Н.Н. БОКеЙХАНОв, Н.К. ШАЙХАНОвА

261

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

менее, являясь частью финансов, бюджет можно выделить в отдельную эконо-

мическую категорию, отражающую денежные отношения государства с юриди-

ческими и физическими лицами по поводу перераспределения национального 

дохода (частично и национального богатства) в связи с образованием и исполь-

зованием бюджетного фонда, предназначенного на финансирование народного 

хозяйства, социально-культурных мероприятий, нужд обороны и государствен-

ного управления.

Бюджетный механизм (англ. budgetarymechanism) – составная часть финан-

сового  механизма,  представленная  совокупностью  видов  и  форм  организации 

бюджетных отношений, специфических методов мобилизации и использования 

бюджетных средств, принципов планирования и финансирования, условий и ме-

тодов осуществления финансового контроля.

Бюджетный механизм используется для целенаправленного воздействия на 

экономику через формы организации бюджетных отношений, методы мобилиза-

ции бюджетных средств, условия и принципы их расходования и через величину 

бюджетных  средств,  мобилизуемых  и  используемых  государством,  его  регио-

нальными структурами, органами местного самоуправления. В зависимости от 

экономического содержания разных групп бюджетных отношений в структуре 

бюджетного механизма выделяют три звена:

– механизм мобилизации денежных средств в федеральный, региональные 

и местные бюджеты (при федеративном устройстве государства) или в централь-

ный бюджет и местные бюджеты (при унитарном устройстве государства);

–  механизм  расходования  бюджетных  средств  путем  их  предоставления 

юридическим и физическим лицам;

– механизм межбюджетного распределения и перераспределения финансо-

вых ресурсов.

В  каждом  из  звеньев  есть  элементы:  конкретные  виды  бюджетных  рас-

ходов, доходов и поступлений. Так, элементами звена мобилизации денежных 

средств являются конкретные виды налоговых платежей и неналоговых посту-

плений (НдС, налог на прибыль организаций, налог на доходы физических лиц, 

дивиденды по акциям, принадлежащим государству, и др.). 

Сложившаяся практика бюджетного механизма в Казахстане обладает ря-

дом существенных недостатков заметно сужающих возможности государствен-

ных органов по организации эффективного управления. К ключевым недостат-

кам относятся:

– Актуальной для Казахстана является проблема сбалансированности бюд-

жета  за  счет  ненефтяных  поступлений.  Принцип  такой  сбалансированности 

бюджета обозначается понятием «ненефтяной дефицит республиканского бюд-

жета», который равен сумме поступлений в республиканский бюджет без учета 

Н.Н. БОКейХАНОВ, Н.К. ШАйХАНОВА. 1 (65) 2015. С. 260-264 

 

 

                iSSN 1683-1667 

262

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

трансфертов  из  Национального  фонда  за  вычетом  расходов  республиканского 

бюджета. Ненефтяной дефицит не утверждается и используется в аналитических 

целях. для снижения зависимости расходов бюджета от нефтяных поступлений 

размер ненефтяного дефицита в долгосрочном периоде должен уменьшаться за 

счет целенаправленного развития не сырьевого сектора экономики.

другая проблема заключается, как это ни парадоксально звучит, в непре-

рывном росте Национального фонда (на сегодняшний день около 40 млрд дол-

ларов). С одной стороны нельзя превращать Национальный фонд просто в нако-

пительную «кубышку», с другой – нельзя загонять в бюджет слишком большие 

суммы, иначе непомерные бюджетные расходы спровоцируют неконтролируе-

мые инфляционные процессы. Кроме того, нельзя допускать истощения Нацио-

нального фонда в разрез с интересами будущих поколений [2].

Теперь в Национальный фонд направляются только прямые налоги (корпо-

ративный подоходный налог и налоги на недропользователей) нефтедобываю-

щих предприятий. Строго дозируются и трансферты из фонда в Республикан-

ский бюджет [1].

– Проблемы, связанные с недоимкой по налогам и сборам, и задолженности 

по неналоговым платежам. Наличие недоимки и ее рост негативно отражаются 

на исполнении расходных обязательств бюджета, а это в свою очередь сказыва-

ется на прогнозных планах дальнейшего развития государства, которые опреде-

ляются прогнозированием республиканского бюджета на три года. В следствии 

Правительству из-за влияния недоимки необходимо секвестровать свои расходы 

по функциональным группам или некоторым государственным программам [3].

По данным Министерства финансов РК недоимка по состоянию на 1 июля 

2014  года  составила  93  млрд  тенге.  По  сравнению  с  началом  года  произошел 

рост на 11,7 млрд тенге или 14,4%, что связано с текущим начислением налогов, 

а также начислениями по актам налоговых проверок. В общей сумме недоим-

ки 37,4 млрд тенге или 40,2% приходится на недоимку по материалам, которые 

переданы в правоохранительные органы, в связи с наличием признаков лжепред-

принимательства, и которые являются безнадежными к взысканию [4].

