«Іні» - это и родной и двоюродный младший брат   «Апа»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
50
 
Қайын  аға  -  старший  брат  и  другие  старшие  по  возрасту  мужа  родственники  мужского  пола; 
старший брат жены и его старшие по возрасту родственники мужского пола,  
Қайын іні - младший брат жены (мужа) по отношению к мужу (жене),  
Қайын сіңілі – младшая сестра мужа по отношению к его жене 
Қайын бике - свояченица; старшая сестра жены 
Еще один интересный факт, со словом нағашы связаны все родные по линии матери. Например:  
Нағашы ата – дедушка (по материнской линии), нағашы әже – бабушка (по материнской линии), 
нағашы  аға – дядя (по материнской линии), нағашы  апа – тетя (по материнской линии), нағашы 
жұрт – родня (по материнской линии), нағашы қарындас – младшая сестра (по материнской линии), 
нағашы іні – младший брат (по материнской линии) 
Жиен – внук (внучка) от дочери, племянник (сын или дочь сестры (сестренки) по отношению к ее 
брату (братишке),   
Бөле  –  кузен;  двоюродный  брат;  двоюродная  сестра (по  материнской  линии,  т.е.  дети  родных 
сестер) 
Немере  –  внук,  также  двоюродный  брат  (сестра)  (немере  аға,  немере  іні  и  сестры:  немере  апа, 
немере қарындас). 
Шөбере – правнук, также троюродный брат (сестра) (шөбере аға, шөбере іні и сестры: шөбере-апа, 
шөбере-қарындас). 
Немене – прапраправнук, четвероюродный брат. В наше время все чаще родственники общаются 
только  до  трёх  колен.  Однако  запрещаются  брачные  отношения  между  родственниками  до  семи 
колен. 
Шөпшек – праправнук, пятиюродный брат. 
Жүрежат – прапрапраправнук, шестюродный брат. 
Туажат – прапрапрапраправнук, семиюродный брат. 
Если носителям казахского языка и людям, изучающим казахский язык как иностранный, кажется, 
что  все  вышеуказанные  наименования  родства  и  взаимоотношения  в  семье  очень  запутанные,  их 
сложно  запомнить.  То  носителям  китайского  языка  и  людям,  изучающим  как  иностранный 
вышеприведенные номинации могут показаться наиболее сложными, и тяжелыми для запоминания. 
Теперь  следует  посмотреть  лексические  единицы  связанные  с  родственными  отношениями  в 
китайском языке.   
В китайском языке у каждого члена семьи есть свое наименование, так, например, представители 
трех поколений семьи называются следующим образом: 
父
亲 fùqīn - отец 
母
亲 mǔqīn - мать 
儿子 érzi - сын 
女儿 nǚér - дочь 
姐姐 jiějie - старшая сестра 
妹妹 mèimei - младшая сестра 
哥哥 gēge - старший брат 
弟弟 dìdi - младший брат 
外公
wàigōng /外祖父 wàizǔfù - дедушка по материнской линии; 
外婆
wàipó /姥姥 lǎolao /外祖母 wàizǔmǔ - бабушка по материнской линии; 
爷爷 yéye / 祖父 zǔfù - дедушка по линии отца; 
奶奶 nǎinai / 祖母 zǔmǔ - бабушка по линии отца; 
姨母
yímǔ / 姨 yí - сестра матери (младшая или старшая); 
姨父 yīfù - муж сестры матери; 
舅舅 jiùjiu - брат матери (младший или старший); 
舅
妈 jiùmā - жена брата матери; 
妈妈 māma / 母亲 mǔqīn - мама ; 
爸爸 bāba / 父亲 fùqīn - папа; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
51 
叔叔 shūshu - младший брат отца, дядя; 
婶婶 shěnshen - жена младшего брата отца; 
姑姑 gūgu /姑母 gūmǔ - сестра отца (младшая или старшая); 
姑父 gūfù - муж сестры отца; 
伯伯 bóbo / 伯父 bófù - старший брат отца (дядя); 
伯母
bómǔ- жена старшего брата отца; 
我 wǒ - я; 
老公 lǎogōng / 丈夫 zhàngfu - муж; 
老婆 lǎopo / 妻子 qīzi / 太太 tàitai / 夫人 fūren - жена; 
弟弟 dìdi - младший брат; 
弟妹 dìmèi / 弟媳 dìxí - жена младшего брата; 
妹妹 mèimei - младшая сестра; 
妹夫 mèifu - муж младшей сестры; 
姐姐 jiějie - старшая сестра; 
姐夫 jiěfu - муж старшей сестры; 
哥哥 gēge - старший брат; 
嫂子 sǎozi - жена старшего брата; 
堂哥 tánggē - старший кузен; 
堂姐 tángjiě - старшая кузина; 
表弟 biǎodì - младший кузен; 
表妹 biǎomèi - младшая кузина; 
侄子 zhízi - племянник (сын брата); 
侄女 zhínǚ - племянница (дочь брата); 
外甥 wàisheng - племянник (сын сестры); 
外甥女 wàishengnǚ - племянница (дочь сестры); 
女儿 nǚ'er - дочь; 
女婿 nǚxu - зять (муж дочери); 
儿子 érzi - сын; 
儿媳
妇 érxífu - невестка (жена сына); 
外
孙女 wàisūnnǚ - внучка (по линии дочери); 
外
孙 wàisūn - внук (по лини дочери); 
孙子 sūnzi - внук (по лини сына); 
孙女 sūnnǚ - внучка (по линии сына); 
Проанализировав названия родственников можно выделить некоторые повторяющиеся иероглифы 
и закономерности их появления: 
外
wài - принадлежность родственников к семье по линии матери; 
堂 tang - кузены по линии отца; 
表 biǎo - кузены по линии матери. 
Таким образом, сравнивая термины родства казахского и китайского языков, можно сказать, что 
этимологически  во  всех  двух  языках  сохранились  следы  древних  представлений  о  семейных 
отношениях,  когда  невесты  «входили»  в  новую  семью  из  ниоткуда.  Следует  отметить,  что  как  в 
китайской  культуре,  так и  в  казахской культуре,  более  ярко  проявляются представления  о  том,  что 
семья,  семейное  имя  переходят  по  мужской  линии,  что  дочери  уходят  из  семьи  после  замужества, 
становятся  чужими  для  своих  родителей,  что  родители  жены  тоже  чужие,  они  отдали  свою  дочь  в 
новую  семью  и  связь  между  ними  стала  второстепенной  по  сравнению  с  ее  новой  семьей,  семьей 
мужа.  И  как  показывает  сравнение  освоение  и  запоминание  терминов  родства  казахскому  и 
китайскому  народу  при  изучение  того  или  иного  языка  не  несет  особых  трудностей.  Хоть  и 
современное состояние терминов родства во многих языках представляет собой картину, в которой 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
52
 
постепенно  происходит  изменение  тематического  поля  «родственные  связи»,  и  носят  глобальный 
характер,  которые  отражаются  во  многих  языках  развитых  стран.  Но  основные  наименования 
терминов родства все таки сохранились и стали устойчивыми.  
 
1
 
Китайско-русский словарь, Шанхайский институт иностранных языков. - Пекин, 2000. - 1250 с. 
2
 
Альбекова А.Ш. Лексико-семантические  особенности терминов родства в казахском  языке.  -  Астана, 
2001. 
3
 
Тер-Минасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация. - М.: Слово, 2000. - 261 с. 
4
 
Мейланова  У.  А.  О  терминологии  свойства  в  языках  лезгинской  группы  (опыт  сравнительно-
исторического анализа) // Вопросы языкознания. 1985. - № 2. - С. 114-122. 
5
 
К.Б.Уразбаев, Н.М.Есенкулова,  статья «Термины родства в межкультурной семейной коммуникации», 
«Хабаршы № 2 Университета им.А.Яссауи», 2013. 
6
 
http://dic.academic.ru 
7
 
http://sozdik.kz 
 
 
ӘОЖ  811.512.122’221.4. 
 
Ибрагимова Ж.Т. 
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Магистратура және PhD докторантура институтының «Қазақ тілі 
мен әдебиеті» мамандығының ІІ курс магистранты 
 
ФОТОБЕЙНЕ – ОЙ КӨРІНІСІ 
 
Түйіндеме:  Мақалада  Бұқаралық  ақпарат  тіліндегі  фотобейнелердің  қолданылу  ерекшеліктері  туралы 
айтылған.  Фотографияның  шығу  тарихына  ғылыми  негізде  шолу  жасалған.  Тіл  білімінің  жаңа  бағыттары 
паралингвистика, мәтін лингвистикасы салаларының ғылыми тұрғыда бекітілген анықтамаларын бере отырып 
бейвербалды  құралдардың  қызметіне  талдау  жасалынған.  Олардың фотобейне, сурет, фотосурет,  карикатура, 
графика,  және  сол  сияқты  құралдар  арқылы  қызмет  етуі  туралы  мәлімет  берілген.  Сонымен  қатар  креолды 
мәтіндердің  вербалды  және  вербалды  емес  бөліктерден  тұратындығы  жайлы  сөз  қозғалады.  Фотосуреттердің 
қиындыларын  негізге  ала  отырып,  олардың  көріктеуіш,  безендіргіш  қызметінен  бөлек,  мәтіннің  вербалды 
бөлігінен  ақпарат  беру;  ақпараттың  әсерін  күшейту;  мәтіндегі  ойды    нақтылау;  мәтіндегі  ақпаратқа  сендіру; 
мәтіннің  вербалды  бөлігін  басқару  қызметтері  жайында  сөз  қозғалады.  Фотобейненің  (иллюстрацияның) 
қандайда  ақпарат  беру  қызметімен  қатар,  олардың  адам  санасына  әсер  етіп,  эмоцияны  сахналаушы  қызметі 
ғылыми тұрғыда әңгімеленген. Фотобейненің айқын ақпарат беретіндігі, ал, сурет, карикатура, графикалардың 
жасырын  әсер  ететіндігі  туралы  сөз  етіледі.  Фотобейнелерді  мәтінге  пайдаланғанда  бейнелік  реттеуіштердің 
дұрыс қолданылуын, сонымен қатар, автордың көздеген мақсатына жету үшін мәтін тақырыбына сай жасалған 
бейнені (иллюстрацияны) сапа, мазмұн, мағына тұрғысынан дұрыс таңдау керектігі жайлы айтылады.  
Тірек  сөздер:  фотобейне;  паралингвистика;  мәтін  лингистикасы;  вербалды;  бейвербалды;  нақтылау; 
креолды мәтін; сурет; карикатура.                                                         
Аннотация:  В  данной  статьие  рассматривается  роль  фотографий  в  средствах  массовой  информатции. 
Сделано  хронологический  обзор  поисхождение  фотографий.  Ссылаясь  на  научные  определение  паралингвис-
тики и лингвистики текста сделано анализ на использование невербальных средств. О функциях невербальных 
средств  в  виде  фотографий,  картинок,  фоты,  рисунка,  карикатуры,  графики,  и  тому  подобные.  А  так  же  о 
креолизованных  текстах  которые  состоится  вербальными  и  невербальными  частьями  текста.  На  оснований 
иллюстрационных  карточек  описивается  следующие  функций  ни  только  оформляющие  но  и  получение 
информаций; повышение действия информаций; конкретизрование информаций текста; внушение; управления 
вербальной  частью  текста.  О  действий  невербальных  средств  на  адресата,  как  смысловом  так  и  в 
эмоциональном виде. Фотографий дают подлиную информацию, а рисунки, карикатуры, графики дают скрытые 
информаций.  Описывается  правильные  использование  невербальных  средств:  выбирать  фотографий  по 
качеству, по смыслу и содержанию текста, и грамотные графические редакторы. 
Ключевое  слова:  фотография;  паралингвистика;  лингвистика  текста;  вербальный;  невербальный; 
конкретизирование; креолизованный текст; рисунок; карикатура. 
Abstract: This article discusses about the use of photographs in the mass media and their peculiarities and also the 
chronological  review  of  the  origin  of  photographs  made.  Giving  the  confirmed  definition  of  the  new  branches  of 
linguistics, such as paralinguistics,  text linguistics from  the science  view point  there  were  made  function analyses of 
nonverbal means. And an information described about photography, picture, caricature, graphics, and the other means 
which serve  for nonverbal part of text.   And it is spoken about creolized text  which consists of verbal and nonverbal 
parts. Besides of this on the  bases of photographs’ pieces  to give an  information about  their decorative  function,  to  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
53 
give  an  information  from  the  verbal  part  of  the  text,  to  increase  an  information  influence,  to  concretize    the  text 
meaning,  to  persuade  people  in  the  authenticity  of  the  information,  management  in  non-verbal  part  of  the  text  are 
discussed.  The  author  described  the  functions  of  photo  graphics  (illustrations)  as  not  only  function  which  gives  an 
information, also it influences to the mind of human as an indicator of emotion. Photographs give concrete information, 
and  pictures,  caricatures,  graphics  give  hired  information.  It  is  important  to  choose  the  right  graphical  correctors  in 
using photographs for the text,  as well as to achieve the author’s aim we should choose photographs according to their 
quality, meaning, content. 
Key  words:  photographs;  paralinguistics;  text  linguistics;  verbal;  nonverbal;  concretize;  creolized  text;  picture; 
caricature. 
 
Адамзат өмірін мәнді де сәнді етуге зор септігін тигізген жаңалықтардың бірі – фотография 1839 
жылдың  7  қаңтарында  дүниеге  келді.  Сол  күні  Париж  Ғылым  академиясының  ғалым  хатшысы 
Доминик Франсуа Араго француз өнертапқышы Луи Жак Манде Дагер «Қара қобдишаның» (Камера 
обскура)  артқы  қабырғасына  салынған  иодталған  қалайы  табақшаның  бетіне  оның  алдыңғы 
саңылауынан  жарық  түсіру  арқылы  заттың  бет-бейнесін  алуға  және  оны  сынап  буына  ұстаудың 
көмегімен сақтауға болатындығы жөніндегі жаңалығын жария етті.  
Фотография біздің елге 1841 жылдың 6 желтоқсанында аяқ басты. Сол күні «Жәңгір мектебінің» 
ашылу  салтанатына  Жәңгір  хан  Ресейден  арнайы  фотограф  шақыртып,  осы  мектепке  алғаш 
қабылданған оқушылардың ортасында отырып түскен фотосуреті тарихтан белгілі. 
Фотография  бастапқы  кезде  мерзімдік  баспасөзді  безендіру,  көркемдеу  құралы  ретінде 
қолданылды.  Оның  баспасөз  беттерінен  тұрақты  орын  алуы  1932  жылдың  9  мамырынан  басталды. 
Дәл  сол  күні  Алматыда  ВК(б)П  Орталық  Комитетінің  партиялық  баспасының  Қазақстандағы 
бөлімшесі  ашылды.  Соған  байланысты  баспахана  техникалық  тұрғыдан  жаңартылып,  газет-жорнал 
беттерінде жарияланатын фотосуреттердің клейшелерін жасайтын цех іске қосылды. Бұл өз кезегіне 
орай мерзімдік баспасөздің сапасын арттырумен қатар олардың бір орталыққа шоғырландырылуына 
мүмкіндік туғызды. Бұл «Қазақ баспасөзінің фотошежірелері» атты жинақта бейнеленген. 
Қазіргі  кезде  БАҚ  саласындағы  безендіру,  көркемдеу  құралынан  бірте-бірте  кеңейіп, 
паралингвистиканың  бейвербалды  құралдарының  қатарынан  орын  алуда.  Газеттік,  жорналдық, 
желілік  бейнелер  (иллюстрациялар)  екі  топқа  бөлінеді:  фотобейне  –  бұл  фотоаппарат  арқылы 
алынатын  бейненің  түпнұсқасы;  фотоаппараттық  емес  бейнелер  –  суреттер,  карикатуралар, 
диаграммалар, карталар, графикалық таңбалар, кестелер, сызбалар. 
Бейнелер  оқырманның  назарын  аударатын  құралдар  рөлін  атқаратындықтан  фотобейне  – 
баспасөздің  көріктеуіш  элементтерінің  бірі  болып  есептеледі.  Фотосуретсіз  газет,  жорнал,  сайттар 
оқырманды  зеріктіріп,  бәсекелестікке  қауқарсыз  етеді.  Осылайша,  жәй  мәтінге  қарағанда 
фотосуреттермен қамтылған мәтін адресат көңіліне оңай жол табады.    
Паралингвистика  –  (грекше  parа  –  маңы  және  лингвистика)  –  хабарланатын  ойдың,  пікірдің 
вербалды  (сөзбен  білдіру)  тәсілдерімен  қоса  сөйлеу  үстінде  қолданылатын  вербалды  емес  (тілден 
тысқары)  амалдармен  берілуін  зерттейтін  тіл  білімінің  саласы.  Сонымен  қатар,  сөйлеу  кезінде 
қолданылатын вербалды емес тәсілдердің жиынтығы. Паралингвистиклық тәсілдердің үш түрі бар: 1) 
фонациялық  тәсіл,  оған  дыбыс  әуені,  оның  күші,  кідіріс,  дауыс  мәнері  жатады;  2)  кинесикалық 
тәсіл,  оған  ым,  бет,  қол  қимылы,  дене  қозғалысы  жатады;  3)  графикалық  тәсіл,  оған  әріптер  мен 
тыныс  белгілері  қолтаңбасының  түрлері,  әріп  таңбаларын  айырбастайтын  қосымша  символдық 
белгілер жатады [1]. 
Бұқаралық  ақпарат құралдары,  алдына  қойылған  прагматикалық  мақсатына  жету  үшін  автордың 
үнемі  жақсы,  дұрыс  тәсілдерді  қолдана  бермейтіні  байқалады.  Адресант  аудиторияны  өз  пікірінің 
дұрыстығына  сендіру  үшін  оқырманның  когнитивтік  санасында  бұрыннан  қалыптасып  орныққан 
ғаламның тілдік бейнесіне белгілі бір өзгерістер енгізуге тырысады. 
Мәтін  лингвистикасы  –  тіл  білімі  ғылымының  жеке  саласы,  зерттеу  объектісі  –  мәтін.  Мәтін 
лингвистикасы  өзіне  тән  мәні  мен  болмысы,  ерекшелігі,  шындық  болмыстың  мәтінде  бейнеленуі, 
мәтіннің  түзілу  ерекшелігі,  оны  қабылдаудың  сипаты,  мәтіндегі  автор  мәселесі  т.б.  жайттар 
қарастырылады. Мұнда да мәтінтүзім заңдылықтарына сәйкес паралингвистиклық құралдар кеңінен 
жұмсалады.  Ондағы  мақсат  –  мәтіннен  ақпараттың  неғұрлым  көп  мөлшерде  алынуы.  К.Гаузенблаз 
құрылымның сипатына қарай мәтіндерді 2-ге бөледі: 
-  Паралингвистиклық  құралдар  арқылы  (ым,  ишара,  сурет,  фотосуреттер  т.б.)  жасалған 
хабарламалар; 
-  Ситуацияға  тәуелді  болмайтын,  бейлингвистикалық  құралдардың  қатысуынсыз  жасалатын 
мәтіндер [2]. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
54
 
Осындай паралингвистикалық құралдар қатысымен жасалатын хабарламалар паралингвистикалық 
тұрғыдан  белсенді  мәтіндер  деп  аталады.  Белгілі  бір  ақпаратты  жеткізе  отырып,  мұндағы 
бейвербалды құралдар адресаттың назарын аударады. Ал мәтіндегі ақпарат толығымен танылуы үшін 
оларда берілген код ашылып, интерпретациялануы тиіс [3.-421б]. 
Паралингвистикалық  тұрғыдан  белсенді  мәтіндердің  айрықша  бір  тобына  -  креолды,  яғни 
құрылымында  әртүрлі  таңбалық  жүйелердің  кодтары  қамтылатын  мәтіндер  құрайды.  «Креолды 
мәтіндер  дегеніміз  –  әртекті  екі  бөліктен:  вербалды  және  бейвербалды  құралдардан  тұратын 
мәтіндер» [3]. 
Біз  әрдайым,  фотосуретте  қандай  да  бір  ақпарат бар  дей  келе фотоақпарат  ұғымын  түсіндіреміз. 
Ол рас. Адамзатқа ақпарат ауадай қажет. Ал, егер бұл мәселеге тереңірек үңілетін болсақ, фотосурет 
ақпараттан да жоғары мәнді ұғым.  
Айталық,  1-ші  ақпанда  Киевте  қақтығыс  орын  алды,  Қырым  татарлары  үкіметке  қарсы 
наразылықтарын білдіргендері үшін тәртіп сақшыларынан зардап шекті. 2-ші ақпанда да осы тұрғыда 
жазылған  бейнесіз  (иллюстрациясыз)  хабарламаларды  оқимыз.  Екі-үш  күн  өткенен  кейін,  осы 
тақырыпқа бағытталған фотосуреттерді байқаймыз: 
 
 
 
Демек,  мәтін  түрінде  жазылған  ақпарат  кейінгі  берілген  фотоақпаратты  жоққа  шығармайды. 
Өйткені, фотоақпарат мәтінге қарағанда ерекше әсер етеді. Ол мәтін деңгейінде де ұғынылып, кейде 
фотосурет  –  адам  санасының  басқа  қырына  әсер  ететіндіктен,  мәтінге  қарағанда  әсері  басымырақ 
болуы  мүмкін.  Мәтін  түрінде  берілген  ақпарат  хабарлайды,  суреттеп  жазады,  пайымдайды;  ал, 
фотосурет бейне, кескін беру арқылы сезімімізді әрекеттендіріп, іске қосады.  
Мұны нақтылау үшін, мәселен, егер біз «Киевте тәртіп сақшылары наразылық көрсеткен халықты 
аямай, соққыға жықты» деген жолдарды оқып отырып, бәлкім зығырданымыз қайнап, ашуға берілер-
міз,  бірақ  бұл  оқиға  Киевте  болып  жатыр,  ал  біз  Алматыдамыз,  арамызды  мың  шақырымдар  бөліп 
жатқанын естен шығармаймыз, салғырт сезінеміз. Ал, фотосурет берілген болса: 
 
 
 
жоғарыдан  түсірілген  наразылық  алаңын;  шоқпарларын  сыбанған  полицейлердің  адамды  айуанша 
жаншып, қанға бөктіріп жатқан бейнесін;  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
55 
 
 
қаннан  жүзі  көрінбей,  жер  бауырлап  жатқан  адамдар  көрінісін  көріп,  жоғарыда  айтылған  мың 
шақырымдар да санамыздан сызылып, бұл оқиғаның дәл ортасында жүргендей күй кешеміз. Мұндай 
толқыныс  санамызды  игеріп,  сезім  әлемін  дүр  сілкіндіреді.  Міне,  бейненің  (иллюстрацияның)  
құдіреті де осында. 
Фотосуреттің ақпараттылығы мәтінмен байланысты болса, оның мәнерлілігі - өнермен ұштасады. 
Кез-келген сурет мәтіннің өн бойындағы идеяны берумен қатар, сол идеяның адам санасына әсерін 
күшейтеді. Бұл сөзге мысал ретінде келесі фотосуретті ұсынамыз: 
 
 
 
1) ауыл туралы ақпарат беру; 
2) ананың бейнесін беру арқылы эмоцияны сахналау қызметі; 
3)  ауылдың  тынысын  көрсету  үшін:  қора-қопсы,  текемет,  әже  мен  бала  бейнесін  беру  арқылы 
ақпаратты нақтылау қызметі. 
Фотосуреттің  атқаратын  негізгі  қызметтерін  Р.Чалфен  былай  деп  қорытындылайды:  құжаттау 
(белгілі бір материалға түсіру арқылы көрініс не бейнені дерекке айналдыру), есте сақтау, мәдениетті 
әлеуметтендіру  (мәдени  ақпаратты  тарату,  яғни  қоғамдық  нормалар  мен  құндылықтарды  көрсету 
жолымен әлеуметтік топтараралық сабақтастыққа жету)[4]. 
Бейне  мен  фотосурет  мәтін  тақырыбы  сияқты  маңызды  рөл  атқарады.  Егер  бұл  бейвербалды 
құралдар  дұрыс  қолданылмаса,  онда  еңбегіңіздің  еш  кеткені.  Мұндай  құралдарды  қолданудың 
оқырманға берер әсері мол. Сапалы фото - бейнені айқын беріп, мәтіндегі ойдың шынайы екендігіне 
сендіреді.  Діттеген  мақсатқа  жету  үшін  бейнелік  реттеуіштерді  (графикалық  редакторлар):  бояу, 
көлем, коллаж,  т.б. тиімді қолдану қажет. Адресатқа жағымды әсер ету  үшін фотоақпаратта жансыз 
бейнелерге  қарағанда  жанды  бейнелерді  (адамды,  жануарды)  пайдалану  өнімдірек.  Сонымен  қатар, 
бейнеге  (иллюстрацияға)    қарағанда  фотосуреттер  ойда  жақсы  сақталады.  Адамдар  фотосуреттерді 
шынайы  заттар  мен  жағдаяттардың  көрінісі  деп  қабылдайды.  Егер  газетте  танымал  тұлғалардың 
(әнші, ақын, депутат, т.б.)  фотоларын пайдаланатын болсақ, онда оған табынушы оқырман төменінде 
жазылған  ақпаратты  оқи  бастайды.  Бұл  әдетте,  сұхбат  түріндегі  мәтіндерде  жиі  кездеседі.  Сурет 
міндетті түрде мәтінмен ұштасып жатуы керек. Өйткені, суретті көрген оқырман, машинальді түрде 
оның жанында жазылған мәтінге назар аударады және оны оқу арқылы бейнеленген тұлғалар туралы 
өзіндік  қорытындысын  жасайды.  «Фототілші  әңгіме  барысында  сұхбат  берушіні  бірнеше  рет 
объективке  алатыны белгілі.  Сол көп кадрлардың ішінен  мәтін  мазмұнына барынша жақын келетін 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
56
 
нұсқаны  таңдау  –  автордың  түпкі  мақсатымен  астасып  жатады.  Яғни  журналист  аудиторияға  өз 
кейіпкерін  қай  қырынан  танытқысы  келсе,  газетке  сол  ойына  барынша  сәйкес  келетін  фотоны 
ұсынады. Бұл – автордың прагматикалық тәсілі» [3, 427б.].  
Адамдар  газеттен  өзіне  қажеттісін  ғана  іздейді.  Сондықтан  да  асыра  сілтемеген  дұрыс. 
Қарапайымдылық  –  көпшілікке  апаратын  тура  жол  екендігін  де  ұмытпағанымыз  жөн.  Фотосуретті 
мәтіннің жоғарғы бөлігіне орналастыру маңызды болып саналады. Өйткені адамдар жоғарыдан төмен 
қарай  оқиды.  Мәтінді  оқу  арқылы фотосуретті  берудің  мәнін,  мақсатын  түсінеді,  мидың  логикалық 
және эмоционалдық қозғауыштары іске қосылады. 
Фотоманипуляция  –  автор  бастамасының  шығармашылық көрінісі  немесе реципиентке жасырын 
түрде  әсер  ету  үшін,  автордың  немесе  жекелеген  бір  топтардың  теріс  ниеттегі  мүдделерін  жүзеге 
асыру  үшін  қолданылатын  тәсілдерді  жатқызамыз.  Фотоақпарат  мерзімдік  баспасөздің  бір  бөлігі 
ретінде  қарастырылатын  объект  болғандықтан,  қазіргі  таңда  автордан  қандай  нәрсе  талап  етіледі 
деген сауал туындайды. Әрине, баспасөз шұғыл әрекет пен қарқынды  ұйымдастырушылықты талап 
етеді.  Фотосуретке  айқындылық,  мәнерлілік  қажет  екені  белгілі.  Ал,  сурет  өнеріне  келетін  болсақ, 
суретші  салынатын  нәрсені  қалай  қабылдаса,  солай  жеткізуге  тырысады.  Айталық,  балаларды 
бейнелеуде  жалпы  кейпі  беріледі  де,  адресат  қажетіне  қарай  оның  кемшін  тұстарын  толықтырып 
алады. Мәселен, «Ақ босаға» газетінің «Кіндік шеше» айдарында суретшінің туындысы - сәби басын 
алақанына ұстаған, бір омырауы ашылған бейне көреміз: 
 
 
Әрине  ол  бейне  жартылай  суреттелсе  де  оның  ана  мен  бала  екеніне  көзіміз  анық  жетеді.  Бұған 
қоса, «Сәби уілі жылауға ұласса...», «Уызына жарыса ғой, шіркін!» /қаңтар, 2013ж., 3 б./ деген мақала 
атауларын оқып, ұсынылған бейненің мазмұнын толықтыра түсеміз. Осылайша, берілген бейвербал-
ды  құралды  көру  арқылы  мәтіндегі  айтылмақ  ойды  тез  ұғынамыз.  Осы  секілді,  аталған  газеттегі 
«Бала десек...» айдарындағы ананың төсіне жалаңаш жайғасқан бала мен жантая жатқан бейқам ана 
бейнесін көреміз: 
 
Тақырыбына көз жіберсек «Қырық күн - бір меже» /қазан, 2013ж., 3 б./ босанғаннан кейінгі бала 
мен  ананың  40  күндік  күтімі  жайлы  айтылмақ  екенін  сеземіз.  Сәби  туылғаннан  кейін  40  күн 
толмайынша, далаға да шығармайды, көрушілерге де көрсетпейді. Себебі қырық күн – сәби үшін де, 
анасы  үшін  де  қауіпті  әрі  қатерлі  кезең.  Ал  егер,  аталған  сурет  берілмеген  болса,  онда  алғашқы 
айтылған түсінігіміз қате болуы да мүмкін еді. Қырық саны – біздің өмірімізде айтарлықтай мәнге ие. 
Өйткені  қазақ  халқында  қырық  күнге  байланысты  айтылатын  ұғымдар  дәстүрімізде  де  дінімізде  де 
көптеп  кездеседі.  Мәселен,  қайтыс  болған  адамды  қырқынан  шығару;  отыз  күн  ойын,  қырық  күн 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
57 
тойын  тойлау;  т.б.  Осылайша,  мәтін  тақырыбының  өзі де  толық ақпарат бере алмауы  мүмкін  деген 
қорытындыға келеміз.   
Айтылғандарды  қорыта  келе,  БАҚ  тіліндегі  қолданылатын  кез-келген  бейвербалды  құралдар 
автордың белгілі мақсаттары үшін пайдаланылып қоймай, сонымен қатар мәтіндегі айтылатын ойдың 
мазмұнын ашып, мәнін толықтырып, оқырманның жан дүниесіне жол таба алатын бірден-бір фактор 
деуге болады.  
 
1
 
Қазақ  тілі.  Энциклопедия  /Алматы,  ҚР-сы  Білім,  мәдениет  және  денсаулық  сақтау  министірлігі, 
Қазақстан даму институты, 1998 . - 509 б./ 
2
 
Гаузенблаз  К.  О  характеристике  и  классификации  речевых  произведений  //  Новое  в  зарубежной 
лингвистике: Лингвистика текста. –М. 1976.-Вып.8. 
3
 
Есенова Қ. Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде):  - 
Алматы, 2007. - 450 б. 
4
 
Барт  Р. Фотографические сообщение  // Барт Р. Системы моды.  Статьи по семиотике культуры. М. 
2003. - 392 с. 
 
 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: