–
2008 йилда молиявий аналитик Салман Хан томонидан асос солинган нотижорат он
-
лайн
ишланмаси бўлиб, у математика, физика, биология, астрономия ва бошка табиий фанлар бўйича топшириқлар ва
видеоматериаллар омбори ҳисобланади. Ушбу академиянинг материаллари турли хил мураккабликда бўлиб, асосан
ўрта мактаб талабалари учун мўлжалланган. Шунинг учун ҳам ундаги материаллардан АҚШ даги ўнлаб ўқув
муассасаларида доимий асосда фойдаланилади.
Khan Academy
–
си ўқитувчиларга таълим жараёнини тубдан
ўзгартиришга имкон беради, яъни, ўқувчилар уйда интернет орқали маърузаларни эшитиб оладилар ва дарсга
келганларида уй вазифаларини бажарадилар. Ўқитувчи эса исталган пайтда ўқувчи кандай материалларни
ўзлаштирган ёки кайси материалларни ўзлаштириш унга қийинчилик туғдирганини текшира олади. Бу академияга
Bill
& Melinda Gates Foundation
ва
Google
компаниялари молиявий ёрдам кўрсатмоқдалар. Бу академия билан
www.khanacademy.org
сайти ёрдамида танишиб чиқишингиз мумкин. Мактаблар учун академия томонидан ишлаб
чикилган материаллар жумласига куйидаги видео материалларни мисол сифатида келтиришимиз мумкин:
KIPP School Oakland Pilot Video
Summit School Pilot Video
Marlborough School Pilot Video
Oakland Unity Pilot Video
Khan Academy
–
ресурсларини эса қуйидаги интернет иловалари орқали кўриш ва улар билан танишиш
мумкин:
YouTube: www.youtube.com/khanacademy
Twitter: http://twitter.com/#!/khanacademy
Facebook: www.facebook.com/khanacademy
Google Plus: https://plus.google.com/109050230672993035916/about
Translations: www.youtube.com/khanacademylanguages
Talks and interviews (videos)
Speaker requests
2U
ёки
2Tor
–
тижорат асосида фаолият кўрсатадиган компания бўлиб, у 2008 йилда замонавий таълим
танқидчиси ва таниқли тадбиркор Джон Кацман томонидан ташкил қилинган. Ушбу компания бир неча йилга
мўлжалланган тўлиқ он
-
лайн курслар яратиш бўйича етакчи Америка университетлари билан ҳамкорлик қилади.
Компания томонидан интерактив қўлланмалар, планшет ва смартфонлар учун учун дастурлар, он
-
лайн маърузалар
ва талаба ҳамда профессорларнинг он
-
лайн мулоқотини амалга оширадиган функционал курилмалар ишлаб
чиқарилмоқда. Ҳар бир курснинг платформасини ишлаб чиқиш учун 2U (ёки
2Tor
) компанияси турли хил венчур
фондлар томонидан ажратилган 10 миллион доллар атрофидаги маблағ сарф қилмоқда. Ишнинг бошланғич
босқичидагина тахминан 100 миллион доллар маблағ сарф қилинган. Анъанавий замонавий таълим жараёни
таълимни универсаллаштиришга интилиб, таълим беришда инсонларни бир
-
бирларига максимал даражада ўхшаш
қилиб моделлаштиради. Хозирги замондаги мактаб ва университетлар ўз талаба
-
ўқувчиларини классик «қора
қутилар» кўринишида тасаввур қилиб, уларнинг барчасига бир хил маълумот берадилар ва билим олувчиларнинг
индивидул кўрсатгичларни ҳисобга олмаган холда, улардан жавоб реакциясини кутадилар. Бундай ёндошув кўпчилик
томонидан аллақачон воз кечилиши керак бўлган индустриал давр анахронизми сифатида тушунилади. Кимлардир
эса бу муаммони кўпроқ миқдордаги ўқитувчиларни жалб қилган холда ҳал қилишни таклиф қиладилар. Чунки бунда
ҳар бир ўқувчига алоҳида диққат
-
эътибор қаратилиб, уларнинг талаб
-
истак ва қобилиятларини назарга олган холда
самарали ўқув жараёнини ташкил этиш мумкин. Аммо бу жуда қимматга тушадиган тадбир бўлгани учун, педагогика
бўйича кўпчилик мутахассислар таълим жараёнига замонавий компьютерларнинг дастурий
-
техник воситаларини
жалб қилишгина яхши натижаларга олиб келиши мумкинлигини таъкидламокдалар. Агарда айнан шу йўлдан борилса,
келажакда компьютерлар воситасида ҳар бир ўқувчи ёки талабага унинг интеллектуал, эмоционал ва билим
даражасига мувофик равишда индивидуал ўқув дастурлари тузиб бериш мумкин бўлар эди. Мисол
сифатида сўнгги пайтда яратилган
Knewton
–
деб номланган тизимни келтиришимиз мумкин.
