Яков Гавердовский қазақтың кәдуілгі құқығы туралы («Жеті жарғы» жайлы алғашқы жазба дерек) (Қайрат Әлімжан, заңгер)
жүктеу/скачать 100,58 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- [қазақтар. - Қ.Ә.]
| [Құн туралы]
«…После сего, по объявлению вновь присланных от неприятелей к нам старшин, бии не прежде хотели нас отпустить, как заплатим по их закону им кун, или мзду за всех убитых и раненых, а прочим всем, когда дадим подарки. Оставшиеся при нас купцы, на произвол коих отдано было нами сие требование, жалея более о жизни своей, нежели об имении, взялись для сохранения и всех исполнить требуемую выплату, ибо в прежние годы, удовлетворение несправедливо требуемой грабителями подобной сему подати, спасало всегда их караваны. Они убедили киргизцев также принять под Алкораном присягу, что по получении куна оставят уже нас спокойными… К полудню уже все было заплачено, и сверх 6000 червонных, оставшихся только у Ибрагима Измаилова, отдаваемы были не в малом количестве сукна, плис, кожи и корольки…». «…Сверх чаяния нашего, наконец, киргизцы, не удовольствовавшись полученным добровольно, жалели потерять и последнюю, глазам их представлявшуюся, добычу. Они, наруша данную нам присягу и думая найти нас ослабевшими, снова стали делать на нас нападение…».[53] «…Осыдан кейін, дұшпандарымыз бізге жіберген старшындарының айтқанындай, олардың заңы бойынша, әр өлтірілген және жарақаттанған адамы үшін құн немесе ақы төленгенше және тірі қалған адамдарға сый берілгенше олардың билері бізді жібергісі келмейді. Бұл мәселені шешуге біз қасымызда қалған көпестердің еркіне бергенімізде олар мүліктерінен гөрі жандарын сақтауға ұмтылып және қалғандарымызды құтқаруға тырысып шығарылған талапты орындауға келісті, өйткені бұрынғы жылдары қарақшылардың әділетсіз талап еткен осындай «алым-салығы» төленген жағдайда көпестердің керуендері аман-сау құтылған. Бұған қоса көпестер құн төленген соң бізді жайымызға қалдыратыны туралы қырғыздарды [қазақтарды. - Қ.Ә.] Құран ұстап ант етуге көндіреді… Түске таман келісілген ақы төленіп бітті және де Ибраһим Исмайыловта ғана қалған 6000 червонный[54] ақшасына қоса қарақшыларға көптеген мөлшерде мауыты, мақпал, тері және асыл металды түйіршіктер берілді…» «…Ақырында, үмітіміз ақталмай, қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] біз өз еркімізбен бергенін қанағат тұтпай, бізде қалған мүлікті олардың олжасы деп арандары ашылып шабуылдарын қайтадан бастады…». «На последнее желание наше не прежде хотели согласиться, как тогда, когда по закону их выдадим за убитых и раненых кун, т.е. мзду. Оставшиеся при нас купцы с радостью взялись удовлетворить сему требованию, ибо в прежние годы подобная сему мзда нередко спасала купцов и товар. Киргизцы в верности их обещания произнесли пред Алкораном клятвенную присягу** [** За каждого убитого положено было выдать по 100 червонных.]… К 5-му часу пополудни было выдано им 6000 червонных и сверх того многие товары…».[55] «Біздің соңғы тілегімізді олардың заңдары бойынша өлтірілген мен жараланғандарының есесіне құн, яғни ақы төленген соң ғана орындауға келісті. Бізбен бірге қалған көпестер бұл талаптарын қанағаттандырамыз деп қуана қарсы алды, өйткені бұрынғы жылдары осыған ұқсас ақы төленгенде көпестер және олардың тауарлары аман сау қалатын. Қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] уәделерінің беріктігіне Құран ұстап ант етті** [** Әр өлтірілген адам басына 100 червонный төленуі тиіс еді.[56]]… Түс ауа бес сағатқа таман оларға 6000 червонный төленіп бұған қоса көптеген тауар да берілді…». Басқа зерттеушілер жазғандай, ежелгі заманнан бері қазақтар ант етуден мүмкін болса қашқалақтап жүрген, өйткені жан беру, ант ету дегенді қазақ өте қиын әрі қорқынышты іс деп білген. Бұны, мәселен, «адамға кепілдік берген өледі, малға кепілдік берген төлейді»[57] деген қазақтың ежелгі мақалынан көруге болады. Ал Гавердовскийдің жоғарыдағы жазбасынан ұққанымыз, қарақшы қазақтар түк қиналмай, Құранды алып оп-оңай ант етеді. Бұдан сол кездегі қазақ қоғамының ант ету рәсіміне деген көзқарасының өзгергенін не өзгере бастағанын байқауға болады, яғни ежелгі заманда қалыптасқан қорқыныш сейіліп, ант ету рәсіміне бұрынғы зор құрмет күрт төмендеді деп қорытындылауға болады.[58] Осыған байланысты қарақшылар Құран ұстап ант етеді де, бірақ бұл анттарын қас қағым сәтте бұзып, түк болмағандай болып өз қарақшылықтарын жалғастыра береді. Әрине, ол қарақшылардың кәпірлер мен қазақ емес саудагерлерге ант еткеніміз түк емес (яғни қазақ құқығы оларға (бөтен адамдарға) жүрмейді) деген ойларының да болғаны мүмкін екенін ескеруіміз керек. «Между киргизцами редко слышно смертоубийство, ибо мщение за кровь непримиримо в роды родов, так что иногда стоит жизни и имения целых аулов. Во всякое время и во всяком месте, где бы не случилось встретить истцу киргизца того отделения, из которого был убийца, хотя бы сей и не был к тому причастен, но ежели не сделано по их обычаю примирения для заплаты мзды крови, то истец имеет право тотчас его умертвить. В проезд наш в степи случилось следующее происшествие, которого мы почти были свидетели: чумекейского отделения наездник, скрытно прокравшись к чиктынцам, напал на один аул в намерении отогнать скот, но неожидаемое сопротивление произвело драку, окончившеюся смертоубийством. Брат убитого протестовал всему своему отделению и требовал мести. Виновный предлагал кун, т.е. мзду крови, и между тем во время сих переговоров он умер от ран, в сем же деле от другого киргизца полученных. Но, несмотря на сие, ненависть и после смерти его не прекратилась. Истец возбудил своих биев собрать толпу народа и идти вооруженною рукою на весь удел виновного. Начальники сего последнего выехали сами с оружием и после некоторых сношений согласились обоюдно сделать совет и примирить виновных с тенью убитого. Условие положено, избранные депутаты выехали от обеих воюющих сторон на средину поля, оба ратных строя разделяющего, и, слезши с лошадей, сели в круг. Они для лучшего средства к примирению, взяли с собою одни брата убитого, а другие - трех сынов убийцы. После обыкновенного приветствия и по краткой молитве: «Да всевышний Бог пошлет им духа спасителя, могущего прервать восставший раздор», начались переговоры. Но при сем случае как скоро брат-мститель узнал в числе присутствующих детей ему ненавистных, то с поспешностью встал со своего места и мгновенно вонзил старшему из них в грудь кинжал. Вражда умолкла! Бии, принеся слова благодарения Богу и заключив друг друга в объятия, миролюбиво разъехались в свои жилища. Редко, однако ж, ныне совершаются таковые жертвы, корысть берет в сем случае преимущество, и кун кончит распрю…».[59] «Қырғыздарда [қазақтарда. - Қ.Ә.] адам өлтіру деген сирек болады, өйткені төгілген қан үшін кек алу дегенді ымыраға келтіру мүмкін емес, кейбір кезде осының негізінде пайда болған өшпенділіктің салдарынан бүкіл ауылдың адамдарын қырып, мал-мүлкін тонап кетеді. Қай кезде және қай жерде болсын кек алушы талапкер өлтіруші шыққан руға жататын қырғызды [қазақты. - Қ.Ә.] жолықса, байғұстың бұл іске еш қатысы болмаса да, және ымыраласу әдет-ғұрпы бойынша қан ақысы [яғни құн. - Қ.Ә.] төленбеген болса талапкер жолықкан адамды сол мезетте өлтіруге құқықты болған. Осы сахара арқылы өтіп жүргенімізде мынадай бір болған оқиғаны өз көзімізбен көргендей болдық: шөмекейдің бір шабандозы мал айдап кету ниетімен шектілердің бір ауылдарына жасырын келіп бас салады, бірақ күтпеген қарсылыққа тап болады. Ақыры, шыққан төбелес салдарынан бір адам қаза табады. Өлтірілгеннің туған бауыры кегімді қайтарамын деп бүкіл руына айтыпты. Қылмысты адам құн, яғни қан ақысын төлеуден жалтармайтынын айтып, келіссөз барысында тура осы төбелесте басқа қырғыз [қазақтан. - Қ.Ә.] салған жарақаттарынан дүниемен қоштасады. Бұған қарамастан оның қазасынан кейін де көре алмаушылық және жек көрушілік тыйылмады. Талапкер халықты жарақтандырып өз руының билерін қылмыстының қоныстарына аламанға шығуға көндіреді. Қылмыскер руының басшы ақсақалдары қару алып қарсы шығады, қарсы жақпен ауыс-түйіске түскеннен кейін кеңес құрып, кінәлілерді өлген адамның аруағымен ымыраластыруға келіседі. Келісім бойынша, қарсыласқан жақтар сайлаған өкілдері ұрыс алаңының ортасына келіп, аттардан түсіп алқа қотан құрып отырады. Ымыраға жағдай жасау үшін бір тарап өлтірілгеннің бауырын алса қарсы жақ өлтірушінің үш ұл-баласын ертіп әкеліпті. Әдеттегідей, сәлем алысып-берісіп және қысқаша «Жаратушы Аллаһ, аяқ астынан шыққан араздықты тыю үшін құтқарушыңды жібере гөр» деген сияқты баталарын айтып келіссөздерін бастапты. Дегенмен, кек алушы бауыр қылмыстының балаларын тани сала дереу алға ұмтылып үлкен баланың төсіне қанжарын сұғып жібереді. Жауыздық тыйылды! Билер Құдайға ризашылық сөздерін білдіріп, бірімен бірі төстерін қағыстырып тыныштықпен тарасып кетті. Дегенмен, қазіргі заманда осылай құрбандық шалу сирек кездеседі, әдетте пайдақорлық басым түсіп дау-жанжалдар құн төлеумен бітеді…». Гавердовский жазып отырған соңғы оқиғадан дәстүрлі қазақ қоғамында біріне бірі өшпенді руларды немесе отбасыларды (адамдарды) татуластыру немесе ымыраластыру не ымыраға келтіру әдет-ғұрпы болғанын көруге болады. Бұндай әдет-ғұрып ресми түрде өткізілгеннен кейін кінәлі жақ төгілген қанды қанмен емес құнмен өтеуге, яғни қан ақысын төлеуге міндеттеніп екі жақ осыған қанағат білдіріп тарасқан, осымен іс біткен. жүктеу/скачать 100,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|