мен өзін-өзі оқыту процесінде оқытушының психологиялық 
жэне педагогикалық білімдерін қолдану механизмін жатқызамыз. Монография 
мазмұнында осы білімдердің оқытушы іс-әрекетінде қалай көрінетіні айқын- 
далды. Бұларды нақтылау біздің зерттеуіміздің негізгі мақсаты болып 
табылады.
Біздің зерттеуіміздің теориялық бөлімінде педагогикалық іс-эрекеттің 
белсенді, шығармашылық сипаты қалыптасады.
Көрсетілгендей, педагог іс-әрекетін басқаруды авторитарлы түрде де, 
гуманистік тұрғыда да басқара алады.
Университет оқытушысының іс-әрекет мазмұны біздің багытта окытушының 
педагогикалық қызметін меңгеру процесінде ашылып көрсетіледі. Накты 
зерттеу негізінде төмендегідей парадокс талданады - кәсіби-психологиялық 
дайындық оқытушы эрекетін психологиялық кедергілерге сэйкестендіреді. Бұл 
талдау көрсеткендей, біріншіден, оқытушылардың психологиялық дайынды- 
ғында тәжірибелік бағыттылығын, екінішіден, оқытушының кэсіби асықпай 
қалыптасуын күшейтуді қажет етеді.
Негізгі бағыт теориялық психологиялық-педагогикалық білімдерді эмпи- 
рикалық жүйеге айналдыруға негізделген.
Жоғары мектепте оқытушыларды дайындауға бағытталған аспектілерді 
университетте дамыту керек, деген ой қорыта келе оқытушы практикасындағы 
ерекшелік 
педагогикалық 
мэселелерде 
теориялық 
психологиялық- 
педагогикалық білімдерді дағды мен біліктілік негізінде анықталатыны айтып 
өтуге болады. Бұл жерде оқытушының «ішкі келісіміне» оның жеке процесі 
эсер етеді. Мұндағы орталык идея болып психологиялық-педагогикалық білім 
алға шығады.
Яғни, университеттік білім беруді дамыту үшін, алдымен, жоғары мектеп 
окытушыларын тэжірибелік бағытындағы аспектіде қүрастыру тиімді. Мүндағы 
психологиялык-педагогикалық негіз магистрантты 
өзіндік 
қорытындыга 
итермелеуі керек (баска да, студенттерді манипуляциялау да емес, ал өз іс- 
әрекетін өзі басқара алатындай болу).
Жоғарыдағы айтқанға сүйенсек, университеттегі білім беру мәселесінде 
көптеген сүрақтарды, оның ішінде мәдени дамуды да енгізу қажетті. Сондықтан 
қоғам дамуының өзара байланысы мен тарихи жеткізуге қысқаша тоқталайық.
78

Ойшылдардың тарихи материализмді ашқанға дейін процесті - қоғам 
дамуының негізгі тенденциясы ретінде қарастырды. Бұл қорытындыны 
анықтасақ, философтар мен социологтар оны тарихи жеткізу сипатымен 
байланыстырған.
Үздіксіз білім беру шартында ұрпақтан ұрпаққа жеткізу категориясы жаңа 
мэнге ие болады. Сабақтастық элеуметтік-философиялық, психологиялық, 
әдіснамалық-педагогикалық мазмұндағы аспектілерді иеленді. Тұлганың 
ұзақ, күрделі, қарама-қайшылықа толы процесінде берілудің арнайы 
заңдылықтары анықталады.
Қазіргі жағдайда берілу тұлғаны қалыптастырудың негізгі институты деп 
қарастырамыз.
Отандық педагогикада аз зерттелген жеткізу аспектісін университеттегі 
білім беруді дамытудың психологиялық-педагогикалық шарты ретінде 
қарастырған дұрыс.
Қазіргі кезеңде қоғамдық даму жүйесі мэдени-элеуметтік, тұлғаға бағыт- 
талған болуы тиіс. Ол гүлғаның жаңаша ойлау, дүниетанымы кең, өзін жэне 
айналадағы шынайылықты түсінетіндей етіп қалыптастыруы керек. Мұндай 
тұлғаны дайындау көп уақытты қажет етеді. Білім беру жүйесінің бір де бір 
баспалдағы тұлғаның толық қалыптасуымен аяқталмайды. Үздіксіз білім 
беру жағдайында түлға қалыптасуы кез-келген кезеңінде жалғасын табады. 
Оның негізгі мэні де сонда.
Осы түрғыдан үлкен қызығушылықты ірі ойшыл Лукреция Кардыц қоғам 
дамуының алға жылжуы туралы ойлары тудырды. Оның ойынша, барлығы: 
«құрылыс, заңдар, көйлектер, қару, жолдар, эн, сурет, өлендер жэне басқа да 
туындылар» - «мұның барлығы адамдардың аз да болса шарықтау шекке 
жетуге ұмтылысы» адам қолымен жасалған.
Лукреций Кар элем ақырындап дамиды, адамдар бір-бірін алмастырады 
жэне солайша дамиды деп жазады.
Нақты қызығушылық танытқан келесі ойшыл Гегель. Мұнда басты назар 
тарихи дамуға, яғни жеткізуді категория ретінде байланыстырып, осы 
тарихты қүрайды. Бүл ойды Гегель: «Ары қарайғы эрбір баспалдаққа өз 
жиған тергенін толықтырады», - деп өзініц «Ғылым логикасы» еңбегінде 
дәлелдейді [38].
Бүл айтылғандарды тақырыпқа сәйкестендірсек, эрбір университеттік 
білім берудегі даму кезеңі бүрын толықтырылған жаңа идеялар, жағдайлар, 
мазмұн жэне формаға тәжірибе жинақтап, жогары деңгейге көтереді.
Гегельдің ойынша, қоғам жеткізуге байланысты өткені мен болашағын 
байланыстырады. Демек, оныц айтқанын талқыласақ, егер университет 
өткендегі өз тэжірибесін білікті пайдалана алса, қазіргі кезеңде ол жаңа 
мазмүнға ие болар еді.
Айтылгандарды қорытындыласақ, өткен мен бүгінгіні жалғастыру 
біріншіден, маңызды қогамдық өмірдің дамуын; екіншіден, нақты мақсатқа 
бағытталған адамдар әрекетінің қалыптасуын, үшіншіден, тұтас қоғам дамуы 
жэне оның жекелей жагдайын айқындайды. Қоғам өзінің нақты мақсаттарын
79

айқындау барысында дамиды, неғұрлым қоғам дамыған сайын, оның алдына 
қойған мақсаттары да жоғарылай береді. Осыған байланысты Э.А.Баллер: 
«қоғам дамуының механизмі оның өзгеруге деген ұмтылысымен анықталады» 
[52], -деген. Шынымен де, университеттік білім беруді дамыту үшін ұрпақтан- 
ұрпаққа жеткізу аса маңызды. Кез келген университеттегі реформалар мен өзек- 
тілену өзінің тарихи кезеңіне, қоғам дамуының деңгейіне, қоғам қажеттілігіне 
сәйкес дамып отыруы қажет.
Мұнын дэлелі ретінде С.Қалиевтің еңбектерін айтуға болады, өткен ғасыр- 
дың адамдары өз ұрпақтарына білімдер мен біліктер жүйесін қалдыруды 
армандаған. Мәдениеттің дамуын өткенге қарап өлшеу - зиянкестік жасаумен 
тең. Тек халықтың өткенін жан-жақты зерттеу арқылы ғана, сол этносқа дұрыс 
мәдени баға бере аламыз [53].
Мәдени 
дамудың 
үзілісі 
қоғам 
прогресімен 
тығыз 
байланысты.
Э.А.Баллердің пайымдауынша, тарихи берілу «прогрессивті дамудың маңызды 
шарты» болып табылады. Ал бүл, өз кезегінде, ғылым, білім, мәдениеттің 
өзектіленуіне эсер етеді.
КСРО тарихында 30-жылдары көптеген ғалымдар, қоғам қайраткерлері, 
жазушылар мен ақындар репрессияға ұшыраған кезде ғылым, білім, мәдениетте 
өзгерістер айқын көрінді. Мүның себебі, тоталитарлық режимдегі заңға бағыну 
болды. Ол кезде республиканың өзіндік дамуы тіпті де, ауызға алынбады.
Біздің республикада Шәкәрім, А.Байтүрсынов, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов 
жэне т.б. еңбектері 60 жылға дейін жарияланусыз жатты.
Бұдан шығатыны, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу мәселесі, монографияда 
маңызды орынды алады. Себебі университеттік білім беруді дамыту тек 
сабақтастық қағидасын ұстанса ғана жүзеге аса алады.
Бұл тұрғыда Э.А.Баллер қоғамдағы дамуда: «регресс жағдайы мен қозға- 
лыстағы дөңгелек жиі байқалады»,-деген [52]. Бұл қисық сызықтарды адамның 
рухани өмірінде де көруге болады.
Қоғам тарихында, зерттеулер көрсеткендей «артқа жылжу» уақытша жэне 
аралық болады. Батыс Еуропада мәдени қүлдырау болганда, Византияда бұл 
қайталанбай, антикалық авторларды зерттеу жалгаса берді.
Бұл кезеңде Араб әлемі, Индия, Қытай жэне т.б. елдер мәдениеті жан-жакты 
дами бастады.
Үрпактан-ұрпақка жеткізу феноменінің жалпы талдауы логикалық жэне 
генетикалық аспектілердің бірлігінде келесінде қорытынды шығаруға болады.
Ұрпактан-үрпакка 
жеткізудің 
мэні, 
университеттік 
білім 
беруде 
оқытушыларды даярлауда психологиялық-педагогикалық шарты ретінде, 
жогары мектеп оқытушысын даярлауға эсер етуі ашылады, бір жағынан, 
жүйенің қалыптасу қызметі мен қүрылымдық түтастықты түрақты сақтау 
мақсатында, екінші жағынан - жаңаланган қоғамның прогрессивті тенденция- 
ларына сәйкес дамуы мен модернизациялануы.
Мэселенін 
талдауы 
көрсеткендей, 
қазіргі 
кездегі 
жогары 
мектеп 
оқытушысын даярлауда дискреттікті жеңу тиімді.
80

¥рпақтан-ұрпаққа жеткізу - педагогикада заңдылық, жалпы дидактика- 
лық принцип, шарт, әдіс, құрал, процесс жэне т.б. ретінде қарастырылатын 
көп аспектілі ұғым. Ғылыми әдебиеттер көрсеткендей, бұл анықтама түрі 
авторларда түрліше беріледі.
Зерттелетін мәселені эдіснамалық мэнге енгізу университеттік білім 
беруде жоғары мектеп оқытушыларын даярлауда ұрпақтан-үрпаққа берілу 
жаңа тұтас жүйе құрылымында келесіндей консервациясымен шектетілген 
кейбір элементтерді сақтау ретінде қаралады.
Университеттік білім беруде жоғары мектеп оқытушыларын даярлауда 
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу - өзіне заңдылық, принцип, жүйе қүраушы фактор 
мен даму процесін біріктіретін жалпыланған үғым. Берілудің дамуын 
көрсететін берілудің жоғары мектеп оқытушысын даярлауда мақсат, 
принцип, әдістер жинағы, қүралмен өзара байланысты. Алайда, ұрпақтан- 
ұрпаққа жеткізу іс-әрекет құралы іспетті тек нақты әдістер мен практикалық 
іс-эрекеттерге ғана тірелмейді. Негізгі ерекшелендіретін белгілері болып 
нақты бір технологияның эдістері мен құралдарын анықтайтын теориялық 
білімдер жүйесі табылады.
Қоғамдағы кез келген дамудың негізі - ұрпақтан-үрпаққа жеткізу болған- 
дықтан айтып өткен өзгерістерге де оның екі типі тэн (біреуі - сапалылыққа, 
екіншісі - сандық өзгеріске арналған). Оларды Э.А. Баллер шартты түрде 1) 
бір деңгейдегі - ұрпақтан-үрпаққа жеткізу; 2) эртүрлі деңгейдегі - үрпақтан- 
ұрпаққа жеткізу [52].
Сандық 
өзгеріс 
кезінде 
объектінің 
қүрылымы 
үрпақтан-ұрпаққа 
жеткізудің мазмұнын қүрайды. Сапалық өзгеріс кезінде ұрпақтан-үрпаққа 
жеткізудің мазмұнына объектіні қүрайтын жекелеген элементтер кіреді. 