– Непрекращающиеся мелкие и крупные хищения бюджетных денег свиде-

тельствуют о необходимости совершенствования контроля за исполнением бюд-

жетов  всех  уровней.  Полагаем,  что  настало  время  упразднить  ведомственные 

контрольно-ревизионные службы и ревизионные комиссии маслихатов, которые 

по сути проверяют сами себя и давно доказали свою неэффективность. Следует 

закрепить контроль исполнения республиканского бюджета за Счетным коми-

тетом, а местных бюджетов за Комитетом финансового контроля Министерства 

финансов и его подразделениями на местах.

– Самое большое влияние на устойчивое развитие бюджетной системы и 

ОБЩеСТВеННые И ГУМАНИТАРНые НАУКИ

263

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

национальной  экономики  оказывает  эффективность  расходования  бюджетных 

средств,  поскольку  государство  через  расходы  государственного  бюджета  вы-

полняет свои функции по развитию экономики и страну в целом. Эффективность 

перераспределения доходов связана с поиском компромисса между получением 

наивысших результатов и достижением приемлемых показателей равенства [3].

В Казахстане остаётся проблема, связанная с эффективностью расходова-

ния бюджетных средств, хотя Правительство нашей страны разрабатывает ре-

спубликанский бюджет с учетом принципа результативности и проводит посто-

янный мониторинг исполнения бюджета. Повышение эффективности бюджет-

ных расходов является основной задачей в политике Правительства по переходу 

на более экономичное (экономное) использование имеющихся ресурсов, в том 

числе природных, энергетических и финансовых.

– Проблема обеспечения прозрачности региональных бюджетов. Одним из 

важнейших механизмов, позволяющих обществу выявлять наиболее актуальные 

реальные бюджетные проблемы, а затем контролировать результаты принятия и 

исполнения решений, является обеспечение прозрачности бюджетов.

Обеспечение прозрачности бюджета и возможности участия общественно-

сти в правительственных решениях по бюджету является актуальным во всем 

мире. Международные организации и международный бизнес постепенно уси-

ливают требования к большей открытости правительственной финансовой ин-

формации.

для Казахстана, как и для многих стран мира, прозрачность и открытость 

правительственных решений стали обычным явлением лишь в последние деся-

тилетия. В основном этому поспособствовало использование информационных 

систем управления. для повышения информационной открытости, в частности, 

для распространения официальных данных о финансово-экономическом состоя-

нии, государственные организации в последнее время все активнее используют 

Интернет.  Появляется  все  больше  web-страниц  региональных  органов  власти. 

На административных Интернет-ресурсах можно найти данные по инвестици-

онным проектам предприятий, объявления об аукционах, продаже государствен-

ного имущества или конкурсах на участие в госзаказе. Например, информация о 

текущем и годовом исполнении государственного, республиканского и местных 

бюджетов ежемесячно публикуется на сайтах Министерства финансов, Мини-

стерства экономики и бюджетного планирования, Агентства Республики Казах-

стан по статистике и сайтах его региональных подразделений [4].

– Проблемы межбюджетных отношений тесно связаны с процессами де-

централизации  государственной  власти,  разделением  полномочий  между  цен-

тральными и местными органами управления, оказывают влияние на социально-

экономическое развитие регионов и совершенствование системы внешнего фи-

Н.Н. БОКейХАНОВ, Н.К. ШАйХАНОВА. 1 (65) 2015. С. 260-264 

 

 

                iSSN 1683-1667 

264

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

нансового контроля на местном уровне. Вот некоторые из них:

– проблема несбалансированности бюджетов;

– проблема выравнивания бюджетной обеспеченности регионов, на основе 

повышения «прозрачности» распределения финансовой помощи и сокращения 

количества дотационных территорий;

– проблема взаимосвязи и взаимодействия государственных и муниципаль-

ных органов;

– проблема ответственности государства за последствия принимаемых ре-

шений.

Таким образом дальнейшее реформирование бюджетного механизма явля-

ется необходимостью, т.к. бюджет в Казахстане – это не только баланс главного 

денежного фонда страны, но и важный инструмент сбалансированного движе-

ния централизованных финансовых потоков.

СПИСОК лИТеРАТУРы

1. Стратегический план Министерства финансов Республики Казахстан на 2011-

2015 гг.

2. Жуйриков К.К., Назарчук И.М. Государственный бюджет: формирование, раз-

витие и решение назревших проблем. деловая Неделя. – 2013.

3. Официальный сайт Министерства финансов РК. www.minfin.kz

REFERENCES

1. Strategicheskij plan Ministerstva finansov Respubliki Kazahstan na 2011-2015 gody 

(in Russ).

2. ZHujrikov K.K., Nazarchuk i.M., Gosudarstvennyj bjudzhet: formirovanie, razvitiei 

reshenie nazrevshih problem. Opublikovana na oficial’nom sajte gazety Delovaja Nedelja ot 

05.11.2013 g. (in Russ).

3. Oficial’nyj sajt Ministerstva finansov RK. www.minfin.kz (in Russ).

ӘОЖ 343.2/.7 (574)

Р.Б. БОлАтОв, Р.А. ОРСАевА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан 

КРИМИНОлОГИЯлыҚ ЗеРТТеУ ОБЪеКТіСі КӘМелеТКе ЖАСы 

ТОлМАҒАНдАР ҚылМыСыНА ЖАлПы СИПАТТАМА

Мақалада  кәмелетке  жасы  толмағандар  қылмысы  криминологиялық  зерттеу 

объектісі  ретінде  қарастырылған.  Жалпы  кәмелетке  жасы  толмағандар  қылмысын 

криминологиялық  зерттеу  объектісі  ретінде  қарай  отырып,  олардың  арасындағы 

қылмыстылықты,  құқықбұзушылықты  ескерту  немесе  алдыналу  мақсатындағы 

профилактикалық  шаралардың  тиімділігін  арттыру  үшін,  ең  алдымен  оның  тара-

ОБЩеСТВеННые И ГУМАНИТАРНые НАУКИ

265

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

лу  деңгейін  белгілеуін,  оның  құрылымын  анықтаудың  маңыздылығы  айқындалып 

көрсетілген.

түйін сөздер: криминологиялық зерттеу объектісі, кәмелетке жасы толмағандар, 

алдын алу, қылмыстылық, құқықбұзушылық.

ОБЩее ОПИСАНИе ПРеСТУПлеНИй НеСОВеРШеННОлеТНИХ 

КАК ОБЪеКТ КРИМИНОлОГИЧеСКИХ ИССледОВАНИй

В статье преступность несовершеннолетних рассматривается как объект крими-

нолигического исследования. Общая преступность среди несовершеннолетних как кри-

минологическая характеристика объекта своего преступления, в целях предотвращения 

правонарушений или повышения эффективности профилактических мер, в первую оче-

редь, его распространенности, его очертания важность определения структуры.

Ключевые слова: криминологический объект исследования, несовершеннолет-

ние, предотвращение, преступность, нарушения.

GENERAL DESCRiPTiON OF JUvENiLE CRiME 

AS OBJECT CRiMiNOLOGiCAL RESEARCH

Actuality: Juvenile delinquency was considered as an object criminological study. Total 

juvenile  delinquency  as  criminological  characteristics  of  the  object  of  his  crime,  in  order 

to  prevent  offenses  or  to  enhance  the  effectiveness  of  preventive  measures,  first  of  all,  its 

prevalence, its outlines the importance of determining the structure.

Keywords: criminological research object, minors, prevention, crime, violation.

Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  1-бабында  «Қазақстан  Ре-

спубликасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет 

ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, 

құқықтары мен бостандықтары» екені көрсетілген. 

ең қымбат қазына адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары 

болып  саналатын  біздің  мемлекетте  олардың  өміріне  қандай  да  болмасын 

қолсұғушылық орын алар болса, ондай қылмыстық әрекет заңмен жазаланады.

Қылмыстылық бұл өзінің бойына белгілі бір қоғамда белгілі бір кезеңде 

жасалған,  белгілі  бір  сандық  және  сапалық  көрсеткіштермен  (жай-күйі, 

деңгейі, қозғалысы, құрылымы, сипаты және басқалары) сипатталатын барлық 

қылмыстардың  жиынтығын  шоғырландырған  әлеуметтік-құқықтық  құбылыс 

болып табылады.

Қылмыстылық тек қана қоғамда орын алады және ол тек қана әлеуметтік 

себептерден  туындайды.  Қылықтарды  рұқсат  етілген  және  тыйым  салынған 

деп  бөлудің,  белгіленген  тыйым  салуды  бұзғаны  үшін  жазалаудың  өзі  тіптен 

әлеуметтік феномен. Осыған байланысты осындай бөлушілік пен оны бұзушыға 

деген жауаптылық шарасын белгілейтін қылмыстық заң да осы әлеуметтік се-

бептерге  орай  пайда  болды.  Қылмыстық-құқық  саласында  қалай  да  қателіксіз 

Р.Б. БОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 264-272 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

266

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

төрелік етудің, соның ішінде қандай қоғамның (билік етуші таптың ба) мүддесін 

қорғау жөнінде белгіленген шек пен өлшем жоқ. Осыған орай, қылмыстық заң 

қоғамдық-саяси жүйеге зиян келтіретін кез келген іс-әрекетті қылмыстық (және 

жазаланатын) деп санайды.

Қылмыстылық – нақты тарихи құбылыс екені белгілі. Ол адамзат қоғамы 

дамуының  белгілі  бір  кезеңінде  пайда  болған,  оның  тууы  жеке  меншіктің, 

қоғамды  тапқа  бөлудің  тууымен  және  мемлекеттік  биліктің  пайда  болуымен 

және қоғамдық қатынастардың жетілдірілуімен байланысты.

Криминология  ғылымы  кейбір  ғалымдардың  құқықтық  және  моральдық 

нормаларға қайшы келетін қылмыстылық ұғымына көрінген қылық-әрекеттерді 

тықпалайтын тұжырымдарын жоққа шығарады.

Қылмыстылықтың бәріне бірдей сипаттама олардың жай-күйіне байланы-

сты болса керек. 

Қылмыстылықтың  жай-күйі  –  бұл  белгілі  бір  аумақта,  белгілі  бір  уақыт 

аралығында жасалған қылмыстардың және оларды жасаған адамдардың сандық 

көрсеткіші.

Қылмыстылықтың нақты жай-күйі көп жағдайда мәлім бола бермейді, өйт-

кені қылмыстардың біраз бөлігі көбінесе тіркелмей қалады. Қылмыстылықтың 

мұндай  көлеңкеде  қалып  қоятын  жай-күйі  шетелдік  криминологтар  үшін  оны 

«күңгірт есеп» деп атауына негіз болды. Қылмыстылықтың есепке, яғни тіркеуге 

енгізілмей қалған бөліктері латентті, яғни жасырын қылмыстылық деп аталатын 

болды.  Кәмелетке  жасы  толмағандардың  құқықбұзушылыққа  жауапкершілігі 

жайлы  мәселе  қоғам  өмірінде  «қылмыскерлікпен»  күресті  шешуде  маңызды 

орын алады. Құқық бұзуға жауапкершіліктің әртүрлі салалары бар болатын бол-

са, сондай салалардың бірі – қылмыстық жауапкершілік.

Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан қарасақ, кәмелетке жасы толмағандардың 

қатысуымен  жасалатын  қылмыстар  Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық 

кодексінің нормаларымен реттеледі.

Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық  кодексі  бойынша,  қылмыстық 

жауапкершілікке  16  жастан,  тек  ауыр  қылмыстар  үшін  14  жастан  қылмыстық 

жауапкершілікке  тартылатыны  белгілі.  Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық 

кодексінде  көрсетілгендей,  14  жастағы  кәмелетке  жасы  толмаған  балалар: 

кісі  өлтіргені,  денсаулыққа  қасақана  ауыр  зиян  келтіргені,  зорлағаны,  ұрлық 

жасағаны,  кісі  тонағаны,  ұрып-соққаны,  қорқытып  алғаны,  жарылғыш  заттар 

мен жару құралдарын ұрлағаны не қорқытып алғаны т.б. да қылмыс жасағандары 

үшін қылмыстық жауапқа тартылып, заң алдында әділ жазасын алады. 

Қазіргі  кезде  заң  әдебиеттерінде  қылмыстық  жауапкершіліктің  қандай 

болатындығын  анықтауда  біркелкі  пікір  жоқ.  Мәселен,  бір  ғалымдар 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

267

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

кәмелетке жасы толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстар үшін қылмыстық 

жауапкершілікке  тартуда  басты  рөл  атқаратын  белгі  қоғамдық  қауіптіліктің 

дәрежесі екенін баса көрсетеді. И.И. Карпец: «кәмелетке жасы толмағандармен 

жасалатын  қылмыстар  ауыр  қылмыс  болғандықтан,  оларға  қатаң  қылмыстық 

жауапкершілік  тағайындайды  дей  келіп,  ауыр  қылмыс  жасаған  кәмелетке 

толмағандардың әрекетін жазалаусыз қалдыруға болмайды», – деп жазды.

Кейбір  ғалымдар,  атап  айтқанда  А.А.  Примаченко,  З.А.  Астемировтар 

кәмелетке жасы толмағандар қолымен жасалатын қылмыстарды жауапкершілікке 

тартуда тағы да бір белгіні көрсетеді: оларды бірден жекешелендіріп, болашақта 

оларды  санасы  дұрыс  адам  етіп  қалыптастыру  үшін  белгілі  бір  дәрежеде 

әлеуметтендіру.

Кәмелетке  жасы  толмағандар  қылмысын  –  криминологиялық  зерттеу 

объектісі  ретінде  қарастырған  А.А.  Примаченко,  е.А.  Астемировтың  пікіріне 

М.М. Бабаев пен А.Б. Сахаровтардың тұжырымдары етене жақын. А.Б. Саха-

ров, М.М. Бабаевтар атап көрсеткендей, кәмелетке жасы толмағандар жасаған 

қылмыстар жауапкершілігі қатаң болу керек және бірден қамауға алынып, іске 

асырылады [1].

Кәмелетке  жасы  толмағандар  жасаған  қылмыстардың  жылдам  өсу 

процесінің байқалуы – қылмыскерлерді ерте бастан, жас кезінен өз тәртіптерінің 

дұрыс, бұрыстығын өз тұрғысынан бағалай білуіне, қабілеттілік танытуына алып 

келеді. Мұндай ерте бастан басталатын қабілеттілік міндетті түрде қылмыстық 

жауапкершілік жасын төмендетуді қажет ете ме деген сұрақ туғызар болса, ол 

заңды да.

Қылмыстың кәмелетке жасы толмағандар арасында күннен-күнге көбеюі 

кімді болса да алаңдатып, бейтарап қалдырмасы анық. Оның тамырын тереңге 

жаюы  күнделікті  олардың  қолымен  жүзеге  асқан  үлкен-кішілі  қылмыстан 

көрінуде.

Н.Ә.  Назарбаевтың  Республика  халқына  Жолдауында:  «Әрбір  екінші 

қылмысты жасы толмаған балалар топ болып жасаса, әрбір үшінші қылмысты 

ересектер ықпалымен жүзеге асырған», – деуі ойлантарлық мәселе.

елбасының  жасөспірімдер  құқық  бұзушылығы  мен  жасы  толмағандар 

қылмысы үшін мектептің, олардың ата-анасы істейтін мекемені жауапкершілікке 

тарту  мәселесін  көтеруі  –  құқық  қорғау  органдарының  жұмысына  тағы  бip 

жауапкершілікті жүктесе керек.

десек те, осы ата-ана мен кәмелетке толмағандар арасында тығыз байла-

ныс орнап, барлығы бірдей өмір сүруде дейтін болсақ, қателескен болар едік.

Жалпы қоғамымызда орын алған қылмыстылықпен күресу, соның ішінде 

жасы кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресу, алдын алу, ескерту ша-

Р.Б. БОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 264-272 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

268

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

раларын жүргізу болашақта болар қылмыстың азаюына жол ашары сөзсіз.

Көптеген  криминолог-ғалымдар  (Жекебаев  Ө.С.,  Кайыржанов  е.і., 

Нарықбаев  М.С.)  кәмелетке  жасы  толмағандар  қылмыстылығына  жан-жақты 

сипаттама бере келіп, басты себепті – әлеуметтік жағдайдан, ата-ананың дұрыс 

көңіл бөлмеуінен, баланың араласқан ортасынан, олардың еліктеушілігімен бай-

ланыстырады [6, 7, 8].

Кәмелетке жасы толмағандар қылмыстылығына физиологиялық жаққа қоса 

психологиялық көзқараспен қарау да психолог ғалымдар тарапынан тыс қалған 

емес. Бұл мәселе әлемнің көптеген ғалымдарын алаңдатқан мәселе болғандықтан, 

ол  күн  тәртібінен  түспеген.  Олай  деуге  себеп  –  кәмелетке  жасы  толмағандар 

психологиясының ерекшеліктері қоғамға жат әрекеттерді тез қабылдауы, тікелей 

қабылдап, түсінуіне болмаса, көрген нәрсесін істеуге талпынуы.

Сонымен қатар мәдениеттің, соның ішінде құқықтық мәдениеттің төмен 

болуы да жасы толмаған психологиясына тікелей әсерін тигізеді.

Жасөспірім  бойында  криминогендік  тәртіптің  қалыптасуы  көбінесе 

қоғамдағы  талаптан  туындайтын  психологиялық  сипаттан  туып  жатады. 

Қоғамда орнаған белгілі бір тәртіп – максималды сипаттама болса, жасөспірім 

тәртібіндегі аумалы-төкпелі алып-ұшпа кезеңде пайда болатын өзіндік көзқарас 

қоғамдағы болып жатқан жағдайларды өз тұрғысынан қабылдауға алып келеді. 

Яғни жасөспірім қаншалықты әлемді өзінше түсініп, өзінше пікір қалыптастырса 

да, қоғам қойған талап пен тілекті түбі бір орындауға, бағынуға үйретеді. Осы 

тұрғыдан алсақ, қоғам жасөспірімнің болашақта жеке адам болып қалыптасуына 

тікелей басшылық жасайды екен.

Кей кездері белгілі бір ереже, нақты заң жасөспірімнің мінез-құлқына кері 

әсерін тигізеді. Яғни мемлекетте өмір сүріп отырған кез келген адам сол заңға 

бағынуға  міндетті  болса,  жасөспірім  оған  бағынудан  бас  тартады.  Бұл  оның 

сана-сезімінде  кері  ойдың  қасақаналықтан  туындаған  құқыққа  қайшылықты 

қалыптастырып, криминогендік факторды жүзеге асыруына алып келеді. Яғни 

бұндай құбылыс буырқанған сезімнің, соның ішінде өшпенділіктің, қарсылық 

көрсетудің  болуына  басты  себеп  болып,  тұйықтық  кешуіне,  эмоционалдық 

құлдырауға ұшырауына итермелейді.

Кәмелетке толмағандар қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық тұрғыдан 

сипаттама бергенде, есте ұстар тағы бір нәрсе – әлеуметтік жағдай.

Әлеуметтік  жағдай,  яғни  әлеуметтік  жағдайдың  көлеңкелі  жақтары, 

экономикалық сипаты әрбір отбасына әсер етпейді десек, қате болар еді. Оған 

себеп, бұрындары тегін емдеу, тегін оқу құрдымға кетіп, оның орнын әлеуметтік 

институттың ақылы салалары басуы да көп әсерін тигізуде.