Knewton
тизими он
-
лайн курслар яратувчиларига компания томонидан ишлаб чиқилган усулдан
фойдаланган холда талабанинг конкрет предмет бўйича ўзлаштиришини таҳлил қилиш имкониятини беради. Ушбу
йиғилган маълумотлар бўйича Knewton ҳар бир ўқувчи
-
талаба учун уникал дастур тузиб бера олади. Талабанинг
билимининг бўш жойлари нималарда эканлигини, қандай ўқув материалларини у яхши ўзлаштиришини (матнми,
аудио ёки видео), энди у қайси мавзуга ўтгани маъқулроқлигини махсус дастурлар воситасида Knewton аниқлаб
беради. Ўқув адабиётлари тайёрлаш билан шуғулланадиган дунёдаги энг катта нашриётлардан бири Pearson
математика буйича он
-
лайн курслар яратиш учун Knewton ни ишлатиши ҳам унинг тўғри йўлдан кетаётганлигини
кўрсатади. Нашриётнинг мақсади –
уни мутоала қилиш билан бир вақтда қайтадан ташкиллана оладиган интерактив
ўқув қўлланмаларини яратиш ва уларни сотишни йўлга қўйишдир. Knewton компанияси ўз ишларини давом эттириш
ва кенгайтириш учун Питер Тил ва Рид Хоффман каби венчур инвесторлардан 50 миллион долларга яқин
инвестициялар олган. Ушбу илмий изланиш материалларига асосланган холда биз ҳам ижтимоий мониторинг
жараёнида замонавий ахборот
-
коммуникацион технологиялардан фойдаланишни юқорида кўриб ўтилган услубият
асосида амалга оширишни таклиф қилар эдик.
Фойдаланилган адабиёт:
1.
Р.Х. Аюпов, Ш. Шаякубов. Интерфаол таълим усуллари. Т.: «Тафаккур
-
бўстони», 2012. –
180 бет.
2.
Adams, William J. and B. J. Jansen.“Information Technology and the Classroom of the Future.”Presented at the Society
for
Information
Technology
in
Education
Conference.
Orlando,
FL,
USA.
http://jimjansen.tripod.com/academic/pubs/site97/site97.pdf.
210
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
Нилуфар Каримова
(Наманган, Узбекистан)
B
OSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI YAKKA TARTIBDA TARBIYALASHDA MURABBIY FAOLIYATI
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini yakka tartibda tarbiyalashda yangicha yondoshuv jarayonining eng asosiy natijasi –
har tamonlama va uyg’un kamol topgan yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishdir. Tarbiya jarayoni –
tarbiyaviy ishlar,
tadbirlarning doimiy harakat
dagi uzluksizlik zanjiridan iborat bo’lib reja asosida tashkil etilgan bo’lishi zarur. Inson taraqqiyoti
ko’pgina omillar o’zaro ta’siri bilan asoslanadi: irsiy avloddan
-
avlodga o’uvchi, muhit, tarbiya, insonning shaxsiy amaliy faoliyati
kabilarga bog’liq.
Voyaga yetmaganlarning deviant xulq-
atvorini asoslovchi asosiy omillarni ajratib ko’rsatish mumkin.
Ijtimoiy-
pedagogik omillar. Oila, maktab va ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida namoyon bo’ladi. Bu omil bolani erta
ijtimoiylashuvdan og’ishganlikka, bolalik davridayoq maktabda o’zlashtirmovchilik tufayli maktab bilan aloqaning uzilishi
(pedagogik bo’sh qo’yish) olib keladi. O’smirda maktabga bo’lgan ongli ravishda qiziqishning shakllanmasligi motiviga sabab
bo’ladi. Bunday bolalar maktabga yomon tayyorlangan, uy vazifalariga negativ munosabatda bo’luvchi, maktab baholariga
befarq bo’ladigan, o’quv dezadaptatsiyasiga uchrovchi bo’ladilar.
-
O’quv dezadaptatsiya
–
bolaning maktabga bo’lgan umumiy qiziqishini saqlanishida bir yoki ikki fanni o’zlashtirishda
qiyinchilikka duch kelgan holatidir.
–
maktab dezaptatsiya
–
bolaning yosh xususiyatida ta’lim olishidagi qiyinchiliklar bilan bir qatorda xulqiy buzilish
holatlari o’qituvchilar, sinfdoshlari bilan janjalli vaziyatlar ko’rinishida o’ringa chiqadi. Dars qoldirish
odatlari paydo bo’ladi.
–
ijtimoiy dezadaptatsiya
–
bolaning o’qishga bo’lgan qiziqishi, maktab jamoasining talablariga javob berishdan
qochish holatlari, turli asotsial jamoalarga kirib ketish, spirtli ichimliklarga, giyohvandlik moddalariga qiziqishining ortishi bilan
namoyon bo’ladi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishidagi og’ishganlik omillarga yomon oilalar sabab bo’ladi. SHunday oilaviy o’zaro
munosabatlar usullari mavjudki, ular voyaga yetmaganlarning assotsial xulq-atvorining shakllanishiga olib boradi:
1. Tarbiyaviy va oilaning ichki munosabatlarining disgarmonik usuli.
Bu usul o’zida bir tomondan, bola istaklariga
ko’ra bo’lsa, ikkinchi tomondan, bolaning janjalli vaziyatlarga yoki oilada ikki xil axloqiy qarash mavjudligi: oila uchun bo
shqa,
jamiyat
uchun umuman boshqacha bo’lgan tarbiyaviy holatlar.
1.
Barqaror bo’lmagan, janjalli usul
noto’liq oilalarga tarbiyaviy ta’sir etuvchi, er
-xotin ajralishi, ota-ona va bolalar
uzoq muddat alohida yashashlari sababli yuzaga keladi.
2. Munosabatlarning assotsial usuli yomon tashkil etilgan oilalarda, doimiy spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlikka
berilish, axloqsizlik, ota-onaning jinoyatchilik xulq-
atvori, “oilaviy qahri qattiqlik” va zo’ravonlik kabi illatlarda yuzaga keladi.
Qahrli munosabatlar (haqorat, xo’rlash) deb bolaga g’amxo’rlik qiluvchi, qaramog’iga olgan odamlar tomonidan zarar
yetkazilishining ko’pgina harakatlariga aytiladi. Bu harakatlarga bolala jismoniy zarar yetkaziluvchi jismoniy, emotsional
(hissiy), jinsiy qiynoqlar bilan azoblash, ko’p takrorlanuvchi noo’rin jazolar kiradi. Qahrli munosabatlarga bolalar uyda, oilada,
ko’chada, maktabda, bolalar mehribonlik uylarida, kasalxona va boshqa bolalar muassasalarida duch kelishlari mumkin.
Shunday holatlardagi bolalar, xavfsizlik hissini sezmaydilar.
Ularning me’yoriy rivojlanishida bu hissiyotning ahamiyati
katta. Bu esa bolalaga uni o’zi haqida, men yomonman, hech kimga kerakmasman, sevimli emasman deb o’ylashlariga sabab
bo’ladi. Qahrli munosabatlarning har qanday turi bola sog’lig’iga katta zarar y
etkazadi. Uning hayoti va ijtimoiy
moslashuvchanligida xavf tug’diradi.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar
ijtimoiy tengsizlikka sabab bo’ladi. Jamiyatni boy va kambag’allar, jamiyat uchun eng
ahamiyatli aholining kambag’allashuvi, ishsizlik kabi qatlamlarga ajrat
adi. Ijtimoiy qabul qilingan halol ish haqqini (qonuniy)
olish usullarining cheklanishi, inflyatsiya va ijtimoiy tartibbuzarlikka olib keladi.
4. Axloqiy-
ma’naviy omillar.
Hozirgi davrning jamiyatda bir tomondan ma’naviy axloqiy darajaning pasayishi bo’lsa,
qadriyatli, birinch navbatda axloqiy xulqning buzilishi, boshqa tomondan, jamiyatning neytral munosabatlarida deviant xulq -
atvor munosabatlarida yuzaga kelishiga olib keladi.
Tarbiyaviy tadbirlar
–
turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob beruvchi t
arbiyaviy maqsadlarning yagona
majmuasiga bo’ysundirilgan, bir
-
biri bilan o’zaro hamkorlik qiluvchi, o’zida bir butun ta’limni ko’zda tutgan tarbiyaviy ta’sir
majmuidir. Ta’lim jarayoni alohida darslardan tashkil topgani kabi tarbiyaviy tadbirlardan tarbiy
a jarayoni vujudga keladi.
Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar
–
tarbiya jarayonining bir bo’lagidir.
Tarbiya mavzusi katta, keng qamrovli mavzu. Bu mavzu alohida o’rganishga molik. Uning tarbiyaviy ishlar, tarbiyaviy
ishlarning manbalari, tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish uslublari, tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish, ularni tashkil qilishning asosiy
qoidalari, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishni boshqarish, pedagogik ta’sir etish usullari va boshqalarni o’rganish, chuqur b
ilish,
amalda qo’llash juda muhimdir.
D
emak tarbiya haqida tushunchaga ega bo’lish uchun, avvalo tarbiya jarayonini mohiyati va mazmuni, uslubiy
qonuniyatlari, shakllari, tarbiya tamoyillari, uslublari bilan tanishish, o’rganish lozim.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, tarbiya va unga bog’liq jarayonlarga yangi hamda sog’lom pedagogik tafakkurga
tayangan holda yondashuv qaror topa boshladi. Uni izohlashda g’ayriilmiy sinfiy
-partiyaviy yondashuvdan voz kechildi.
Tarbiyaning milliyligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Buning uchun xalq pedagogikasi boyliklari, o’zbek mutafakkirlarining
pedagogik qarashlari sinchkovlik bilan o’rganilayotir. Natijada, O’zbekiston pedagogika fani va amaliyotida oila tarbiyasinin
g
ham, ijtimoiy tarbiyaning ham o’ziga xos o’rni borligi tan olina boshlandi.
SHuningdek, tarbiyada irsiy va biologik omillar ham
hisobga olinadigan bo’ldi. Ayni vaqtda shaxsning shakllanishida tarbiyaning o’rniga keragidan ortiq baho berish ham barham
topdi. Bu hol tarbiyaga doir hodisa va xolatlarni to’g’ri izohlash, tarbiyaviy tadbirlar tizimini to’g’ri tayin etish imkonini berdi.
Ayni paytda tarbiyaning faol ishtirokchilaridan OAV faoliyatidagi bir yoqlamalikka moyillik sezilmoqda. Zotan OAVda
ko’proq ijobiy materiallar berilayotgani yoshlarda hayotga, jamiyatdagi turli jarayonlarga bir yoqlama, ko’proq maqtov va
maqtanish hissini singdirish xavfini tug’dirayotganday.
OAVda vujudga kelgan bu holat Davlat rahbari Islom Karimovning “Eng asosiy mezon –
hayot haqiqatini aks ettirish”,
“YUksak ma’naviyat –
yengilmas kuch”, “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlariga” yo’llagan qator tabriklari hamda
boshqa asarlari va ma’ruzalaridagi talablariga yetarlicha javob bermayotganligi tarbiya jarayonida OAVdan foydalanish
borasida ko’proq ehtiyotkorlikni talab qiladi.
Ma’naviyat –
targ’ibot markazi. Milliy g’oya va mafkura ilmiy–
amaliy markazi. Fuqarolar qalbi va ongida milliy tafakkur
hamda sog’lom dunyoqarash asoslarini mustahkamlash.Ilm
-
fan va madaniyat fidoiylarining namunalari. Iste’dodni avaylab
-
asrash. Ahillik
–
qudratli kuch. Jamiyatimizdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabat-larning rivoji haqida maxsus adabiyotlar
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
211
yaratish. Darslik va o’quv qo’llanmalarini takomillashtirish. Ijtimoiy fanlarning asosiy tadqiqot mavzulari. Mafkuraviy
jarayonlarni ilmiy tahlil qilish vazifasi. Ma’naviy
-
ma’rifiy targ’ibot texnologiyalarini keng joriy etish. Zamonaviy texnologiyalar.
Ommaviy axborot vositalari. Virtual kutubxonalar, axborot resurs markazlari. Ma’naviy
-
ma’rifiy ishlarni aniq maqsadga
qaratilgan holda olib borish.
Yoshlarni milliy g’oya ruhida
tarbiyalash vositalari.
“Ma’naviy
-
ma’rifiy tarbiya ishlarini rejalashtirishning asosiy omillari”
1. Vatanga muhabbat va insonparvarlik.
2. Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish.
3.
Ma’naviy tarbiya (axlok va odob).
4. Iqtisodiy tarbiya.
5. Ekologik tarbiya.
6.
Go’zallik tarbiyasi.
7.
Jismoniy barkamollik (sog’lom avlod uchun).
8. Ota-onalar bilan ishlash.
Yuqoridagi omillarni rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagi talablarga javob berishi kerak:
-tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular
o’kuvchilarni mustaqillik, o’z
-
o’zini anglash, mustaqil fikr yuritishga
qaratilishi;
-
tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlar qamrovida bo’lishi;
-tarbiyaviy tadbirlarda uzviylik qoidasiga amal qilinishi;
-mavzular o`quvchilarning yoshi va bi
lim saviyasiga mos bo’lishi lozim.
Tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay
yo’nalishlarini topib joriy etishga bog’liq
.
Pedagogika fanlarini o’qitishda qomusiy olimlar ilmiy merosidan fo
ydalanishning
bugungi kunda jamiyat taraqqiyotidagi o’rni juda katta. Bunning uchun tarbiyaviy ishlar konsepsiya ham xuddi shu maqsadda,
shaxs kamolati bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgan. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga k
eltirish
uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar
davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqoza etadi.taarbiyada bola shaxsini hurmat qilish v
a
unga talabchanlik bilan olib borish davr talabi hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimi
z
bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va usullarini izlab topish nihoyatda zarurdir.o’lib unda
o’qituvchining pedagogik mahorati katta rol o’ynaydi. Har bir tarbiyachining dunyoqarashi, tarbiyalanganligi,
Odobliligi uning muomilasida namoyon bo’ladi. Xalqimizda shunday naql bor “Bola shirin so’zning gadoyi”, bas
shunday ekan tarbiyachi muomalasida tilga juda e
htiyotkor bo’lishi kerak. Tili shirin, xushmuomila o’qituvchi eng obro’lidir.
Husayn Voiz Koshifiy shunday degan edilar: “Haq vaqtini so’zlar fytursizlar yaxshi so’zdin bo’lakni aytmangizlar va ko’p
so’zlamak ko’ngilni qaro qilur” yoki “Mumkin ersa yaxshi so’z qil oshkor, yaxshi so’zdin xo’b yo’qdir yodgor”;”Nasihatin shirin
so’zu muloyimlik birla ibtido qilg’ay, chunki bu zamonda yumshoqlik va xushro’lik ko’rgazmayin nasihat korga kelmas”.
Pedagog olim Suxomlinskiy muomila mahoratini kuchi va uning yashiri
n sirlarini “Bolalarga fido” asarida shunday bayon etgan
edi:” Yuksak tuyg’u madaniyatiga ega bo’lgan o’qituvchi bolaning kayfiyati noxushligini darhol fahmlaydi.Bu eng avvalo uning
ko’zidan bilinadi.... U bola ko’nglidagini tashvishni sezganligini, qanday
yo’l bilandur ma’lum qilish yo’lini topadi... Keyin bolani
tanho topib, surushtirishi ham mumkin.
.... Bolaning ahvolini tushunish, unga hamdard bo’lish madad berish kerak.
Ko’pincha hamdardlik, rahmdillik chin ko’ngildan gaplashish bolaning diliga xush keladigan eng yaqin yordam bo’ladi.
Beparvolik,loqaydlik esa bolaning dilini larzaga soladi!”. Tarbiya jarayonida bolani aldash mumkin emas, bolalarga topshiriq
berib: ”Bilib qo’yinglar,topshirilgan vazifani, albatta, tekshirib, bahoni qo’yaman”
-deb ogohlantiradi.Lekin bolalarning
topshirigini bajargan va aslo tekshirmaydi. Bolalar tartibni salgina buzsalar,u ko’p do’q
-
po’pisa qilib, ularga qarshi turli
ko’rajagini aytadi
-
yu,ammo amalda hech qanday chora kurmaydi. U, biror qiziq tadbir o’tkazishni bolalarga va’da qiladi
-yu, sal
orada va’dasini esdan chiqarib qo’yadi, bolalarda bunday tarbiyachiga izzat va hurmat paydo bo’lmaydi. Har bir pedagogning
so’zi bilan ishi bir xil bo’lishi kerak. U o’z ishida va so’zida izchil bulmog’i lozim. Har bir tarbiyachi uchun
bu narsa qonun
sifatida tan olinishi shart.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Mustaqillik-izohli ilmiy-ommabop lug`at.T
., «
Sharq
», 1998 –
18 b
2.
Ma’rupov J, Nurmuxamedov U. Qalbi quyosh murabbiy. T., «O’qituvchi», 1987
–
20 b
3. Mahmudov M. Komil inson shaxsi va ijtimoiy tajriba. // Pedagogik mahorat, 2002, 4-son, 6-10-b.
4.
Ochilov M, Ochilova N. O’qituvchi odobi.T., «O’zbekiston», 1996 –
31 b
5.
Ochilova N. O’qituvchi odobining talab qoidalari. «
Xalq ta
’
limi
», 1997
y,2-son, 27-32
–
betlar
6. Ochilov M., Muallim
–
qalb me’mori.
.-T
.: «
O
’
qituvchi
»,
2001-9 b
7. Pedagogika. A.Munavvarov taxriri ostida.T
., «
O
’
qituvchi
», 1996
-53-54 b
Э.Е.
Каукаева
(Тараз қаласы, Қазақстан)
ҚАРЫМ
-
ҚАТЫНАС КЕЗІНДЕ ПАЙДА БОЛАТЫН ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Нарықтық қатынас кезінде білім беру жүйесі динамикалық, демократиялық, гумандық және ұлттардың өзінің
мемлекет құрлымын өздері шешу принцпінде дамуы қажет. Сонымен бірге әр адамның Жан
-
жақты білім алуына
мүмкіндік туғыза отырып, ол адамның еркін және өнегелі, басқа адамдардың абыройын, құқы мен еркіндігін сыйлайтын
және қазақ халқының мәдени
-
тарихи тәжірибесі мен республиканың әлеуметтік
-
экономикалық ерекшеліктеріне
сүйене отырып, қалыптасуын орнықтыру керек. Бүгінгі нарықтық экономикаға көшіп жатқан кезеңде және етек жайған
экономикалық дағдарысқа қыспаққа алып тұрған кезде маман кадрлар дайындау ісіне қажетті деңгейде оқыту әдісін
таппаса, істің түйіні шешілмей, қиындай берері белгілі. Сондықтанда экономикалық тәуелсіздікке жету үшін не істеу
керек, халыққа білім беруді, мамандар дайындауды, ғылымды дамытуды, озат технологияны өндіріске енгізуді, табиғи
байлықты адам күшін парасатты, ұтымды тиімді пайдалануды басқа елдер мен экономикалық байланысымызды
қамтитын ерекше бағдарлама жасау керек.
212
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
Психология ғылымы адамның қарым
-
қатынасы мен іс
-
әрекетін бірлестіріп қарап, оны принциптік түрде
басшылыққа алады. Егер қарым
-
қатынастың пайда болуын зерттесек, онда оның әлеуметтік табиғаты мен
қызметтерін іс
-
әрекетінің басқа түрлерімен және адам психикасының да дамуымен байланысын көреміз. Бұл орайда
К.Маркс пен Ф.Энгельстің айтуынша қарым
-
қатынастың дамуы адамның еңбегімен байланысты [1
-
2]. Қоғамдық еңбек
күрделеніп, жаңа сатыға көтерілген сайын, адамдардың қарым
-
қатынасы сапалы түрде күшейе түседі. Бірақ
әлеуметтік мәні жоқ қарым
-
қатынастар да кездеседі. Мысалы: ер мен әйел адамдардың арасындағы сүйіспеншілік
қарым
-
қатынастар.
Кейбір қарым
-
қатынастар адамдардың жасайтын қызметіне (роліне) байланысты болады. Мұндай қарым
-
қатынасты ролдік, яғни жасайтын қызметіне байланысты қарым
-
қатынас дейді. Мысалы, сырқат адам мен дәрігердің,
оқушы мен оқытушының арасындағы қарым
-
қатынастарды жоғарыда біз бұны міндетті қатынастардың түрлеріне
жататынын атап өттік. Оқу орындарындағы тәрбие әртүрлі қарым
-
қатынастың жүйесі бойынша жүзеге асады: “оқушы,
студент –
тәрбиешілер ұжымы ”, “оқытушы
-
студент”, “студент
-
студент”.
Қарым
-
қатынас арқылы қалыптасып келе жатқан тұлғааралық қатынас байланыс, ерікті бірлескен әрекет пен
бірлескен қатынас негізінде болса, ол студент тұлғасын дамыту мен тәрбиелеу жолдары болып табылады.
Қарым
-
қатынас жасауда толеранттылық мәселесі бірінші орында тұрады. Демек, адамдар бір
-
бірімен қарым
-
қатынас жасай отырып, әр түрлі қақтығыстарға тап болады. Болашаққа зор үмітпен қарап, осы қақтығыстарды
өздеріне тиімді етіп шешу жолдарында шыдамдылық, төзімділік, яғни толеранттылық таныту қажет. Осының
арқасында ғана қақтығыстарды шешуге болады. Қақтығыс іс
-
әрекеттің түрлеріне және мазмұнына, мақсатына,
тәртіптеріне, бағыттарына байланысты тармақталған өте күрделі процестердің бірі. Қақтығыс адамдар қарым
-
қатынасы аумағында пайда болады және қарама
-
қайшылыққа әкеледі.
Психологияда қақтығыс «теріс эмоционалды уайымдайтын адамдар тобының немесе индивидтің
тұлғааралық қарым
-
қатынастың немесе тұлғааралық бірлескен әрекеттерде санадан тыс алынған эпизодтың бір
-
бірімен сәйкес емес қарама
-
қарсы бағытталған тенденциялардың қақтығысуы» ретінде анықталады.
Қақтығыс түрлері өте алуан және оларды В.Ворониннің көрсетуі бойынша қарастыруға болады. В.Воронин
халықтың білім беру саласында әкімшілік, ата
-
аналар, мұғалімдер және оқушылар әрекеттерінің субъектілерін бөліп
көрсеткен. Субъектілер өзара әрекетке түсу қажеттілігінде келесі қақтығыстарға тап болады: оқушы
-
оқушы; оқушы
-
мұғалім; оқушы
-
ата
-
ана; оқушы
-
әкімшілік; мұғалім
-
мұғалім; мұғалім
-
ата
-
ана; мұғалім
-
әкімшілік; әкімшілік
-
әкімшілік.
Осылардың ішіндегі ең маңыздысы және жоғары назарды талап ететін оқушы мен мұғалім қарым
-
қатынасы болып
табылады.
Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым
-
қатынас проблемасын әркім өзінше түсінеді: біреулері ойдан
шығарылған десе, екіншілері бұл туралы ешқашан ойланбағанын айтады, ал үшіншілері болса, бұған тіптен көп көңіл
бөліп, маңызды мән береді. Педагогтар мен психологтардың зерттеулерінің маңызды сапаларына негізделген қарым
-
қатынас педагогика мен психологиядағы ең маңызды мәселелердің бірі.
Қақтығыс –
өмір әрекетінің әртүрлі аумақтарына және түрлеріне байланысты тармақталған өте күрделі
құбылыстардың бірі. Қақтығыс мәселесі басқарудың әлеуметтік
-
психологиялық міндеттерін шешу үрдісінде қақтығыс
ортақ назарда. Өйткені олар адамдар қарым
-
қатынасы аумағында пайда болып жалғасын тауып, қарама
-
қайшылық
нәтижесіне әкелетіні белгілі. Осы сәтте ұжымдағы өзара тұлғалық қақтығыстар басты мағынаға ие болады.
Өзара жеке бас қақтығысы барысында адамдар бір
-
бірімен қарама
-
қарсы келеді, ауыр қарым
-
қатынас пайда
болып өрісін табады. Бұның негізгі себебі адамдар арасындағы әртүрлі қақтығыстар біріккен әрекет ағымындағы
мақсаттары қарама
-
қайшы, тәртіп амалдары, адамдар бағыттары кері сипатта болғаны. Қақтығыс субьектілері нақты
жағдайды әртүрлі қабылдайды және түсіндіреді.
Қақтығысты шешу тәсілдері де әртүрлі. Олар қақтығыстың пайда болу факторларына байланысты.
Факторларды жіктейтін болсақ, онда олар екі үлкен топқа бөлінеді: жағымды және жағымсыз факторлар.
Ұжымның бірлігін, тұтастығын, өзара қарым
-
қатынастарды бұзушы жағымсыз факторлар: серіктестің бағалау
сынын мойындамау, бастапқы көзқарастардың шашырау тенденциялары, серіктесті ұтымды емес шешімге ұмтылуы,
қақтығыс шиеленісі, бастапқы мәселелердің шешімінен бас тарту, қақтығыс жағдайының ауыр шешілу формасы.
Ұжымның бірлігін, тұтастығын сақтаушы жағымды факторларға: екі жақты өзара қарым
-
қатынас сипатын
анықтап ашып алу, ұжымның жаңа даму бағытын табу, қақтығыс субьектілерінің жеке бас сапаларын көру жатады.
Н.В.Гришинa өз анықтамасында қақтығыстың тиімділігін белгі беру қызметімен байланыстырады:
«қақтығыстың пайда болуында қанша обьективті негіз болса, ол әлеуметттік өндірістік жағдайдағы сәтсіздікті
көрсетеді». Қақтығыстың жағымды және жағымсыз факторлар арасын обьективті ортақ міндет байланыстырады [3].
В.Линколь қақтығыстың келесі себептерін көрсетеді: ақпараттық, тәртіптілік, қарым
-
қатынас, құндылық және
құрылымдық.
Ақпараттық фактор: толық және нақты емес дәлел, қосымша қақтығыс тарихы және мәселесі мазмұнының
нақтылығымен байланысты сұрақтар: алдын ала келген ақпарат, соңғы ақпарат,заңдылық сұрақтары, ережелер,
әрекет тәртібі, эксперттің сенімсіздігі.
Тәртіп факторының
жағымсыз себептеріне білімділік, агрессия және өзімшілдік мағынасы кіреді. Сондай
-
ақ:
жеке бас қауіпсіздігіне қатер төндіру (физикалық, қаржылық, эмоциялық және әлеуметтік);
өзін
-
өзі бағалауды төмендету
;
жағымды үмітті ақтамау, уәдені бұзу;
әр уақытта алаңдату, қобалжу, ыңғайсыздық;
дөрекілік сипаттамасы
.
Екі жақты қарым
-
қатынастың маңызды факторлары:
екі жақты келісімді қарым
-
қатынасқа келу;
екі жаққа да қарым
-
қатынас маңыздылығының көрініс табуы;
құндылық жоспары бойынша екі жақтың бірікпеушілік, тәртіп,
жеке және кәсіби мақсаттар және жеке
қарым
-
қатынас;
білім қоры деңгейінің әр түрлілігі;
қарым
-
қатынас тарихы, ұзақтығы, өткендегі қарым
-
қатынастың кері әсері;
топтың құндылығы
.
Құндылық факторы –
құндылықтар әрекет күші және маңыздылығы бойынша өзгешелеу.
Оларға тәртіптің
дербес жүйесі, топтық және кәсіби дәстүрлер, қалып, әрекет амалы, мәдени, аумақтық және саяси құндылықтар,
дәстүрлі сенім жүйесі және оған байланысты күтім.
«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»
213
Құрылымдық факторларға: саясат жүйесі, еңбек ақы төлеу жүйесі, еңбек деңгейінің дамуы жатады.
Қақтығыстың әр түрлі сипаттамалырын салыстыру арқылы тұлға аралық шиеленіс деңгейін талдауға мүмкіндік
аламыз.
Егер қарама
-
қайшылықтың обьективті негізі болмаған жағдайда қақтығыс жалған болып есептеледі. Сонымен
бірге қарама
-
қайшылықтың обьективті негізі болса, онда құрылымдық фактор әсерінде пайда болу шешімі жоқ қарым
-
қатынас болып табылады. Егер тәртіп факторлары, құндылық факторларына байланысты пайда болса, онда қарама
-
қайшылық арасындағы аралық қақтығыс пайда болады.
Қақтығыстардан өмірде қашып құтылу мүмкін емес, сондықтан олардың зияны көлемді болса да,
қақтығыстардан жағымды бөлігін алуға тырысу қажет.
Қақтығыстың пайда болуына, оны сезінуге сезім белсенді әсер етеді. Қақтығыс субьектілерінің бірінің жауласу
сезімі, агрессия, антипатия
сезімнің басымдылық деңгейі әсерін береді. Осының нәтижесінде қақтығыс субьектілерінің
әр біреуінде өзіндік ситуация бейнесі қалыптасады.
Жоғары аталған факторлар жиынтығы сәйкесінше қақтығыс үрдісіндегі тәртіптің түрлерін көрсетеді:
бәсекелестік, қарсылық көрсетпеу, ортақ келісімге келу, қақтығыстан кету, бірлесу немесе бірігіп әрекет ету.
Бәсекелестік –
өз қызығушылықтарын жүзеге асыру, басқалардың қызығушылықтарын пайдалана отырып,
мақсатына жету. Қарсылық көрсетпеу –
берекелі қарым
-
қатынасты тудыру және сақтауға ұмтылу басқалардың
қызығушылықтарын қамтамасыз ету, қойылған талаптармен келісу. Ортақ келісімге келу –
келіспеушілікті қалпына
келтіруге тырысу, айырбастық, ортақ шешімді іздеу. Қақтығыстан кету –
жауапкершіліктен қашу, келіспеушілікті
көрмеу, қақтығысты жасыру, ситуациядан шығу. Бірлесу немесе бірігіп әрекет ету –
екі жақты қызығушылықтардың
қанағаттандырылуы.
Жалпы қақтығыс себептері үш топқа бөлінеді:
өзара әрекет мазмұнымен анықталады (бірлескен әрекет);
өзара жеке бас қарым
-
қатынас ерекшеліктері;
субьектілердің жеке бас ерекшелігі.
Қақтығыстың алдын –
алу жолдары:
ұжымда құқықтар мен міндеттерді қалыптастыру
;
арнайы жұмысты орындау ережелерін даярлау;
бірлесе әрекет ету принципін қатал қадағалау;
ұжымның стратегиялық және перспективалық мақсаттары;
саясат туралы жұмысшыларды құлағдар етіп отыру;
ұжымның ортақ құндылықтарын қалыптастыру.
Сондай
-
ақ қандай да бір ұйымдағы қақтығыстың алдын алуға әсерін тигізетін бірден
-
бір фактор ретінде
қарым
-
қатынасты алуға болады. Адамдардың мақсаты мен функциялары –
күрделі қарым
-
қатынасты құрайды.
Мәселен, субординациялық қарым
-
қатынас басқару органдарының бөлімдерінің арасында орын алумен қатар, әр
түрлі деңгейдегі басқарушылардың, орындаушылардың арасында да орын алады.
Басқару қарым
-
қатынасының мазмұны басқару объектісімен
және субъектісінің арасындағы қарым
-
қатынаспен
шектелмейді. Бұл сонымен қатар жүйе элементтерінің бір
-
біріне бағынбайтын иерархиялық деңгейлерінің
арасындағы қарым
-
қатынас.
Координациялық қарым
-
қатынас
жеке орындаушылармен қатар басқару жүйесінің жеке бөлімдерін де
байланыстырады. Тұтас координациялық қарым
-
қатынас басқару жүйесіндегі өзбеттілік қарым
-
қатынас болып
табылады. Қорытындылай келе
,
қақтығыстың пайда болуына жол бермеу мақсатында ұжымның мақсаттарын және
құрылымын нақты анықтау
қажет. Қақтығыс жағдайында басқарушы кеңесші ролін ұстанған жөн. Жалпы бірлік бар
жерде тірлік бар деп қазақ даналығы бекер айтпаған.
Достарыңызбен бөлісу: |