Сондықтан өзгеріс кезінде ол дамуға әкеледі, ал сапалық өзгерісте даму 
қүрылымның қайта жасалуымен анықталады.
Гегель өзінің «Ғылым логикасы» еңбегінде: «алдағы қозғалыс өткен 
белгілілерден басталады эрі одан кейінгі белгілілер бай және нақтырақ бола 
түседі»-деп айтқан [38].
Жаңа нәрсе өзінің мазмұны бойынша алдыңғының жалғасы болып 
табылады. Ескі жаңа, өңделген түрде қайта жарық көреді. Гегель даму 
процесін диалектикалық әдісті қолдана отырып қарастыра келіп, мынадай 
қорытынды жасаган: «жалпылылық негізді қүрайды: сол себептен алдыға 
жылжуды процесс деп қарастырмау керек. Абсолютті әдісте ұғым өзінің 
алғашқы мэнін сақтайды, жалпылылық - өзінің талқылау мен шынайылығын 
сақтайды. Жалпылау кейінгі анықталуыньщ эрбір сатысында өзінің алдыңғы 
мазмұнының барлық массасын басып озады, сондай-ақ диалектикалық 
алдыға жылжуында ешнәрсе жоғалтпайды, артқа ешнэрсе қалдырмайды, 
бірақ өзі жинақтағанды байытады жэне өз ішінде қалыңдай түседі» [38]. Бұл 
пайымдауында Гегель ұрпақтан-үрпаққа жеткізудің мэнін ескінің мазмұнын 
жаңаша өңдеу ретінде түсіндіреді. Дэл осындай философиялық амал 
тұрғысынан келу білім беруді дамытудағы тарихи ұрпақтан-үрпаққа 
жеткізуді бақылау тұрғысынан қарастырылады.
81

Ғылыми әдебиеттерде кез келген ұгымның қалыптасу генезисі, біздің 
жағдайда «классикалық университет» зерттеудің біртұтас объектісі ретіндегі 
білім беру жүйесіне эволюциялық амал тұрғысынан келуге негізделген. Мұндай 
амал «классикалық университет» категориясын осы мэселемен айналысушы 
ғалым-педагогтардың эртүрлі көзқарастарын талдау деңгейінде қарастыруды 
негіздейді. Бұл бізге мәселені эволюциялық теория рамкасынан шыгып бір 
сызықты амалда қарастырмауға көмектеседі.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу талдауынсыз даму диалектикасын түсіну мүмкін 
емес. «Әрбір қүбылыс» [52], - дейді Э.А.Баллер - бүл дэлдік пен ерекшелік 
бірлігі».
Ұрпақтан-үрпаққа сабақтастық түрғыдан жеткізу диалектикалық бірлікті 
зерттеуде кездеседі. Философиядан белгілі ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілу түрлі 
дискретті жағдаймен сипатталады.
Сонымен, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілудің дамуы Э.Г.Юдиннің эдіснамалық 
деңгей концепциясынан шығуы мүмкін деп шештік (2 кесте) [54].
Әдіснаманың жоғарғы деңгей мазмұны университеттік білім беруді 
дамытуда, ұрпақтан-ұрпаққа берілу мәселесін шешуде тэжірибе мен теория 
бірлігінің принципі мен таным әдісінің диалектикасын қүрайды. Бұл заңдылық 
ұрпактан-ұрпаққа жеткізілуді жүзеге асыруда қарама-қайшылықты жүзеге 
асыру негізінде болады.
Деңгейлер иерархиясы
Деңгейлерге сипаттама
Философиялық эдіснама
Кез-келген 
әдіснамалық 
білімнің 
мазмүндық негізі. Танымның жалпы 
принциптері 
жэне 
ғылымның 
категориялық жайы. Философиялық 
білімнің барлық жүйесі әдіснамалық 
қызметті атқарады.
Жалпы ғылыми эдіснама
Ғылыми пәндер жиынтығына немесе 
барлығына эсер ететін мазмұндық 
жалпы ғылыми концепциялар.