Қазіргі кезде кәмелетке жасы толмағандардың бос уақытын бос сандалы-

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

269

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

спен өткізуі де олардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық сипат беруге 

негіз болады [5].

Бұрындары  болған  олардың  еңбекке  тарту,  шәкірттікке  баулуды  бы-

лай қойғанда, тегін берудің орнына ақылы болған спорт секциялары, кружок-

тар, клубтар тек қалталыларға есік ашып, одан қалғандарына түнгі көше кезу, 

криминогендік ортаны ұсынғанын айтсақ, бұл болашақта мемлекетіміздің ше-

шер проблемалары болары сөзсіз.

Сонымен  кәмелетке  жасы  толмағандардың  қылмыстылығының  күннен-

күнге өсуі, кең белең алуы өзекті мәселе болып қала беретінін еске алар болсақ, 

оның  шешуін  табар  кез  келгенін  тағы  да  ұмытпағанымыз  абзал.  Ол  үшін  тек 

қана оларды қылмыстылыққа итермелейтін себеп-салдарды біліп қана қоймай, 

сонымен қатар психофизиологиялық тәртіптің тек соларға ғана тән екенін ескере 

отырып, жалпы жасөспірім қылмыстылығының барлық аумағын, сипатын, ниет, 

мақсатын, түрлері мен формаларын білуіміз қажет. Сонда ғана оның болмауына 

балта шаппасақ та, азаюына жол ашып, нақты шаралар қабылдай аламыз.

Қазіргі кезде кәмелетке жасы толмағандар арасында көп тараған қылмыстың 

біріне бас пайдасын ойлап, жасалынған қылмыс жатады десек, кателеспеген бо-

лар едік. Олай деуге себеп, олардың арасында бас пайадасын ойлап жасалынған 

қылмыстың түрлеріне жататын ұрлық, тонау, алаяқтық, сеніп тапсырылған мүлікті 

иемденіп кету, күш көрсетпей, қорқытыш тартып алу (рэкет), күш қолданбай, аса 

бағалы затты ұрлау, ұрлау мақсатын көздемей транспорт, жылғы немесе басқа 

бір затты заңсыз иемдену, сеніміне кірумен немесе алдауымен адамның мүлкіне 

зиян келтіру сияқты қылмыстардың олардың қолымен іске асатынын күнделікті 

тәжірибе дәлелдей түскендей.

Тағы  бір  айта  кететін  жайт,  жасы  толмағандарға  жоғарыда  айтып  кет-

кен қылмыстарға қоса, бас пайдасын ойлап күш көрсету қылмысы да тән. Бұл 

қылмысқа: күш көрсетіп тонау, шабуыл жасап тонау, күш көрсету немесе күш 

көрсетемін деп қорқыту арқылы тартып алу [4] сияқты түрлер жатады. Бас пай-

дасын ойлап күш көрсету қылмысы басқа қылмысқа қарағанда, ауырлығымен 

ерекшеленеді.  Күш  көрсеткеннен  кейін  бірде  болмасын  бірде  бұл  қылмыстар 

кісі өліміне алып келуі мүмкін. Адам өлімі болған соң, қылмыстық жазаның да 

ауырлай түсері хақ.

Көптеген  тәжірибе  көрсеткендей,  әрбір  үшінші-төртінші  жағдай  жас 

жеткіншектердің  бас  пайдасын  ойлап  ұрлық  топқа  ілесіп,  бірігіп  істегендері, 

қалғандары – өтпелі кезеңдегі еліктеушілікпен жат әрекетке барғандар.

Кейбір  балалар  қылмысты  жалғыз  өзі  белсенді  түрде  істеп,  ол  өзінің 

қылмыстық әрекетіне дайындалғанын, қайсарлығын, аямаушылығын көрсетеді. 

Бұл,  әрине,  болашақта  қоғамға  жоғары  кауіптілігін  төндіретіндігін  паш 

Р.Б. БОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 264-272 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

270

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

еткендіктен, құқық орындарының онымен жекелей жұмыс істеуін талап етсе ке-

рек.

Кісі өлтіру, денсаулыкқа қасақана ауыр зиян келтіру әрекеттерінің бәрінде 

көмелетке жасы толмағандардың бас пайдасын ойлап, арам ниетпен кылмысқа 

барғандығын,  яғни  1980  жылы  бұндай  әрекетке  барған  балалардың  10%-дан 

15%-ға, 2000-2012 жылдары 25%-дан 40%-ға дейін өскендігін көруге болады.

Кәмелетке жасы толмағандар қылмысының қылмыстық құрамында бас 

пайдасын ойлаушылықтың болуы

Бас  пайдасын  ойлап  істелінген  қылмыстың  барлығы  өздерінің  мұқтаж-

дықтарын  қанағаттандыру  мақсатында  жасалатды.  Мұқтаждық:  шетелдік 

және отандық техникаға, басқа да әртүрлі заттарға деген тойымсыздық. Оған: 

автокөлік, видеомагнитофон, радио-фото тауарлары (40%), соңғы сәнмен тігілген 

киім (15%), теңге, алтын, бағалы заттар (15%) жатады [11].

Бас пайдасын ойлап істелінген қылмыстың қай түрінің болмасын өскендігі 

нарықтық экономика қиыншылығынан туындаса керек.

Жоғарыда  айтып  кеткендей,  жасы  толмағандар  қолымен  іске  асатын 

қылмыстың түрлерін, яғни кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, тонау, 

ұрлық, шабуыл жасап тонау, қорқытып тартып алу т.б. анықтаудың маңыздылығы 

олардың қандай қылмыстың түрлеріне жақыңдығын байқатса керек. Бұл алдағы 

күндерде жасы толмағандардың бұндай әрекетке бармауын сиретуге жасалатын 

нақты шаралармен әсер етуді қамтамасыз етері сөзсіз.

Тереңірек,  жан-жақты  ашуға  талпынған  зерттелген  нақты  дәлелдер 

көрсеткендей,  кәмелетке  жасы  толмағандар  қолымен  жасалатын  қылмыстың 

ішіндегі  ең  көп  тарағаны,  кең  тамырланып  кеткені  –  жеке  адам  мүлкін  ұрлау 

екені анықталды.

Көптеген қылмыстық істер көрсеткендей, ұрлаушы жасы толмағандардың 

ұрлайтын заттары, көбінесе, ұсақ-түйек заттар болып келеді. Кейде олар ұрлаған 

заттарын қызығып алса, кейде саналы түрде алады [10]. Ондай заттар, әсіресе, 

киім, теңге болып келгендіктен, жасы толмағандар киімді де, теңгені де көше 

қалтарыстарында күш көрсетумен шешіп алса, не өзі беруге мәжбүр етеді. Теңгені 

жасы толмағандар, көбінесе сыныптас балалардан, өткен-кеткендерді тоқтатып 

алуға машықтанғанын, көптеген қылмыстық жолмен меншігіне айналған заттар-

ды қалай болса солай жұмсағанын көптеген тәжірибелер дәлелдей түскендей.

Жасы толмағандардың көп жасайтын ұрлық сияқты қылмысына қоса, соңғы 

кезде көп кездесетін қылмыстардың көп тараған тағы бір түрі – бұзақылық.

Қандай да болмасын болмашы нәрсеге кектенген баладан өшін алу, көше-

көшеге  бөлініп  алып  төбелес  ашу  немесе  ара-тұра  болса  да  кездесетін  жайт, 

ауыл-ауыл  болып  төбелесу,  өтіп  бара  жатқан  баланы  мазалап,  ұрып-соғу,  күш 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

271

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

көрсету – жасы толмаған балалардың бұзақы жасайтыны қалыптасқан құбылыс 

десек, артық айтқандык емес.

Бұзақылык  әрекет  көбінесе  далада  жасалғандықтан,  оның  белсенді  бола 

түсуі, яғни теріс қимыл-әрекеттің ұзаққа созылып, оның өз зардабын беріп жата-

тыны белгілі. десек те, соңғы жылдары пәтерде, жатақханада немесе оқу орнын-

да жасалатын әрбір сегізінші, тоғызыншы қылмыстың бұзақылық болып келуі 

–  бұзақылықтың  кең  тарай  бастағанына  куәгер  еткендей.  Көптеген  тәжірибе 

дәлелдеп бергендей, пәтер немесе адам тұрмайтын үйлерде болатын бұзақылыққа 

әрбір оныншы жасөспірімнің қатысуы құкық қорғау органдары, ата-ана, мектеп 

тарапынан алаңдатушылық туғызуда.

Қазақстан Республикасындағы белгілі криминолог-ғалымдар (Ө.С. Жеке-

баев,  е.і.  Қайыржанов)  назарынан  кәмелетке  жасы  толмағандардың  қолымен 

іске асқан басқа қылмыстарына қоса, олардың қатысуымен іске асқан өзге де 

қылмыстық әрекет те тыс қалмады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 27-ші бабына сәйкес, екі 

немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп ка-

тысуы қылмысқа қатысу деп танылады.

Қылмыстық  құкық  теоретиктері  соттық  тәжірибеге  үн  қата  отырып, 

қылмысқа  қатысу,  оның  түсінігі  мен  белгілері,  қылмысқа  қатысу  форма-

лары,  қылмысқа  қатысушылардың  түрлері,  оларға  жүктелетін  қылмыстық 

жауапкершілік, қылмысқа қатысқаны үшін жаза тағайындау қағидаларын терең 

зерттеп, мұқият көңіл аударуда.

Жалпы кәмелетке жасы толмағандар қылмысын криминологиялық зерттеу 

объектісі ретінде қарай отырып, олардың арасындағы қылмыстылықты, құқық 

бұзушылықты  ескерту  немесе  алдын  алу  мақсатындағы  профилактикалық 

шаралардың  тиімділігін  арттыру  үшін,  ең  алдымен,  оның  таралу  деңгейін 

белгілеуін,  оның  құрылымын  анықтаудың  маңыздылығы  зор.  Бұл  анықтау 

тек қана қылмыстық жауаптылық жасқа толғандар арасында ғана емес, соны-

мен  қатар  кіші  топқа  жататын  балалар  арасында  жүргізілуі  тиіс  екенін  естен 

шығармаған  абзал.  Бұл  құқық  қорғау  органдарын  ресурстық  қамтамасыз  ету 

мәселесін шешу мақсатында, сондай-ақ уақыттағы және аймақтық шектердегі ба-

сты міндеттерді бөліп, бар күштер мен тәсілдерді қолдану әрекеті үшін де қажетті 

болып  табылатыны  белгілі.  Жалпы  кіші  топқа  жататын  балалар  арасындағы 

құқықбұзушылықтардың  жалпы  көрінісі  жоғарғы  жастағы  жасөспірімдермен 

жасалған құқықбұзушылықтар динамикасын болжау үшін де үлкен маңызы бар. 

Сондықтан кәмелетке жасы толмағандар қылмысын криминологиялық тұрғыдан 

зерттеудің алатын орны ерекше.

Р.Б. БОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 264-272 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

272

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

ӘдеБИеТТеР ТіЗіМі

1.  Бабаев  М.М.  Особенности  применения  воздействия  к  несовершеннолетним 

преступникам. – Вопросы борьбы с преступностью / М.М. Бабаев, А.Б. Сахаров. – М., 

1968. – №8.

2. Бергере л.А. Несовершеннолетние и уголовный закон / л.А. Бергере, л.А. Клю-

чинская. – Рига, 1967.

3.  Бегалиев  К.  Преждупреждение  безнадзорности  и  правонарушений  несовер-

шеннолетних / К. Бегалиев. – Алма-Ата, 1980.

4. Болдырев е.В. Алкоголизм – путь к пресуплению / е.В. Болдырев, А.А. Герцен-

зон. – М., 1966.

 5. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних / С.Х. Жадбаев. 

– Алма-Ата, 1982.

6. джекебаев У.С. и др. Соучастие в преступлении / У.С. джекебаев. – Алма-Ата, 

1981.

7. Кайыржанов е. Назначение наказания по делам несовершеннолетних. – В. сб.: 

Вопросы борьбы с преступностью / е. Кайыржанов. – Алма-Ата, 1968.

8. Нарикбаев М.С. Подросток и закон / М.С. Нарикбаев. – Алма-Ата, 1981.

9. Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в Республике Казахстан / М.С. На-

рикбаев. – Алматы, 1996.

10.  Парнишев  А.Ф.  О  характере  групповых  преступлений  совершаемых  несо-

вершеннолетними и вопросы уголовной ответственности соучастников преступления. 

– Преступления и ответственность / А.Ф. Парнишев. – Алма-Ата, 1971.

11. Шапинова А.С. Индивидуализация уголовной ответственности несовершен-

нолтних. – Преступление и ответственность / А.С. Шапинова. –Алма-Ата, 1979.

REFERENCES

1. Babaev M.M., Osobennosti primenenija vozdejstvija k nesovershennoletnim prestup-

nikam. Voprosy bor’by s prestupnost’ju. M.M. Babaev, A.B. Saharov. 1968. 8 (in Russ).

2. Bergere L.A., Nesovershennoletnie i ugolovnyj zakon. L.A. Bergere, L.A. Kljuchin-

skaja. Riga, 1967 (in Russ).

3. Begaliev K., Prezhduprezhdenie beznadzornosti i pravonarushenij nesovershenno-

letnih. Alma-Ata, 1980 (in Russ).

4. Boldyrev E.v. Alkogolizm put’ k presupleniju. E.v. Boldyrev, A.A. Gercenzon. 1966 

(in Russ).

5. Zhadbaev S.H., Pravoporjadok i povedenie, Alma-Ata, 1982 (in Russ).

6. Dzhekebaev U.S. i dr., Souchastie v prestuplenii Alma-Ata, 1981 (in Russ).

7.  Kajyrzhanov  E.,  Naznachenie  nakazanija  po  delam  nesovershennoletnih.  Voprosy 

bor’by s prestupnost’ju. Alma-Ata, 1968 (in Russ).

8. Narikbaev M.S., Podrostok i zakon. M.S. Narikbaev. Alma-Ata, 1981 (in Russ).

9. Narikbaev M.S., Pravovaja ohrana detstva v Respublike Kazahstan Almaty, 1996 (in 

Russ).

10.  Parnishev A.F.,  O  haraktere  gruppovyh  prestuplenij  sovershaemyh  nesovershen-

noletnimi i voprosy ugolovnoj otvetstvennosti souchastnikov prestuplenija. – Prestuplenija i 

otvetstvennost’. Alma-Ata, 1971 (in Russ). 

11.  Shapinova  A.S.,  Individualizacija  ugolovnoj  otvetstvennosti  nesovershennoltnih. 

Prestuplenie i otvetstvennost’. Alma-Ata, 1979 (in Russ).

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

273

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

УдК 130.2

жүктеу/скачать 14,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: