104
Күрделі сөз тіркестері
рiлдi (Л.И. Брежнев). Биыл көше бойларына қырық мың түп
ағаш, екі жүз мың бұтақ егiлiп,
елу мың метрлiк газон жəне гүл
аулалары жасалмақ («Социалистік Қазақстан»). Оcындағы
сек-
сен түйелiк, үш жауынгерлiк, елу мың метрлiк сөз тipкecтepiнің
күрделi сыңарлары
сексен, үш, елу мың есептiк сан есiмдерi мен
жауынгерлiк, түйелі, метрлiк қатыстық сын есiмдерiнiң түйдектi
тipкec құрауы арқылы жасалған.
а) Мұндай құранды сыңарда peттік сан есiмдерi қолданыла-
ды. Мысалы:
Екiншi кластық мамандығы бар шофер. Сондықтан
да шабуылдың бiрiнде
3-гвардuялық атқыштар бригадасы жауын-
герлерiнiң аузынан: «Бұлар жер астынан өнiп шығып жатыр ма»
деген сөз шығып кeтeтiнiнe таңдануға болмайды (Л.И. Брежнев).
Мұнда
екiншi, сегізіншi peттiк сан есiмдерi
кластық, гвардия-
лық қатыстық сын есiмдерiмен түйдектелiп жұмсалған. Кейде
сан eciм мен қатыстық сын есiмдер сияқты тұрақты тiркестер
сөз тіркесінің күрделi сыңарын құрайды. Мысалы:
Хандығының
көлемi жетi айшылық жол екен (Қазақ ертегiлерi).
ə)
Кейде ондай -лық (-лiк) жұрнақты сөздердің қосалқы сы-
ңары ретiнде
шuрек, бiрер сөздерi
де жұмсала алады. Мысалы,
Бұлар сырттан келген адамдар түсіп жататын
бiрер күндiк жолау-
шы түнеп шығатын мейманхана тəрiздi (З.Ақышев).
2. Кейде
-лық (-лiк) жұрнағы етiстіктерден де қатыстық сын
eciмін жасайды. Мысалы, Майлыбаев екiншi рет келiп
күдiк
аларлық ештеңе таба алмады (Қ. Тоқаев) – дегенде
алар eтicтiгi-
нeн
-лық жұрнағы арқылы
аларлық қатыстық сын eciмi жасалып,
бiрақ ол өзi жеке-дара сөз тiркесінің жеке сыңары ретiнде жұмсала
алмай, өзiне тағы да
күдiк сөзiнiң
қосақталуы арқылы сөз тірке-
сінің күрделi сыңарын құрап отыр. Бұғaн қapaғaндa, ондай құ-
paнды күрделi сөз тipкecтepiнің қосалқы сыңары ретiнде зат
есiмдер де қолданылатындығын көруге болады. Мысалы: Самау-
рынның eciк жағына
кiрлi майлық орамалды жайып
салып жiбе-
рiп, үстi-басы далба-дұлба бiр жiгiт отыpa кeтті (Б. Майлин) – де-
генде қатыстық eciмi
орамал сөзімен
майлық орамал деген сөз
тіркесін құрағанымен,
кiрлi сөзi не
майлық, не
орамал сөзiмен
тiкелей өзара сөз
тipкeсiн құрай алмайды. Онда мағыналық
үйлесiмдiлiк болмайды да. Сондықтан
кiрлi сөзi мен
майлық сөзi
бiр лiкте, яғни сол түйдегiмен
орамал сөзімен күрделі
сөз тipкe-
105
Күрделі сөз тіркестері
ciн құрайды. Мұның өзi кейде қатыстық сын eciмi қатыстық
сын eсiмiмeн бiрлiкте де сөз тіркeciнің бағыныңқы сыңарын құ-
райтындығын көрсетедi. Мұндай жұр нақты қатыстық сын есiм-
дерi көбiне зат есімдepдeн ғана жасалады.
Достарыңызбен бөлісу: