Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
1514000-Геоморфология-каз
- Бұл бет үшін навигация:
- Жалпы түсінік
| Ежелгі платформалар (кратондар). Бҧл типтегі платформалар қҧрлықтардың жалпы ауданының 40% - ға
жуығын алып жатыр және материктердің ежелгі "ядросын" қалыптастырады. Фанерозой фундаменті бар жас платформалар. Оларға аралық қҧрылымдық қабаттың болуы тән. Жас платформалар қҧрлықтар алаңының 5% - ға жуығын алып жатыр және ежелгі платформалардың арасында немесе оларда периферияда орналасады. Ежелгі платформалар 3 тҥрге бӛлінеді: Лавразия — Солтҥстік Америка( Лавренция), Шығыс Еуропа, Сібір (Ангарида) Гондван — Оңтҥстік Америка, Африка-Аравиялық, Ҥнді, Австралиялық, Антарктикалық Ӛтпелі (переходный) -Сино-Корей( Хуанхэ), Оңтҥстік Қытай (Янцзы). Шағын ежелгі платформалары бар — Тибет, Тарим (Даян), Ҥндітай (Меконг). Сабақ №34 Тақырып: Жанартаулы және жанартаулы-тектоникалық бедер пішіндері. Жалған жанартаулық бедер пішіндері. Жоспар 1. Жалпы тҥсінік. 2. Жанартаулардың жер бетінде таралуы. 3. Лайлы жанартаулар. 4. Сақиналы қҧрылымдар. Жалпы түсінік Интрузиялық магматизмнен басқа эффузиялық магматизм немесе вулканизм жер бетінде жиі кездеседі және ерекше кӛрініс береді. Эффузиялық тау жыныстары (лат. effusіo тӛгілу, жайылу) – жанартау ӛңешінен немесе жер қыртысындағы тектоникалық жарылымдарды бойлап жер бетіне шығып тӛгілген магманың суып қатаюы есебінен пайда болған тау жыныстары. Эффузиялық магматизм (вулканизм) – арнайы жанартаутану (вулканология) деген геология ғылымының зерттеу нысаны. Бірақ бірқатар жанартаулар қҧбылыстарының геоморфологияға тікелей қатынасы бар. Жанартау каналдарының жер бетінде шығу мҧржасына орай олар кеңістікті, жарықшақты және орталықты деп ҥш тҥрге бӛлінеді. Жанартаулардың кеңістікте атқылаулары ауқымы жағынан кең таралған лавалық ҥстірттерді (платоларды) қҧрайды. Оларға Британиялық Колумбы және Индияның Декан лавалық ҥстірттері жатады. Алайда қазіргі геологиялық кезеңде жанартау атқылауының орталық тҥрі жиі кездеседі. Бҧл жағдайда магма жер қойнауынан беткі қабатына белгілі бір нҥктелерге бейімделіп шығады. Бҧл "нҥктелер" негізінен бірнеше тектоникалық жарылымдардың қиылысуында орналасады. Магманың жер бетіне шығуы жанартау ӛңештері арқылы жҥзеге асады. Атқылап шыққан балқыған лавалар және олардың қатты бӛлшектері жер бетінде конус тәрізді жанартау пішінін қҧрайды. Оның тӛбесі дӛңестеу келеді де, орта тҧсында тостаған тәрізді ойыс – жанартау кӛзелігі (кратер) пайда болады. 101 Кӛзелік тҥбіндегі кӛмейі (жерло) магманың каналымен ҧштасады. Жанартау ӛнімдерінің жер бетінде кӛрініс беру ерекшелігіне орай тӛрт морфогенетикалық тҥрлерге бӛлінеді, олар: экструзиялық, эксплозиялық, эффузиялық және эффузиялық-эксплозиялық тҥрлер. Экструзиялық (латын. extrusіo – сығу, итеру) жанартаулар – қышқыл липариттік лавалардың сығымдала кӛтерілуі нәтижесінде қалыптасқан кҥмбезді пішіндер. Мҧндай лавалардың тез сууы салдарынан және ӛте тҧтқыр болғандықтан, ағуы кҥрт бәсеңдейді де, жалпы лавалық ағымдары болмайды. Бҧлар тікелей жанартау кӛмейінде шоғырланады және сол жанартау ернеулері ӛңіріндегі кҥмбездерді қҧрайды. Осындай кҥмбездердің ауқымы кӛлденеңінен бірнеше шақырым, биіктігі 500 м-ден аспайды. Мҧндай экструзиялық кҥмбездер Франциядағы Орталық массивте, Арменияда және басқа жерлерде кездеседі. Жанартаудың эксплозиялық әрекеті жарылыстар мен қопарылыстардың кеңінен етек алуымен, сӛйтіп ірілі- ҧсақты кесектер мен кҥлдердің және жанартау газдарының аспанға атқылауымен ерекшеленеді. Бҧған мысал – Маар жанартауы (1-сурет). Маар (нем. Maar-шҧңқыр) лавасыз газ атқылаған кезде жер бетінде пайда болған шҧңқыр немесе цилиндр тәріздес жанартаулық ойпаңдар. Кӛбінесе тау жыныстарының сынықтарынан тҧратын сақинатәріздес белестермен қоршалған жайпақ тҥпті қопарылыс кӛзелігі(кратер). Қазіргі дҥние жҥзіндегі белгілі маарлар – сӛнген, қалдық қҧрылымды пішіндер. Кӛптеген маарлар ылғалды климаттарда сумен толып, кӛлдерге айналған [Сурет-52]. Маарлардың ауқымы кӛлденеңінен 200 м-ден 3,5 км- ге дейін, тереңдігі 60-тан 400 м-ге дейін барады. Ҧзақ уақыт бойығы денудация әсерінен жанартау аппаратының беткі бӛлшегі жойылған қопарылыс кӛзелігін қопарылыс қҧбыры (трубки взрыва) деп атайды. Бірқатар жағдайларда ертедегі қопарылыс қҧбырлары аса негізді (ультранегізді) магмалық тау жыныстарымен – кимберлитпен толықтырылған. Кимберлит – алмас тҥйірлерін кіріктіретін женттастар. Алмас кенорындары (Оңтҥстік Африка, Бразилия, Якутия) негізінен кимберлиттік қҧбырлармен байланысты. Ендеше қопарылыс қҧбырлары алмас кендерін іздестіруде сілтеме рӛлін атқарады. Сурет-52. Маар жанартауының қалыптасу кезеңдері (Edward J.Tarbuk, Frederіck K.Lutdens, 1990). |