Нақты ғылыми әдіснама
Ғылыми 
пэнде 
қолданылатын 
процедуралар, зерттеу принциптері, 
әдістер жиынтығы. Арнайы ғылым 
эдіснамасы өзіне ғылыми танымның 
арнайы мәселелерін кіріктіреді.
Зерттеу әдістемесі мен техникасы
Бірлікті жэне шынайы эмпирикалык 
материалды алуға мүмкіндік беретін 
процедуралар 
жиынтығы. 
Бүл 
білімнің жоғары мамандандырылған 
әдіснамалық деңгейі.
Университеттік білім беруді дамытудың психологиялық-педагогикалық 
шарты ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу табиғатын түсіну үшін, «ұрпақтан- 
ұрпакка жеткізу» ұғымын анықтап алу қажет. Бүл мәселені шешу үшін
82

«ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу» ұғымын басқа ұғымдармен байланысын 
анықтап, оның даму процесін сипаттап, оның көлемін анықтау қажет.
Мұнда философтар арасында «ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді», «қайталау» 
ұғымымен ұқсастыру,- дейді Ж.Р. Баширова [51].
Енді біреулері бұл екі ұғым арасында елеулі айырмашылықтардың бар 
екендігін айтады.
Яғни, «ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу» ұғымы «қайталауға» жақын, десек те 
дэл ондай емес. Олардың байланысын Б.М.Кедровтың «Даму процесіндегі 
қайталану туралы» монографиясынан табуға болады. «Қайталануға» даму 
процестерінің дискреттілігі, процесс үзілістері тэн, яғни сабақтастықты 
білдіреді.
Бірақ барлық жағдайда да қайталану абсолютті болмайды. Ол салыстыр- 
малы, бір нәрсе қайталанады, енді біреуі өзгереді.
«Ұрпақтан-үрпаққа жеткізу» мен «қайталану» ұғымдарының айырмашы- 
лығы қарама-қайшылық заңын түсіну үшін маңызды. Қайталануға қарағанда, 
үрпақтан-үрпаққа жеткізу өзінің өлемі бойынша ауқымды. Ұрпақтан-ұрпаққа 
жеткізу қарама-қайшылык заңынан тұрады. Қарама-қайшылық заңы:
1) ¥рпактан-ұрпаққа жеткізумен;
2) Қайталануымен;
3) Прогрессивтілігімен;
4) Спиральдылығымен сипатталады.
Э.А.Баллер өз жұмыстарында «даму процесінде жаңа мен ескіні 
байланыстыратын қарама-қайшылық заңын жақтаушы болып үрпақтан- 
ұрпаққа жеткізу шығады, деп анықтама береді. [52]
Материалистік диалектика үшін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу бір деңгейден 
екіншісіне өтетін даму негізі болды. Дамудың диалектикалық концепциясы 
ұрпақтан-үрпаққа 
жеткізудің 
бір 
деңгейде 
болатындығын 
жоққа 
шығармайды. Бұл дамудың тағы бір прогрессивті бағыты.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу арқасында өткен даму қысқартылған күйінде 
жаңа деңгей беріліп, сақталады, дамиды.
Прогресске мүмкіндік беретін үрпақтан-ұрпаққа жеткізу типі дамуға 
жатады. 
Э.А.Баллер 
бойынша, 
регрессивті 
өзгеріске 
алып 
келтін 
инволюциялық үрпақтан-үрпаққа жеткізу процесі.
Қазақ философтарынан бүл мэселені З.А.Мұқашев зерттеген. Ол: «Ұрпақ- 
тан-үрпаққа жеткізудің бір нәрсені алудан айырмашылығы адамдар 
арасындағы тарихи байланыс пен коғам дауының бір деңгейінен екіншіге 
өтуде көрінеді» - деп жазған [55].
Ғалым үлкен мэнді білімдегі үрпақтан-ұрпаққа жеткізуді аударған. 
«Шынайы үрпақта-үрпаққа жеткізу бұл адамдар арасындағы білімнің кең 
түрде берілуі», - дейді З.А.Мұқашев. Бұл ойларды Рене Декарттан да табуға 
болады.
Демек, үрпақтан-ұрпаққа жеткізу материалдық және рухани мәдениеттің 
даму шарты болуы тиіс.
83

Үздіксіз білім берудің тұтас жүйесінен білім берудің барлық тізбегінің 
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу интегративті қасиет, ал мэселенің теориясын 
зерттеуде «ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу қарама-қайшылық заңының маңызды 
жағы болып табылады» [55].
Жоғарыдағы анықтамаларды сәйкестендіре келе, мынандай қорытындыға 
келуге болады, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу ЖОО-дағы оқытушыларды даярлау 
бағытындағы аспектіде университеттік білім беру жүйесінің қүрылымы мен 
мазмұнының өзгерістерін мен заңдылықтарын көрсететін жоғары мектептің 
маңызды қағидалары болып табылады.
Анықтама келесі жағдайларға сүйеніп жазылды:
Біріншіден, «ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу» ұғымы жалпы белгіленген жэне 
философиялық категорияға жатады.
Екіншіден, генетикалық жоспарда ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу абстракция 
болып табылады.
Үшіншіден, онтологиялық негіздеме ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу 
ұғымы объективті, шынайы белгілердің көрсетілуін сипаттайды.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу ескі мен жаңа арасындағы жалпы байланысты 
білдіреді.
Философиялық категория ретінде үрпақтан-үрпаққа жеткізу, сабақтастық 
онтологиялық, гнесиологиялық, логикалық жэне әдіснамалық қызмет атқарады. 
Бұл қызметтер бірлікте жүзеге асырылады.
Онтологиялық қызметте болмыстың объективті заңдылықтарын, дамудың 
түрлі баспалдақтарын қарастырса, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу категориясының 
эдіснамалық кызметі университеттік білім беру дамуының заңдылықтары мен 
өзара байланысын түтас қарастыратын логикалық жэне тарихи сәйкестілік 
негізде жүзеге асады.
«Үрпақтан-үрпаққа 
жеткізу» 
категориясының 
әдіснамалық 
қызметін 
сипаттауды қорытындыласақ, ғылым қажеттілігіне негізделген ғылыми 
танымның даму процессі.
Жоғары 
мектеп 
оқытушыларын 
даярлау 
бағытындағы 
аспектіде 
университеттік білім беру дамудың үрпақтан-ұрпаққа жеткізілуі сандық 
өзгерістен сапалыққа өту заңына негізделген. Жоғары мектепке оқытушы 
даярлау университеттік білім беру жүйесінде бірізді жэне үздіксіз ауысуды 
өткен тэжірибе негізінде білімнің жаңалануы, оларды ой елегінен өткізу, 
болашақ іс-әрекетін жобалау кіреді. Жобалаудың педагогикалық түрін 
қарастыратын болсақ, педагогикалық жобалау дегеніміз, оқытушьшар мен 
оқушылардың атқаратын іс-әрекетінің негізгі қүрамын алдын ала кұрастыру. 
Педагогикалық жобалау - педагогтың басқа да негізгі қызметінің бірі. 
Педагогикалық 
жобалау 
барысында 
студенттермен 
қарым-қатынастың 
мазмұны, әдістері жэне құралдары қарастырылады.
Педагогикалық жобалау болашақ іс-эрекетті жэне оның нәтижелерін 
болжаудан түрады.
Педагогикалык жүйе, педагогикалық процесс, педагогикалық жағдаят 
педагогикалық болжаудың объектісі бола алады. Соның ішінде ең маңыздысы -
84

педагогикалық процесс. Педагогикалық процесс студенттерді жан-жақты 
дамытуға бағытталған компоненттер жиынтығы. Педагогикалық процесс 
барысында педагогикалық жағдаят шешімін табуға тиіс. Педагогикалық 
жағдаят - белгілі бір уақытта, кеңістікте болған уақиғаның сипаты, 
педагогикалық процестің құрамды бөлігі болып табылады.
Педагогикалық жүйені, процесті, жағдаятты жобалау- көпсатылы, қиын 
іс-әрекет.
Педагогикалық жобалау: 3 кезеңнен тұрады:
1- кезең - үлгілендіру;
2- кезең - жоба құрастырушылық;
3- кезең құрастыру технологиясы.
Педагогикалық үлгілендіру (үлгі құру) - бұл педагогикалық жүйе құру, 
мақсат кұру немесе оның жетістікке жету жолы.
Педагогикалық жоба қүрастырушылық - құрастырылған үлгіні дамыту 
және оны тәжірибеде қолдану деңгейіне жеткізу.
Педагогикалық құрастыру технологиясы - қүрастырылған үлгінің жеке- 
жеке детальдарының нақты жағдайда шынайы тэрбиеге қатынасушылардың 
іс-әрекеттерінің іске асуы.
Педагогикалық жобалаудың түрлеріне педагогикалық жүйе, процесс, 
жағдаяттың эртүрлі деңгейде сипатталған құжаттар жиынтығы жатады. 
Мысалға, бағдарлама, тұжырымдама, т.б.
Педагогикалық жобалаудың негізгі принциптеріне: 
адамға бағытталған принципі (негізгі рөл адам); 
өзін-өзі дамыту принципі;
- дидактикалық шығармашылық; 
технологиялық шығармашылық;
- үйымдастыру шеберлігі принципін жатқызуға болады.
Оқу-тэрбие процесін жүргізудің тэсілдері, қүралдары жэне ол туралы 
білім жиынтығын оқу процесінің технологиясы деп атауға болады.
Педагогикалық жобалау технологиялары: педагогикалық міндеттерді 
танып 
білу, 
берілген 
ақпараттарды 
талдау 
жэне 
педагогикалық 
диагностикалаудан түрады. Ол:
- әдістемелік, стратегиялық пгүғыл мақсаттарды жобалау жэне бір-біріне 
бағындырудан, сәйкестендіруден;
- оқытылатын пэн бойынша мазмұнды іріктеуден;
- шартты айқындалған педагогикалық ой-пікірлерден;
- студенттердін өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар жүйесін жоба- 
лаудан;
студенттердің өзін-өзі бақылауға арналған дидактикалық тестерді 
жобалай білуден тұрады.
Педагогикалық жобалау технологиялары: педагогикалық міндеттерді 
танып білу, берілген ақпараттарды талдау жэне педагогикалық диагноз 
қоюдан түрады. Яғни бұл:
85

а) әдістемелік, стратегиялық шұғыл мақсаттарды жобалау жэне бір-біріне 
бағындыру;
э) оқытылатын пэн бойынша мазмұнды іріктеу;
б) шартты айқындалған педагогикалық оймен;
в) студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар жүйесін 
жобалауы;
г) студенттердің өзін-өзі бақылауға арналған дидактикалық тестерді жобалай 
білуімен сипатталады.
Өзіміз көріп отырғандай, жоғары мектепте болашақ оқытушыларды 
жобалау іс-әрекетіне үйрету маңызды болып табылады.
Жоғары мектеп оқытушыларын даярлау бағытындағы аспектіде универ- 
ситеттік білім беруді дамытуда қарама-қайшылықтың диалектикалық заңы ма- 
ңызды орын алады. Бұл заң ескі мен жаңаның органикалық байланысын қарас- 
тырады. Мүндағы жаңа пайым ескінің жағымды бөлігін жаңаша түрде береді.
Зерттелетін объект мэнін ашуда диалектикалық эдістің маңызы зор. Жекелей 
алсақ, оның теориялық мэнге ие болуы, бар тәжірибеден заңдылықтар мен 
кағидаларды шығару.
Кез келген зерттеудің негізгі міндеті, өзіне тән байланыстар мен заңды- 
лықтарды анықтау болып табылады. Сондай-ақ, ұрпақтан-үрпаққа жеткізу құ- 
рылымы Жоғары мектепке оқытушылар даярлау кезеңіндегі қойылған мақсат, 
міндетке тәуелді. Мұнда қолданылатын формалар, эдістер, құралдар мен мақ- 
сат, міндет және даярлау мазмұндары арасында заңдылықты байланыстар бар.
Ұрпактан-ұрпаққа жеткізуді қолданудың тәжірибелік іс-әрекеті дамудың 
педагогикалық теориясы дамуының бастау көзін көрсетеді. Мэселеге қатысты 
ұрпақтан-үрпакка жеткізу логикалық, тарихи жэне генетикалық аспектілерінің 
бірлігінде қарастырылуы керек. Мүндағы логикалық аспект жоғары мектеп 
оқытушы дайындау кезеңіндегі жеткізу байланысын талдау үшін, тарихи аспект 
өткенді талдау негізінде қазіргі мен болашаққа болжам жасауға, ал генетикалық 
аспектіні зерттеу ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің дамуы мен шығу тарихын 
анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің эдістемесі мен техникасы өзінің қүрамына тиімді әдістер 
жиынтығын ендіреді. Зерттеу жұмысы барысында таным мен жаңа бейнеге 
енуді анықтауда түрлі әдістер қолданылды.
Сонымен, эдіснамалық деңгей:
- категориялық аппаратты өңдеп, үгымдар тезарусын анықтауға; 
себеп-салдарлы байланысын анықтауға;
- гылыми теория мен тәжірибе өзара байланысына ғылыми-негізделген 
бағытты жүзеге асыруға;
- үрпақтан-үрпаққа жеткізу дамуының жалпыланған абстрактілі моделіне 
шығуға мүмкіндік береді.
«Адамзат тарихи прогресс баспалдағынан адымдай отырып, - дейді 
Э.А .Баллер- өзіндік мәдениетті қайта-қайта қүра бермей, ертеректе жеткен 
нэтижелерге сүйенеді. Сондықтан қоғамдық прогрестің маңызды бағыттары
86

тарихи ұрпақтан-ұрпаққа жеткізусіз материалдық та, рухани бағыты да 
жүзеге аспайды [52].
Соңынан Э.А.Баллер: «тарихи ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу - барлық қоғам- 
дағы прогрестің маңызды объективті шарты», - деп қорытындылайды [52].
Ұрпақган-ұрпаққа жеткізу идеясының дамуы мен пайда болуы қоғам 
дамуымен байланысты. Ұрпақтан-ұрпаққа берілу ойлары туралы ерте гректік 
философтардың еңбектерінен көруге болады. Соіфаттың айтуынша, білім 
беру жүйесі екі өзара байланысқан: біріншісі - анықтаушы жэне екіншісі -
арнайы өмірлік сүрақтарға бағытталған негізгі баспалдақтарға бөлінуі керек.
Платон баланы оқытуда оның көңілін қандай бірізділік пен қандай кө- 
лемде оқыту керектігін, оқылатын пәндер сәйкестілігіне мэн берді [56].
Ол білім беру баспалдақтарының өзара байланысын ескере отырып, білім 
берудің тізбектелген жүйесін қүрайды. Мұнда ескеретін жайт, Платон 
еңбектерінде бала дамуының негізі қоғамдық ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу ғана 
емес, бала дамуында білім беруде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді қалыптастыру 
қаралды. Аристотель: «Жан туралы күтім тәннен бұрын жүруі керек, ол 
тэрбие ақыл тэрбиесіне алып барады, ал дене тәрбиесі - жан тәрбиесіне алып 
келеді деген [57].
Бұдан шығатын қорытынды, антикалық педагогика ұрпақтан-үрпаққа 
жеткізу салаларындагы өзара байланыста қоғамдық жэне тұтас білім беру 
жүйесіне эсер етті. Бірақ антикалық педагогика қарама-қайшылық даму 
кешенін қамти алмады.
Қайта құру дэуірінің ғалымдары ұрпақтан-үрпаққа жеткізудің тағы бір 
аспектісін, өзіндік дамуды шығарды.
Томас Mop жас ұрпакты тәрбиелеуде еңбек эрекетін қолдану туралы 
алғаш ой тастады. «Утопия» кітабында: «егер оқушы бір саланы меңгеріп, 
екіншісін үйренуге талпыныс білдірсе, оған рұқсат»- деп көрсетті [58].
Монтеньнің есептеуінше, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу-білімнің бірізді жэне 
тереңдеп дамуы.
Я.А.Коменский оқытуда ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің тұтас концепция- 
сын қүруга алғаш эрекет еткен. Оның ойынша оқыту процесі түрлі білімдер- 
дің ақырындап дамуы. Жаңа білім ескіні толтырады. «Табиғат эрқашан алға 
жылжуда, ешқашан тоқтамайды, ешқашан ескіні тастап, жаңаны бастамай- 
ды, бірақ ертеден бастағанын жалғастырады» - деп жазды Я.А.Коменский 

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: