Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал

30 
 
УДК 535 Б48 
 
ЛАЗЕРЫ. ОПРЕДЕЛЕНИЕ ДЛИНЫ ВОЛНЫ ЛАЗЕРНОГО 
 ИЗЛУЧЕНИЯ МЕТОДОМ ИНТЕРФЕРЕНЦИИ СВЕТА. 
 
Бердалиева С.Е., Джамалдинова М. Н., Кушербаева М.Р. 
Таразского государственного  педагогического институт, г.Тараз 
 
Изобретение  лазера  стоит  в  одном  ряду  с  наиболее  выдающимися  достижениями 
науки и техники XX века. Первый лазер появился в 1960 г., и сразу же началось бурное 
развитие лазерной техники. В короткое время были созданы разнообразные типы лазеров 
и лазерных устройств, предназначенных для решения конкретных научных и технических 
задач.  Лазеры  уже  успели  завоевать  прочные  позиции  во  многих  отраслях  народного 
хозяйства.  Как  заметил  академик  А.П.  Александров,  ―всякий  мальчишка  теперь  знает 
слово  лазер‖.  И  все  же,  что  такое  лазер,  чем  он  интересен  и  полезен?  Один  из 
основоположников  науки  о  лазерах  –  квантовой  электроники  –  академик  Н.Г.  Басов 
отвечает  на  этот  вопрос  так:  ―Лазер  –  это  устройство,  в  котором  энергия,  например 
тепловая, химическая, электрическая, преобразуется в энергию электромагнитного поля –
лазерный луч. При таком преобразовании часть энергии неизбежно теряется, но важно то, 
что  полученная  в  результате  лазерная  энергия  обладает  несравненно  более  высоким 
качеством.  Качество  лазерной  энергии  определяется  ее  высокой  концентрацией  и 
возможностью передачи на значительное расстояние. Лазерный луч можно сфокусировать 
в  крохотное  пятнышко  диаметра  порядка  длины  световой  волны  и  получить  плотность 
энергии, превышающую еже на сегодняшний день плотность энергии ядерного взрыва.С 
помощью  лазерного  излучения  уже  удалось  достичь  самых  высоких  значений 
температуры, давления, напряженности магнитного поля. Наконец, лазерный луч является 
самым емким носителем информации и в этой роли – принципиально новым средством ее 
передачи  и  обработки‖.  Широкое  применение  лазеров  в  современной  науке  и  технике 
объясняется  специфическими  свойствами  лазерного  излучения.  Лазер  –  это  генератор 
когерентного света. В отличии от других источников света (например, ламп накаливания 
или ламп дневного света) лазер дает оптическое излучение, характеризующееся высокой 
степенью  упорядоченности  светового  поля  или,  как  говорят,  высокой  степенью 
когерентности.  Такое  излучение  отличается  высокой  монохроматичностью  и 
направленностью.  В  наши  дни  лазеры  успешно  трудятся  на  современном  производстве, 
справляясь  с  самыми  разнообразными  задачами.  Лазерным  лучом  раскраивают  ткани  и 
режут стальные листы, сваривают кузова автомобилей и приваривают мельчайшие детали 
в  радиоэлектронной  аппаратуре,  пробивают  отверстия  в  хрупких  и  сверхтвердых 
материалах. Доводка номиналов пассивных элементов микросхем и методы получения на 
них  активных  элементов  с  помощью  лазерного  луча  получили  дальнейшее  развитие  и 
применяются  в  производственных  условиях.  Причем  лазерная  обработка  материалов 
позволяет  повысить  эффективность  и  конкурентоспособность  по  сравнению  с  другими 
видами  обработки.  Лазеры  широко  используются  в  современных  контрольно-
измерительных  устройствах,  вычислительных  комплексах,  системах  локации  и  связи. 
Лазеры  позволяют  быстро  и  надежно  контролировать  загрязненность  атмосферы  и 
поверхности  моря,  выявлять  наиболее  нагруженные  участки  деталей  различных 
механизмов, определять внутренние дефекты в них. Лазерный луч становится надежным 
помощником  строителей,  картографов,  археологов,  криминалистов.  Непрерывно 
расширяется  область  применения  лазеров  в  научных  исследованиях  –  физических, 
химических, биологических.[3] 
   Замечательные  свойства  лазеров  –  исключительно  высокая  когерентность  и 
направленность  излучения,  возможность  генерирования  когерентных  волн  большой 
интенсивности  в  видимой,  инфракрасной  и  ультрафиолетовой  областях  спектра, 

31 
 
получение высоких плотностей энергии как в непрерывном, так и в импульсном режиме – 
уже на заре квантовой электроники указывало на возможность широкого их применения 
для  практических  целей.  С  начала  своего  возникновения  лазерная  техника  развивается 
исключительно  высокими  темпами.  Появляются  новые  типы  лазеров  и  одновременно 
усовершенствуются старые: создаются лазерные установки с необходимым для различных 
конкретных  целей  комплексом  характеристик,  а  также  различного  рода  приборы 
управления  лучом,  все  более  и  более  совершенствуется  измерительная  техника.  Это 
послужило  причиной  глубокого  проникновения  лазеров  во  многие  отрасли  народного 
хозяйства, и в частности в машино- и приборостроение. [5,стр255] 
Завтрашний  день  обещает  еще  более  грандиозные  свершения.  С  лазерами  связаны 
многие надежды: от создания объемного кино до решения таких глобальных проблем, как 
установление  сверхдальней  наземной  и  подводной  оптической  связи,  разгадку  тайн 
фотосинтеза,  осуществление  управляемой  термоядерной  реакции,  появление  систем  с 
большим  объемом  памяти  и  быстродействующими  устройствами  ввода—вывода  
информации.[4,стр301] 
Объект исследования: лазеры и их свойства. 
Субъект исследования: применение лазеров в учебном процессе физики. 
Методы  исследования:  наблюдение,  эксперимент,  демонстрация  работы  при 
помощи лабораторных приборов. 
Гипотеза:  для  того  чтобы  применить  лазеры  в  учебный      процесс  выявляются 
следующие поставленные задачи: 
1)
 
познакомиться с  
2)
 
принципом работы лазеров; 
3)
 
узнать способы применение лазеров; 
4)
 
рассмотреть варианты применения лазеров; 
Новизна:получения при помощи лазерного излучения интерференционных полос. 
Практическая  значимость:    Предлагаемые  в  работе  методы  и  средства  являются  
актуальными  и эффективнымипри изучении курса физике 12 летнем в школе. Они могут 
быть использованы на уроках физики . 
Лазеры  являются  уникальными  источниками  света.  Их  уникальность  определяют 
свойства,  которыми  не  обладают  обычные  источники  света.  В  противоположность, 
например, обычной электрической лампочке, электромагнитные волны, зарождающиеся в 
различных  частях  оптического  квантового  генератора,  удаленных  друг  от  друга  на 
макроскопические расстояния, оказываются когерентны между собой. Это значит, что все 
колебания в различных частях лазера происходят согласованно. Чтобы разобрать понятие 
когерентности в деталях, нужно вспомнить понятие интерференции. Интерференция - это 
взаимодействие  волн,  при  котором  происходит  сложение  амплитуд  этих  волн.  Если 
удается  запечатлеть  процесс  этого  взаимодействия,  то  можно  увидеть  так  называемую 
интерференционную картину (она выглядит как чередование темных и светлых участков). 
Интерференционную  картину  осуществить  довольно  трудно,  так  как  обычно  источники 
исследуемых волн порождают волны несогласованно, и сами волны при этом будут гасить 
друг друга [7, стр455]. 
Когерентность  излучения  проявляется  практически  во  всех  свойствах  оптических 
квантовых  генераторов.  Исключение  составляет,  разумеется  полная  энергия  излучения, 
которая, как и в случае некогерентных источников , прежде всего зависит от подводимой 
энергии.  
В  основу  лазеров  положено  явление  индуцированного  излучения,  существование 
которого  было  предсказано  Эйнштейном  в  1917  году.  По  Эйнштейну,  наряду  с 
процессами обычного излучения и резонансного поглощения существует третий процесс - 
вынужденное  (индуцированное)  излучение.  Свет  резонансной  частоты,  то  есть  той 
частоты,  которую  атомы  способны  поглощать,  переходя  на  высшие  энергетические 
уровни,  должен  вызывать  свечение  атомов,  уже  находящихся  на  этих  уровнях,  если 

32 
 
таковые имеются в  среде. Характерная особенность этого излучения заключается в том, 
что испускаемый свет неотличим от вынуждающего света, то есть совпадает с последним 
по  частоте,  по  фазе,  поляризации  и  направлению  распространения.  Это  означает,  что 
вынужденное излучение добавляет в световой пучок точно такие же кванты света, какие 
уводит из него резонансное поглощение[1,стр322]. 
Лазер дает возможность осуществлять сильную концентрацию  световой мощности в 
пределах  весьма  узких  частотных  интервалов:  при  этом  возможна  также  плавная 
перестройка  частоты.  Поэтому  лазеры  широко  применяются  для  получения  и 
исследования  оптических  спектров  веществ.  Лазерная  спектроскопия  отличается 
исключительно  высокой  степенью  точности  (высоким  разрешением).  Лазеры  позволяют 
также  осуществлять  избирательное  возбуждение  тех  или  иных  состояний  атомов  и 
молекул,  избирательный  разрыв  определенных  химических  связей.  В  результате 
оказывается  возможным  инициирование  конкретных  химических  реакций,  управление 
развитием этих реакций, исследование их кинетики. [6,стр771]. 
Совершенно особого разговора заслуживает применение лазеров в медицине. Ещѐна 
заре развития лазерной техники медиков привлекла возможность использованиялазеров в 
хирургии.  Уже  в  середине  60-ых  годов  XX  века  были  построенылазерные  установки, 
которые с успехом использовались при хирургическихоперациях. В этих установках лазер 
соединен  с  гибкимсветоводом,изготовленным  из  тончайших  стеклянных  или 
пластмассовых  трубок  (все  те  жеоптические  волокна).  На  конце  световода  закреплена 
головка  с  фокусирующейлинзой.Световод  вводится  внутрь  организма  через  небольшой 
разрез или другимдоступным способом. Манипулируя световодом, хирург направляет луч 
лазера  наоперируемый  объект,  оставляя  нетронутыми  соседние  органы  и  ткани.  При 
этомдостигается высокая точность и стерильность оперативного вмешательства. Притаких 
операциях 
значительно 
сокращается 
кровопотеря, 
что 
облегчает 
протеканиепослеоперационной реабилитации[2,стр402]. 
Оптические  методы  измерения  расстояний  и  углов  хорошо  известны  в 
промышленной  метрологии  и  геодезической  службе,  однако  их  применение  было 
ограничено  источниками  света.  Измерения  на  открытом  воздухе  с  использованием 
модулированного  света  были  возможны  лишь  при  небольших  расстояниях  в  несколько 
километров.  С  помощью  лазеров  удалось  значительно  расширить  область  применения 
оптических методов, а в ряде случаев и упростить их[3,стр205]. 
Нами  был  проведен  опыт  на  тему:  «Определение  длины  волны  лазерного 
излучения методом интерференции света в Бипризме Френеля» 
Цель  работы  –  изучить  двулучевую  интерференцию  света  с  помощью  бипризмы 
Френеля;  определить  характеристики  светофильтра  –  длину  волны  в  максимуме 
пропускания и полосу пропускания. 
1.1.Описание метода и установки: 
В качестве источника  световых колебаний используется лазер, дающий узкий пучок  
(диаметром  -1,5мм)  монохромотического  излучения.  Мощность  лазера  0,5  мВт.  Лазер 
питается от источника , работающего от сетевого напряжения 220В. 
Бипризма Френеля представляет собой две призмы с малым: преломляющими углами  
 ,  сложные  основаниями  (рис.1).  Свет  от  щели  S  после  преломления    в  бипризме 
делиться на два перекрывающихся пучка, исходящих от двух мнимых изображений щели 
S
1
и  S
2
  ,являющихся  когерентными  источниками.  При  этом  за  бипризмой  в  области 
пересечения  пучков  наблюдается  интерференционная  картина  в  виде  чередующихся 
светлых и темных полос , параллельных щели S. 

33 
 
 
Рис-1 
При  заданном  значении  (в  используемой  бипризме 
 )  расстояние  между 
соседними полосами   зависит от длины волны излучения    и расстояние  L (рис.2) от 
плоскости,  в  которой  лежат  мнимые  источники  S
1
и  S
2 
до  плоскости,  в  которой 
наблюдаетсяинтерференционная картина  ( плоскость MON на рис 2). 
 
Рис-2 
 
Пусть М-точка в плоскости   MON , расстояние  MO обозначим через Х, расстояние 
между мнимыми источниками S
1
и S
2
 через l, разность хода лучей от S
1
и S
2
 , т.е. S
1
К через 
.Поскольку L>>l, то треугольники MАO и S
1
S
2
 К. 
         (1) 
Полагая  АМ L (что  верно, если  Х<х=
(2) 
так как интерференционные максимумы наблюдаются в том случае , если 
,где 
К= 0,±1, ±2.. то Х- координаты максимумов (светлых полос) определяется из выражения : 
(3) 
Отсюда находим расстояние между соседними полосами: 
Измеряя  ширину  интерференционных  полос    ∆х,  расстояние  между  мнимыми 
источниками l  и расстояние от источников до наблюдаемой интерференционной картины  
L, можно определить длину волны излучения в вакууме λ
0
 
                                                                    λ
0 
= 
 (5) 
Расстояние  между  мнимыми  источниками  l    можно  определить,  зная  показатель 
преломления стекла бипризмыn=1,5 и ее преломляющий угол α= 15' и измерив расстояние 
d  между  щелью  S    и  призмой.  Так  как  преломляющие  углы  бипризмы  малы,  можно  с 
достаточной точностью считать, что S
1
; S
2
; S лежат в одной плоскости, перпендикулярной 
оптической оси. Из рис.3 видно, что: 
 
                                                                  (6) 

34 
 
т.к.  угол  φ  мал.  Угол  отклонения   связан  с  преломляющим  угол  по  формуле 
 
Отсюда: 
                                     (7) 
 
Следовательно:
                                (8) 
 
 
Рис-3 
Для  нахождения  ∆х  и  L  на  оптической  скамье  (рис-4)  устанавливают  следующие 
приборы: лазер I, щелевую диафрагму2, бипризму 3,короткофокусную собирающую линзу 
4 и экран5. Ползунки , в которых укреплены рейтеры  используемых приборов, снабжены 
указателями  и  могут  перемещаться  вдоль  оптической  скамьи  ,  на  который  укреплена 
линейка.  Указатели  позволяют  измерить  расстояние  расстояние  между    приборами.  В 
качестве источника света используется лазер, дающий узкий  пучок  монохроматического 
излучения. 
 
Рис-4 
Короткофокусная  линза  4  (ƒ=35,83  мм)  служит  для  получения  увеличенного 
изображения  на  экране  5  интерференционных  полос,  возникающих  в  облости  между 
бипризмой 3 и линзой (рис.5). 
Из  рисунка  видно,  что  ширина  интерференционной  полосы  ∆х  из  формулы  (8) 
выражается через ширину полосы на экране ∆х
/
 следующим образом: 
                                                                                           (9) 
Неизвестное расстояниеа можно найти с помощью формулы для тонкой линзы: 
 
                                                                                     (10) 
 

35 
 
Отсюда: 
                                                                                                (11) 
Следовательно: 
1
                                                                                    (12) 
Из рис. 5 видно, что  
L =d + c – a = d + c  -
=  
                (13) 
 
Рис-5 
Подставляя выражения (12) и (13) в формулу (8), получим окончательно: 
0
=
                                                                               (14) 
Зная  показатель  преломления  стекла  бипризмыn=1,5  ее  преломляющий  угол  α=15
l
, 
фокусное расстояние линзы f= 35,83 мм и измеряя ширину интерференционной полосы на 
экране  х
l
,  расстояния  d,b  и  c,  можно  по  формуле  (14)  определить  длину  волны 
0
 
лазерного излучения. 
 
Полученные данные: 
Таблица1 
 
№ 
 
B(мм) 
C(мм) 
D (мм) 
λ (нм) 
1 
6.67 
400 
200 
184 
645.3 
2 
4.33 
250 
200 
184 
684.3 
 
Математическая обработка данных: 
 
 
 
 
 

36 
 
 
 
 
 
Широкое  применение  найдут  лазеры  в  научных  исследованиях.  Поэтому  важной 
областью является использование перестраиваемых по частоте лазеров для спектральных 
исследований  с  высокой  чувствительностью  и  разрешающей  способностью.  Наличие 
мощных  непрерывных  и  импульсных  лазеров  позволит  более  совершенно  провести 
исследования  в  области  взаимодействия  излучения  с  непрозрачными  средами,  изучить 
нелинейные эффекты, возникающие при прохождении интенсивного лазерного излучения 
через оптически прозрачные среды. 
Доступность  и  экономическая  эффективность  надежного  лазерного  оборудования 
будут и в дальнейшем определять широкое практическое применение лазерной технике в 
промышленности.  
 
Список использованной литературы: 
1.
 
Применения лазеров.  Под редакцией д.т.н.  В.П.  Тычинского, издательство ―Мир‖, 
Москва 1974. 
2.
 
Лазеры и их будущее. Н.Соболев , Москва Атомиздат 1968. 
3.
 
Применение  лазеров  в  машиностроении  и  приборостроении.  Авт.:  Крылов  К.И., 
Прокопенко В.Т., Митрофанов А.С. Л. Машиностроение. Ленингр.отд-ние,1978. 
4.
 
Лазеры  и  их  применение.  Тарасов  Л.В.  Учебное  пособие  для  ПТУ.  М.:  Радио  и 
связь, 1983. 
5.
 
Лазеры:действительность  и  надежды.  Тарасов  Л.В.  М.:  Наука.  Главная  редакция 
физико-математической литературы, 1985. 
6.
 
Оптика. Ландсберг Г.С. ,Москва. Наука, 1976.-928с  
7.
 
Оптика. Матвеев А.Н., Москва «Высшая школа», 1985-351с. 
 
Аннотация: Мақалада лазерлер және оның құрылымдары қарастырылған. Тәжірибе 
нәтижесі  бойынша  ,лазердің  толқын  ұзындығын  жарық  интерференциясы  арқылы 
анықтауға болатынын кӛрсетті. 
Annotation:In the article examined lasers and their properties. Research results show,that 
it is possible to define length of laser radiation the method of interference of light.  
 
 
 
940.1 
Д 19 
 
Ж. БАЛАСАҒҦН – ТАРИХ ПЕН ҚОҒАМҒА ҚОСҚАН ҤЛЕСІ 
 
Даутбаев М. А., Мержанов С. 
Тараз мемлекеттік педогогикалық институты, Тараз қ. 
 
Орта  ғасырлардағы  рухани  үрдіс  Әлем  тарихына  Әл-Фараби,  Қ.А.  Ясауи,  Сұлтан 
Бейбарыс  т.б.  тәрізді  бір  тума  ұлдарын  мәңгілік  етіп  жазып  кетті.  Солардың  бірі  және 
бірегейі,  ұлы  фәлсафашы,  саясаткері,  әрі  гуманисі,  жерлесіміз  Жүсіп  Баласағұни  еді. 
Жүсіп  Баласағұнның  толық  аты  Жүсүф  Хас-хожиб.  ХІ  ғасырдың  алғашқы  ширегінен 
бастап,  сол  ғасырдың  70  жылдарына  дейін  ӛмір  сүрген  адам.  Жүсіп  қазіргі  Қазақстан 
жеріндегі  Шу  бойына  орналасқан  ескі  қаланың  бірі-Баласағұнда  туған.  Осыдан  Жүсіп 

37 
 
Баласағұни  деп  аталып  кеткен.  Бұл  қала  сол  кездердегі  Қарахан  мемлекетінің  бір 
астанасы,  әкімшілік  және  сауда-саттық  орталығы  болған.  Жүсіптің  әкесі  де  ӛнер  иесі, 
күйші-сазгер  екен.  О  да  Қарахан  мемлекетінің  қожасы  Боғраханға  (толық  аты  Табғач 
Бұғра Қарахаһан Әбу-Әлі Хасан) қызмет еткен. Ел аңызының айтуынша, ол Боғраханның 
аталарының  бірі  Хұсайын  дегенге  арнап  «Дәрди  Хұсайын  («Құсайынның  дерті»)  деген 
күй шығарған белгілі қобызшы бопты. Жүсіп осы талантты ӛнерпаз әкесінің тәлімін алып 
ӛскен. Жасынан зерделілігімен кӛзге түсіп, сарай қожаларының кӛңілін аударған. Шығыс 
Түркістан,  Қашқар,  Баласағұн,  Жетісу  ӛлкелерін  билеп  тұрған  Боғрахан  (1102  ж.  ӛлген) 
Жүсіптен зор үмітті болып оны баулыған. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім ордаларында 
болып,  кӛп  тілдерді  үйреніп,  тез  жетілген.  әділет  жолын  іздеп,  алас  ұрған  жігерлі  жас 
әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Жүсіп ӛз кезінің білімді адамы саналған. 
Ол жасынан оқып, түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай тілдерін жақсы білген. Сол кез 
әдебиетінен,  тарихынан,  астрономиясынан,  геометриясынан,  тағы  басқа  ғылымдарынан 
мағлұмат алған. 
Жоғарыда келтірілген сӛздерге қарағанда Жүсіп ӛз дастанын елу жасқа келген шақта 
жазған.  Ал  жазу,  іздену  жұмысымен  отыз  жыл  бойы  айналысқан.  Бірақ  ол  дастанын  18 
айда жазып шықтым деп ескерткен. Хиджраның 462 жылы немесе 1069 жылы аяқтаған.  
Жүсіптің  бізге  тек  осы  «Құтты  білік»  дастаны  ғана  жеткен.  Ӛзге  жазғандарынан 
мілімет  жоқ.  Асылы,  Жүсіптің  ӛзі  жазған  туындылары  тек  бір  осы  дастан  ғана  болмас. 
Дастан  жазғанға  дейін  Жүсіптің  басқа  әдеби  туындыларының  болуы  ғажап  емес. 
Керісінше,  талай  тамаша  әдеби  шығармалар  дүниеге  келсе  де  бізге  жетпей  тарихтың 
қалың қыртысында кӛміліп, жойылып кеткен сияқты. 
 «Құтты  білік»-барлық  түркі  халықтарына  ортақ  орта  ғасырлық  зор  туынды.  Оның 
жалпы  кӛлемі  13  мың  жол    (тармақ)  шамасы.  Дастанның  алдында  қара  сӛзбен  және 
ӛлеңмен  жазылған  түсінік,  кіріспе  сӛзі  бар.  Бұл  кіріспесінде  жазушы  оқушысына  біраз 
ескертпелер жасайды. Онда Жүсіп ӛз дастанының мазмұны мен мәнін, қалай жазылғанын 
түсіндіреді. Ол түсініктері тӛмендегідей: 
 «Құтты  біліктің»  мазмұны  ақылға,  парасатқа  толы,  оның  әрбір  жолы  Қытайдың 
данышпан ақындарының ӛлеңдерімен, үндінің нақылдарымен безендірілген. Бұл кітаптың 
дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға кенеледі, жетіле түседі.   
Оның есімімен әлемге танытқан «Құтты білік» кітабы сол уақыттағы әлем халықтары 
жаңадан  танып  келе  жатқан  түркі  халықтарының  тілінде  жазылған  алғашқы 
энциклопедиялық  еңбек  болатын.  Бұл  поэма  түркі  ӛркениетінің  тілдік  сана-сезімінің 
ӛрлеуінің,  олардың  саяси  санасының  қалыптасуының  белгісі  болған  маңызы  зор 
ескерткіш. Менің ғылыми баяндамамның негізгі бағыты оны ұлы Ж. Баласағұнидің саяси 
ой-пікірінің  гуманистік,  ізгілік,  адамгершілік  мәселелері  жайында  ӛрбиді.  Шын  мәнінде 
бұл  ғұламаның  дастаны  саяси  және  ғибрат,  ӛсиет,  ақыл  ретіндегі  трактат,  ізгілікке, 
имандылыққа үндейтін, сол рухта жазылған туынды. 
Ж.  Баласағұни  ӛз  шығармасының  негізгі  тірегі  етіп  әділдік,  бақыт,  ақыл,  ізгілік 
секілді  игі қасиеттерді алған. Ол әділдікке  «Күнтолды» (Ел басшы), Бақытқа «Айтолды» 
(уәзір),  Ақылға  «Ӛдүлміш»  (уәзірдің  баласы),  Игілікке  «Оғдүрмыш»  (уәзірдің  інісі) 
ӛсімдерін береді. 
Бұл қасиеттерді жеке-жеке сипаттаған автор олар бір-бірінен тәуелсіз ӛмір сүргенде 
адамды бақытқа жете алмайды деген қорытынды жасайды. Тӛртеуі бірлік пен ынтымақта 
болғанда  ғана  адамдар  бақытты  ӛмір  сүре  алады.  Билеушінің  бақыты  халықпен  бірге, 
халықтың бақыты билеушінің басты мұраты болуы тиіс. Бақыт жекелеген адамдарға ғана 
тән ұғым емес. Ол кӛпшілік сипатқа ие. 
Ж.  Баласағұни  «Құтты  білік»  поэмасында  мемлекеттік  басқару  әдістеріне 
адамгершілік,  ізгілік  принциптерін,  қоғамдық-саяси  мәні  бар  түрлі  ережелер  мен 
заңдарды,  әдет-ғұрыптар,  әлеуметтік-экономикалық,  мәдениет  т.б.  мәселелерді  ӛз 
дәуірінің  талап-тілектері  тұрғысынан  жоғары  дәрежеде  кӛрсете  білді.  Поэманың  басты 
идеясы тӛрт принципке негізделген. Біріншісі-мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды 

38 
 
қақ жаратындай әділ заңның болуы, екіншісі-бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек, 
үшіншіден-ақыл-парасат, тӛртіншісі-қағанат, ынсап мәселелері исламдық тәртіп негізінде 
жасалынды. 
Ж.  Баласағұни  «Құтты  білік»  поэмасында:  4  нәрсе  бар,  аз  деп  ұғып  киімге,  Дана 
айтқан сӛзді түйін зейінге. Бұл тӛртеудің біреуі  жау, бірі-ӛрт, үшіншісі тіршіліктің торы 
дерт, бұлардан басқа біреуі бар, ол-білім. Осал кӛрме тӛртеуінің ешбірін деп жазады. 
 «Тӛрт тұғырлық» ӛлшемдік қағида  «Құтты біліктің» құрылымдық арқауы. Күнтуды 
(Әділет), Айтолды (Дәулет), Ӛздұлміш  (Ақыл), Оғдұрмыш (Қанағат) бір-бірін қисынмен 
толықтырып  отыратын  кейіпкерлер.  Күнтуды  Елік-орталық  кіндік  тұлға,  себебі  ізгілікті 
қоғамның мәңгіліу арқауы-әділеттілік. Ол-ана сүтімен сүйекке сіңетін қасиет. Ал ақыл да, 
дәулет  те,  қанағатшылық  та  жүре  бітер  қасиеттер.  Оның  үстіне  тұрақтылықпен 
ерекшеленбейді.  Дәулет  баянсыз,  тұрақсыз  түлеп  жаңғырып  отырады.  Ақыл  адамға  да, 
арманға да бітеді, қанағат сараңдықпен де шектелуі мүмкін. Олардың ешқайсысы да жеке-
дара  ӛмірге  тұтқа  бола  алмайды.  Тӛртеуі  бірлікке  жеткен  жағдайда  ғана  халық  бақытқа 
кенеледі.  Бектің  бақыты  халықтың  бақыттылығында,  бақыт  жеке  басқа  ұғым  емес.  Ол 
халықтық сипаттағы ұғым. Ӛз халқын бақытқа  жеткізген билеуші  ғана бақытты болады. 
«Құтты  біліктің»  мазмұны  осындай  үштік  қағидада  барынша  кӛп  қолданылады.  Ол 
бойынша  мемлекет:  халықтан,  қазынадан,  әскерден  тұруы  тиіс.  Ал  халықтың  ӛзі  үшін 
буыннан-байлардан, орталардан, кедейлерден тұрады. Бектің мақсаты-кедейлерді ортаға, 
ортаны  байға  жеткізу.    Бұл  қағида  қазіргі  Қазақ  мемлекетінің  негізгі  ұстанымы  мен 
мақсат-міндеттерімен үндесіп жатыр десек қателеспейміз. 
Ел  билеу  тек  жақсы  заңдар  мен  ережеден  тұрмайды.  Жүгенсіз  кеткендер  мен 
бұзақыларға  күш  қолданбаса,  мемлекеттің  тыныштығы  мен  тұтастығы  сақталмайды. 
Билеуші  әділдіктен,  заңнан  аттамаса  ғана  қоғамда  сый-құрметке  ие  бола  алады.  Саясат, 
Баласағұнидың айтуынша, мемлекетті басқарудың сан қилы әдістерін игеру, алуан мінезді 
қоғамды  уыстан  шығармау,  тентекті  тиып,  әлсізді  қорғау,  қажетті  жағдайда  күш  те 
қолдана білу. «Саясатпен жұртын, заңын түзетер, саясатпен елін-жерін күзетер. Бұл саясат 
бек  қақпасын  зерлейді,  саясатпен  бектер  елін  жӛндейді.  Ел  байлығы  саясатпен 
арылар,алаяқтар  есебінен  жаңылар».    Икемді  де,ойлы  саясат  мемлекеттің  гүлденуі  мен 
халық мүддесіне қызмет ете алады. 
Мемлекеттік  басқару  әдістері  мен  билеушінің  қасиеттері  туралы  ақыл-кеңестерді 
Италияның ортағасырлардағы мемлекеттік қайраткері,білгір заңгері Н.Макиавеллиден бес 
ғасыр  бұрын  айтқан  Ж.Баласағұни  «саясат-ӛнер  ғана  емес,ол-білім  мен  даналық»,-деген 
қорытынды  жасайды.  Бірақ  оның  ел  билеу  әдісі  туралы  кӛзқарасының  Макиавеллиден 
басты  айырмашылығы  сол  Ж.Баласағұни  билеушінің  қатыгездігі  мен  алдап-арбауын  сӛз 
етпейді.  Ол    ел  билеуде  зорлық  тәсілге  қарағанда  халық  жүрегіне  жол  таба  білуді 
ұсынады.  «Қалың  елдің  қарапайым  жүрегі,  соны  білсең,  сияпатың  жүреді».  Баласағұни 
халықпен үнемі араласу, оның кӛңіл-күйін назардан қалдырмау билеуші беделін кӛтереді 
деп  есептейді.  Н.  Макиавелли  де  саяси  билікті  жүзеге  асырудың  міндетті  ережелерінің 
бірі-қол астындағылардың сеніміне ие болу деп есептеген болатын. Бірақ ол сүйіспеншілік 
пен  қорқыныштың  біреуін  ғана  таңдау  қажет  болғанда  екіншісіне  басымдық  берсе,  Ж. 
Баласағұни халық жүрегіне жол табуды алдыңғы орынға қояды. 
Қазіргі  билік  басындағылардың  да  Баласағұни  мұраларынан  үйренері  кӛп-ақ.  «Жай 
халықсыз  болмайды  іс  те,  жайлап  сӛйлес,  жӛнсіз  билеп-тӛстеме»  және  т.б.  Бірақ  бұл 
ережелер  заңды  бұзғандар  мен  мемлекетке  опасыздық  жасағандарға  аяушылық  жасау 
дегенді  білдірмесе керек...   Мемлекет басшысы халықтың бақылауында болу керек.  «Ел 
патшаны сақтап, құлқын түзетсін, патша елдің жанын, тәнін сүзетсін».  
Мемлекетті  заң  арқылы  басқару  ғана  адамдардың  теңдігін  орнатып,  ізгі  қарым-
қатынастар жасауға жағдай жасайды. Баласағұни шығармасындағы Күнтолды да (патша) 
заңды құрмет тұтады. Ол туралы шығарма авторы заң түзелді, дүние шыншыл жайланды, 
әділ  заңмен  аты  аңызға  айналды  деп  жазады  және  әділдіктің  ӛлшемі,  басшылықтың 
сүйеніші, мемлекеттің арқауы-әділ заң деген тұжырым жасайды. 

39 
 
Билеуші  мен  қоғам  мүшелері  арасындағы  қарым-қатынастың  реттелуі  екі  жаққа  да 
байланысты  болмақ.  Бұл  мәселеге  айрықша  кӛңіл  бӛлген  Баласағұн  халықты  қоғамдағы 
ӛзгерістерге ықпал ете алатын күш деп білді.  «Қара халықтың қарны тойса, тілінен ерік 
кетеді»,  «халық  тарықса,  үкімет  жұтайды»,  «Кӛш  басы  қайда  барса,  соңы  да  сонда 
барады»,  «Халық  бүлінсе,  саясат  оны  түзейді»,  «Әкімнің  ақылы  болса,  қараның  қақысы 
бар»,  «Уәзір  жауыз  болса,  ел  мен  халық  бұзылар»,  халықтың  ашу  ханды  да  тақтан 
ұшырады. 
Халықтың  құқы  мемлекет  заңымен  және  тәртібімен  қорғалса  ғана  әділетсіздік 
болмайды. Үкіметтің міндеті халықты қайыршылық күйге жеткізбеу. Ал бұндай жағдайды 
болдырмау  үшін  жеке  адамның  да,  әлеуметтік  топтың  да  мүдделері  мен  мінез-құлқын 
әрдайым  зерттеп,  қадағалап  отыру  қажет.  Бұқара  халықпен  үнемі  араласу,  олардың 
тұрмыс  жағдайын,  мұң-мұқтажы  мен  ӛтініштерін  ескеру  билеушілердің  назарынан  тыс 
қалмауы  тиіс.  Әр  топтың  мүддесі  де,  қарекеті  де  әртүрлі,  сондықтан  да  олардың 
әрқайсысымен сӛз табысып, ортақ келісімге келу билеуші қасиеттерінің бірі... 
Ж.  Баласағұни  мемлекетте  тұрақтылық  пен  үйлесімділік,  молшылық  пен  бақыт, 
әділдік,  ізгілік  пен  заңдылық  үстемдік  құруы  үшін  олардың  әрқайсысын  не  істеу 
керектігін және неден тартынуы жӛнінде кеңестер береді. Тәлім-тәрбиелік маңызы бар бұл 
шығарма  сол  дәуір  үшін  идеологиялық  құжат  қызметінде  атқарды.  Оның  мақалға 
айналған кӛптеген ережелері мен сӛздері бүгінгі күнге дейін мәнін жойған жоқ. 
Сақтық қылсаң тіліңе, бұзылмайды тісің де.  Жақсы болғың келсе,  жаман сӛз айтпа. 
Кӛп  сӛйлеме,  аз  сӛйле.  Он  мың  сӛздің  түйінін  он  сӛзбен  шеш.  Адам  екі  нәрседе 
қартаймайды: бірі-қайырымды ісі, екіншісі-мейірімге толы сӛзі. Адам ӛледі, сӛзі қалады, 
сӛзімен  бірге  ӛзі  қалады.  ӛлмей  ӛмір  сүре  бергің  келсе,  жақсы  іс  пен  дана  сӛз  қалдыр. 
Адам кӛркі-сӛз. Адамның сәні бетінде-беттің сәні кӛзінде. Ой кӛркі-ақыл, сӛз кӛркі-нақыл. 
Дана адамның сӛзі де,  ісі де бір жерден  шығады. Ол барлық жағынан  әділет үлгісі 
болуға тиіс деп біледі. Тауып айтылған ӛнегелі сӛзге берер бағасы зор: «Алтын мен күміс 
байлық емес, тауып сӛйлей білген байлық. Дүниеде ешнәрсе де баянды емес, тек  жақсы 
сӛз ғана баянды». 
Баласағұн – философ ретінде және тәрбиелік тағылымға толы педагог ретінде атына 
ӛшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, ӛнеге қалдырған адам. Оның үйретуінше, адамның жетіліп, 
қалыптасуы,  оның  ішінде  жастар  тәрбиесі  –  қоғамдық  жағдайлардың,  айнала  ортаның 
ықпалымен,  оң  әсерімен  тәрбие  арқылы  және  адам  табиғатынан,  туысынан  –  дүниеге 
келуімен  бірге  болатын  қасиеттер  арқылы  қалыптасады.  Оның  ішінде  адамның  ӛсіп-
жетілуінде, оның дүниеге келуі мен ілесе келетін қажетті кейбір сапалар мен қасиеттердің 
болатындығын  мойындады.  Ӛзінің  «Құтты  білік»  деген  еңбегңнде  бұл  қасиеттер  мен 
сапалар  даяр  күйінде  бола  қалған  адам  ақылының,  мінез-құлқының  дарындылықтары 
емес, ол туыстан ілесе жүретін ерекшеліктер сол дайындықтардың дамуына себепкер ғана 
бола  алады.  Бұл  нәсілдік  ерекшеліктер  адамның  ӛзі  ӛмір  сүретін  қоғамдық  жағдайлар 
арқылы  және  сол  адамның  қабылдайтын  тәрбиесі,  тәрбиенің  жүзеге  асыратын  –  еңбек 
арқылы  сақталады  және  жетіледі  деп  үлкен  философиялық  тұжырым  педагогикалық 
метрәнді тағылым жасаған адам. Баласағұн орта, айнала, дүние, әлем, қоршаған орта мен 
ӛмір  деген  ұғымдарды  жете  қолданған.  Ой-тұжырымдарына  қарағанда  сол  ұғымның 
барлығы қазіргі қоғам деген мағынаға, ой жүйесіне, пікірге толық сай келеді. Ол еңбекті 
сол  кездегі,  ӛзі  ӛмір  сүрген  ортадағы  қарым-қатынас  құралы  деп  пайдаланған.  Ғалым 
Ж.Әбиев Жүсіп Баласағұнның тәрбие тағлымының бастау боларлықтай мына бір пікірді 
келтіреді:  «Тәрбиенің  барлық  ұждаһаттылығы,  саласы  мен  түрі...  Ӛз  ара  ұйымдасқан, 
ұйымшыл,  тату  да  тәтті  адамдар  құрамын.  Толықтыратындай  биікке  кӛтерілу  қажет. 
Тәрбие  ӛз  кезегінде,  әсері  мен  ықпалында  –  мирасқорлы,  пайдалы  еңбектің  кӛзі  болу 
шарт» деп ой түйеді. 
Жүсіп  Баласағұн  бүгінгі  күні  маңыздылығын  жоймаған  жалпыадамзаттық, 
адамгершілік ұстанымдарды зерттеді. Біз жас ұрпақты осы ұстанымдарға сүйене отырып 
тәрбиелеуіміз керек.                                                            

40 
 

жүктеу/скачать 2,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: