Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Академик Н. И. Веселовский
| А ҚҚАН ЖҰЛДЫЗ Бірінші кітап РОМАН БІРІНШІ ТАРАУ Шы ғ
ә
ң
қ
қ
ң
ұ
ғ
ң
Шо қ
ңғ
ұ
ә
ққ
ұ
ө
қ
ң
ғ
ғ
к ө
ү
қ
ң
ғ
қ
ң
қ
ү
Біра қ
қ
ң
қ
ғ
ұ
ұ
ү
ү
қ
ө
қ
ҚҰСМҰРЫННЫҢ ҚЫРҚАСЫНДА ҚАРА ШАҢЫРАҚ Б ұл романның оқиғасы қазіргі Қостанай облысындағы Құсмұрын аталатын к өлдің, күнгей жақ қырқасында 1847 жылдық жазында басталды. «Айналасына ат шауып жете алмайды» дейтін, землемерлерді ң өлшеуінде «аңғарының аумағы алпыс километр» десетін, батысынан келіп құйылған Обаған өзені, шығысын жырып Тобыл өзені құятын б ұл көлдің неліктен Құсмұрын аталуын «білемін» дейтін адамдар т өмендегіше баяндайды. – Осы ма ңайдың, – дейді олар, – тауы, орманы жоқ, ұшы-қиыры жо қ, жап-жалпақ кең даласы көлге таяна бұйраттана бастайды да, а ңғарға жақындай қырқаланып кетеді. Қырқаның күнгейіндегі биік д өң, батыс жақ беті «Ханжатқан» аталатын ойпатқа жақындай, жі ңішкере беріп, темір ұстасының төсіндей сүйірленіп бітеді. Са ғымды күндері алыстан қараған адамға, осы сүйір қонғалы келе жат қан алып құстың тұмсығына ұқсайды. Жұрт сол тұмсықты Құсмұрын атаған да, кел де солай аталып кеткен. К өрген ел, көлдің өзін де қызық қып сипаттайды: «Тұрқы батыстан шы ғысқа қарай созылған бұл көлге, – деседі олар, – биік қырқадан қарасаң, суы мол жылы мойнын батысқа қарай соза, қанат, құйрықтарын жая, аяқтарын тарбайта жусап жатқан алып қоңыр қазға, суы азайып, бетіне тұз байланған жылы әлгіндей түрде жатқан а ққуға, құрғақшылық жылы қара батпағы мен ақ тақыры араласқан ша қта ит – ала қазға ұқсайды». Б ұл сипаттаудың дұрыстығын көлге 1949 жылдың суы мол жазында, 1956 жылды ң тұз байланған күзінде, 1963 жылдың та қыршылығында барып өзім де көрдім. Құсмұрын дөңінің теріскей жақ еңісінен: «Бас», «Орта», «Аяқ» аталып
үш бұлақ ағады да көлге сарқылады, сулары тұщы, жыралары тере
ң келеді, ол жыраларға бойы аласа, денесі қиқы-шойқы, б ұтақтары қалын, қайын, өседі. Құсмұрынның батыс жағындағы көк ойпат «Ханжатқан» аталады. – Олай деу себебі, – дейді білетін адамдар, – өткен ғасырдың отызыншы жылдарында Сібір әкімдерімен жанжалдасқан, Орынбор әкімдерімен келісуде д әмесі бол ған
Кенесары Қасымов
К өкшетаудағы мекенінен іргесін сөгеді де, соңына ерген елді бастап Құсмұрын ойпатына қоныстайды. Сол кезде осы маңайды мекендейтін, иманды қ дағуасын құрған Марал Құрманұлының « ғазават» аталатын дін соғысы жүріп жатады. Орынбор әкімдерімен де келісе алма ған Кенесары, ғазаватқа қосылып, көтеріліс ұлғайып кету қаупі туған соң, Сібірден де, Орынбордан да әскер шығып ғазаватшыларды екі жақтан да қыспаққа алды да, олар Торғай, Ыр ғыз жағына ауады. Сол күндерден бастап Кенесары мекендеген орын «Ханжат қан» аталады. Кенесарыдан әлі де қауіп күткен патша үкіметі 1834 жылдың, к үзінде Құсмұрынның дөңіне әскерлік бекініс орнатады, сол ма ңайдағы қазақ елін билейтін дуан (округ) ашып, атын «Аман қарағай» қояды, дуанның аға сұлтаны Шыңғыс Уәлиханов болады. Келер жылы Кенесарыны ң Түркістан жаққа ауып кеткен хабары естіледі. Сол кезде «орынборлы қ» және «сібірлік» аталатын қазақтардың жер шегі анықталып, Обаған өзенінің батысы – Орынбор
әкімшілігіне, шығысы – Сібір әкімшілігіне қарайды. Аман
қарағай Орынбор өлкесіне кірген соң, Шыңғыс ол арадан қыстауын Обаған өзенінің орта тұсына жақын жердегі «Күнтимес» аталатын қалың орманға аударады. Дуанның аты Құсмұрын болады. Қыстауын «Күнтимеске» салған Шыңғыс, жаз айларында, Құсмұрын қырқасының үш бұлағына шағындап егіспен айналысатын, а қсақ-тоқсақ, арық-тұрақ малдарды күтетін азын- аула қ қарашысын қалдырып, өзге малдары мен қарашылары «Орда» аталатын а қ ауылымен Ұлытау
жа қтағы
« Қалмақкөл», «Сал қынкөлді», кейде одан әрі Құлаайғыр, немесе Кеңгір өзендерін жайлап қайтады.
«Орда» немесе «А қ» аталатын ауыл да бір қауым үй іші «Абылай хан ордасы» аталатын үйде Шыңғыс пен бәйбішесі Зейнеп, және ерекше жа қсы көрер бірер балаларым тұрады, оң жақ қатарда өзге балаларымен, оларды к үтушілер тұратын «балахана», сол жақ қатарда қонағы тыйылмайтын «мейманхана», оған таяу – «асхана», «бала- ша ға» таяу, Уәлінің туған інісі – Шепенің үйі. Бұл үйдің бәрі де жаз айларында кіршіксіз а қ кигіздерін жауып, алыстан қарағанда айдында ж үзген аққулардай көрінеді. Қоңырқайы – асхана ғана. Үйлердің арасы алша қ тігіліп, аумағы үлкен ауылдай орын алады. « Қарашы» аталатын қоңсы ауыл қырық рудан құралған кедейлер. Олар орда ға атпен қатынасарлықтай жырағырақ жерде отырады. Мал атаулы соны ң маңында. Қымыз сол ауылдан ордаға түйемен тасылады, мал да сонда жиылып, мейманхана ға еті ғана жеткізіледі. Қонақтар аттарын алыстағы бағанға қалдырады да, өздері ордаға ш ұбырып жаяу келеді. Қарашы ауыл қашан да болса ақ ауылдан алысыра қ отырады. Романны ң оқиғасы басталған 1847 жылдың көктемінде Шыңғыс алыста ғы жайлауға мезгілінде кешпей, ақ ауылын Құсмұрынның Бас б ұлағына, қарашы ауылын Аяқ бұлағына қондырып, ордалық үйлеріне ақ емес, қоңыр кигіз жаптырып, биылғы жазда сол арадан қозғалмайтын қалғанын аңғартты. Шы ңғыс отыратын кигіз үйді, маңайдағы ел «Абылай ханның ордасы» деп к өшер, қонар алдында хабарланып, орда үйін жықпай еш қайсысы жықпайды, орда көшінің алдына басқа көш түспейтін, к өлденең көш кездессе, тоқырап тұрып орда көшін өткізіп жіберетін, к өш жолында тоқырап жерлерде, іргелес болып қалғандар ең кемі қойын сойып, әйтпесе тайын немесе биесін жетектеп әкеп ерулік етті ң. Жайлауға жеткенде орда шаңырағын көтермей, ешкім де к өтермейтін. Жайлауға орныққанда, сол маңайға қонған рулар өзара кезектесіп, бірі – « өз сыбағаң» деп, бірі – «аруақтың сыбағысы» деп, к өгенді қой, қосақты жылқыларды тіркеулі түйелерді лек-легімен әкеліп жататын, әрбір «сыбағаға» сабалы қымыздар қосылатын. Енді біреулері Шы ңғысты қонаққа шақырса, қасына жақсы-жайсаңдарын ерте ж
үріп, бір ауыл «сәскелік», бір ауыл «түстік», бір ауыл «кештік» деп к
өл-көсір қонағасы беретін. 1847 жылды ң көктемінде, төңіректегі ауылдар өйткен жоқ. Орданы
ң бұл жазда Құсмұрын қырқасына қонып, қозғалмауын біле- т ұра жайлауға қарай аласапыран кезден-ақ жылжитын ауылдардың еш қайсысы ордаға қарайламай баса-көктеп кете барды. Орда қасында, оның, көлеңкесі сияқтанып Аяқ бұлақта қозғалмайтын қарашы ауыл ғана қалды. Б ұған дейін Құсмұрын қырқасын жайлап көрмеген орда ауылдың биыл б үйтуіне түсінгендер де, түсінбегендер де болды. Т үсінбеушілердің қайран қалғаны: барлық белгілеріне қарағанда биыл ж ұттың жылы. Әдеттегі жылдарда, бұл маңайдың қысының қары қалын, болады. Өткен қыста өйтпей, қырбық қана қар жауды да, к
өктем туа кілегейленіп жерге сіңіп кетті. Әдеттегі жылдарда бұл ма ңайдың көктемі де, күзі де жаңбырлы болады. Өткен күз өйтпей, ала жаздай жерге аспаннан тамшы т үспей, топырақ құрғап, желді к үндері шаңнан боран соғатын болды. Әдеттегі жылдардың жазы б ұлтты, самалды келіп, көбіне қоңыржай боп тұратын. Биылғы к өктем туа күн шыға бере шақырайып алды да, малдың да, жанның да мазасын кетіретін ысты қ аңызақ үнемі соқты да тұрды. Қардың азды ғынан, жаңбырдың жоқтығынан, көк атаулы көктемде бас тарта беріп семіп қалды да, жер тақырланып, малдың тісіне сыздық болар н әр табылмады. Осы құрғақшылықтың салдарынан, сулы жылдары Құсмұрын көліне батыс жағынан құйылып, шығысынан ақтарыла шы ғып кететін Обаған өзені арнасында үздік-үздік қана жылтырап, ш ұқырға толған судағы балықтарды жұрт шелекпен іліп алды. Суы табандап қалған көлдің беті адам қарағысыз ала - айран боп, борсы ған сорған, топырағы төңіректі мүңкітіп жіберді. Сол ма ңайдың «өмірінде суалмапты» дейтін шалқар, тұщы көлдері: Қойбағар, Жасылбағар, Тімтуір де биыл тартылып, жалтыры мал да, адам да жетпейтін алыс қа кетті. Тақыршылық қыса бастаған соң ма ңайдың ауылдары алыстағы жайлауларына биыл жылдағыдан ерте к өшті, «онда тақыршылық бар» дегенмен бір жылға түбірі де азық боларлы қ баялыш, изен, жусан, ши сияқты шөптері, тобылғы, қараған, еркек, қоян сүйек сияқты бұталары бар. Оcындай та қыршылықта, Шыңғыс сауын биелер мен сойыстық қойларын ғана Құсмұрында қалдырды да, өзге малдарын Орынборлық қазақтардың Тобыл бойында ғы дуана Ахмет Жантуриннің жәрдемімен жұты жоқ Жайы
қ бойына айдатты. Оны
ң биыл неге бүйтуі оқырман көпшілікке түсінікті болу үшін, ордасыны
ң тігілу тарихын қысқаша баяндай кетейік. Шежірешілер орданы ң арғы негізін, монғол Шыңғыс ханның ордасына апарып жал ғастырады. Ол Шыңғысты дәріптеушілер: «адамнан емес, к үн нұрынан жаралған екен деген ертегі таратып, екінші атын «К үншуақ» қойып кеткен. – К
үншуақ көтерген орданың қара шаңырағы, – деді шежірешілер, – ол өлгеннен кейін үшке бөлініп. Еділ бойында «Алтын орда» атал ғаны үлкен ұлы – Жошы Самарқанда «Көкорда», атал
ғаны ортаншы баласы. — Шағатайға, Пекинде «Ақ орда» атан
ғаны кіші баласы – Төлеге берілген екен. Біз сипаттағалы отыр
ған Шыңғыс Уәліұлы Жошыға жатады. Жошы өлгенсін, «Алтын орда»: Қырым, Астрахань, Қазанның ханы, Жошы ұрпағы – Ж әнібек, қазақша Әз-Жәнібек. Біздің Шыңғыс соның ұрпағы. Одан кейінгі аталары – он жетінші ғасырда қазақтар хан болған еңсегей бойлы Ер - Есімге одан, он сегізінші ғасырда қазақтың орта жүзіне хан бол ған Абылайға, одан, Абылайдың орнына хан болған Уәліге со ғады.
– У әлінің Шыңғысы отырған шаңырақтың «қара» аталатын себебі, – дейді ертегішілер, – мон ғол Шыңғыс ханнан бері бұл орданы ң қаңқасы мен кигізі сан рет жаңғырғанмен, шаңырағын еш уа қытта өзгермей, алғашқы түнде қалып қойған. Тұтас еменнен иіліп жасал ған бұл шаңырақ, жақсы күтіп жыл сайын жылқының майымен былай бергендіктен, п әлен ғасыр бойына ыс шалғандықпен, а ғашы жылдан жылға жылтырай түсіп, өңі қап-қара түн, темірдей қатайып қалған, «қара шаңырақ» аталуы сондықтан. Б ұл шаңырақтың бергі Шыңғыстың қолына қайдан түсуін де о қырмандарға қысқаша баяндай кетейік. Ол үшін, арғы тарихты қоя т ұрып, оқиғаны Абылайдан бастайық. Абылайды ң әкесі – Әбілфайыз он сегізінші ғасырдың басында Б ұхара қаласында хандық құрады. Сол кезде қаланы Иран шаһы – Н әдір жаулап алады да, Әбілфайызды да, тұқымын да түгел қырады. Абылай ол кезде жеті-сегіздегі бала екен, аты – Әбілмансұр екен. Осы баланы Әбілфайыздың бір құлы жеміс бауының, қалың ішіндегі тандыр ға тығып, апаттан аман алып қалады. – Қара Бұхардың айналасында, – дейді ертегішілер, – биіктігінен адам өрлеп өте алмайтын, аумағына ат шаптырса жете алмайтын, шот шаба алмайтын, балта кесе алмайтын, с үймен тесе алмайтын, тастан қаланған, қырық қақпалы қорғаны бар екен. Егер қаланы жау қамап, қақпадан тұрғындар қаша алмаса, жер астымен зыту үшін жасалған, жан сезбейтін жетпіс үңгір бар екен. Әбілмансұрды жасырған құл, жау жалыны бәсеңдеген бір сәтте, баланы ертіп үңгірлердің бірімен далаға шығады. Енді
қайда бару керек? Құлдың есіне, Түркістан қаласында тұрып, қазақ даласына ханды қ құратын Әбілмәмбет түседі. Ол Әбілфайыздың немере туысы. Құл Әбілмансұрды соған апарады. Қатал хан жетім қалған жас туысын жа қын көріп күтудің орнына, қасындағы құлына қосып, табанын тас қа тілдіріп, қойын жаяу бақтырады. Ересек болып есін біле баста ған шақта Әбілмансұр ағасының жалшысы болу ға намыстанады да: « Өз қорлығыңнан жат қорлығы жақсы» деген, бұдан да бетімізбен қаңғырып, жаттың малын бағайық деп, құлын ертіп кете барады. Олар Шымкент пен Ташкент арасында ғы Қазығұрт тауын мекендеген, Үйсін руынан шыққан атақты би Төлеге кездеседі де, т үйелерін бағады. «Жеткіншекке «Атын, кім?» дегенде «Сабалақ» дейді, қасындағы «құлдық баласымын» дейді, басқа жөнін айтпайды. Т үйе бағатын Сабалақ ер жетіп, сымбатты сұлу жігіт болады. Ол та ңертең малдан келгенде айран ішеді екен. Төленін, бәйбішесі оны жа қсы көріп, кішірек бір тегеш айранды арнап ұйытады екен. Бір с әтте, бәйбішесі Төлеге: – «Осы Сабалақ аруақты адам сияқты, өйткені таңертең келіп сәлем бергенде, сен селк ете түсесің», – дейді Т өле: «Жо қ, өйтпеймін», – деп таласады. «Ендеше, – дейді бәйбішесі, Сабала қ келерде, мен тізеңе тебеннің ұшын ғана іліктіріп қояйын. Сабала қ сәлем бергенде сескенсең тебен ұшып кетеді, әйтпесе, орнынан қозғалмайды». Бәйбіше осылай істегенде, тебен ұшып кетеді. Т өле Сабалақтан сескенетінін сонда ғана біледі де, атақ- абыройына ие болып ж үрген біреу болмаған деп, тез құтылу қамын ойлайды, біра қ қалай? Осы жайды ақылдасқанда: – Мен о ған, – дейді бәйбіше, – енді келгенде тұщы айран емес, сары сулы ащы іркіт берейін, со ған қорланады да бізден кетеді. Б әйбіше сөйткен кезде, сары суы бетінде көлкіп, быжылдап тұрған іркітті. Сабала қ саусағымен бұлғап – бұлғап жұта салады да, шығып ж үре береді. Төле: – Бұл ненің белгісі?» – дегенде, бәйбіше: – «Т үбінде билеген еліңді осылай сапырып быт-шытын шығарармын», – дегені, ол енді осы кеткеннен оралмайды», – дейді. Сол рас қа шы ғады. Біржола кеткен Сабала қтың қайда баруы керек? 1823 жылы Қаратау мен Сырдария бойын жайлаған қазақ елін, Алатауды
ң (Тянь-Шань) теріскей шығысында құйылған, Жоңғар атал
ған қалмақ хандығының қатты жалауы, содан қашқан қазақтар Ар қа аталатын жонға, одан әрі – Сібірге ауып кеткені, елсіз құлазып жататын сол елдегілерге т ұрақтағаны, тарихи материалдардан мәлім. Әбілмансұрдың естуінше, Түркістан ханы – Әбілмәмбеттің Арқа мен Сібірдегі қазақтарды билеуге қолы жетпейді, ол елдерді: Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақ – Жәнібек, Қара керей Қабанбай, Қанжығалы Б өгенбай сияқты ру басыларын билейді. Қазығұрттан қозғалған Әбілмансұр «құл әкесін» ертеді де, сол жа ққа жең тартады. Осы бетінде ол аса ауыр қылмыс жасайды. Жолда, «Хан» тауына т үнеген шақта «құл әкесін» өлтіреді! – Неге? – деген с ұрауға:
– Ол кездегі құлдың бір құлағы кесік болады екен, – деп жауап береді ертегішілер, – Әбілмансұрға «әке құлдың» да құлағы солай екен. Сондай құлды Абылайдың енді ерткісі келмейді. Ар қаға ауған Әбілмансұр Есіл өзеніне келеді де, кейін Қызылжар қаласы орнаған тұсын мекендеген. Қарауыл руынан шыққан Д әулеткелді дейтін байға жылқышы болады, оған да «Атым – Сабала қ, еліміздің ханының баласын өлтіріп қашып жүрген жігітпін» – дейді. Әбілмансұр жылқы баға бастаған шақта, сол маңайдағы қазақ елін Жо ңғар қалмақтары тағы шауып, қатты қырғынға ұшыратады, к өп мал мен жанды алып кетеді. Қапыда ұрылған қазақтарды жоғарыда аталған билер бастап жауды
қуады да, Балқаш көлінің маңына жетіп, қатты соғыс болады, сонда жау ға «Абылайлап» шапқан біреу ерекше ерлік көрсетеді. Жау же ңіледі. Кіріптар болған мал-жанды қазақтар айырып алады. Есін жи ған ел «абылайлаған кім?» деп сұрастырса, Дәулеткелдінің жыл қышысы – Сабалақ!.. Оның шын мән-жайы сонда ғана аны қталады. Оның арғы атасы «Қан ішер» аталған Абылай хан екен, Әбілмансұр жауға шапқанда соның есімін ұран қылған екен. «Сабала
қтың» кім екенін білген, қылығына риза болған қазақтар, оны боз биені ң сүтіне шомылдырып, боз айғырды құрмалдыққа шалып, Бурабай келінін, желкесіндегі «Хан» аталып кеткен шал қар к
мекендейтін Аты ғай және Қарауыл рулары Абылайға алты қыз беріп, алты а қ отау тігіп, алдына алпыс түйе, алты жүз жылқы, алты мың қой салып беріпті-міс. Абылайдың немересі – Кенесарыға Арыстанбай а қын: Кенеке, жа қын көрсең қарашыңмын, Алыс к
өрсең аңдысқан алашыңмын. Ата
ңа алты қатын алып берген, Аты
ғай, Қарауылдық баласымын, – деген
өлеңді сондықтан айтқан екен деседі. Содан кейін кел «Хан» аталып,
Әбілмансұр – «Абылай хан» аталып кетеді. Абылай елді ң аузында да, тарихи деректерде де өте ақылды бол
ған. Әуелі Көкшетауда хан көтерілген ол, маңайдағы қазақ руларыны
ң бірінен соң бірін бағындыра кеп, ақыры «Ұлы» және «Орта» атал ған жүздерді түгелімен қарамағына алған. Бұлар бүкіл қазақ халқының төрттен үші. Бірде – Россияға, бірде – Қытайға ба ғындым деп ант бергенмен, Абылай өзіне қарасты елді көзі тірісінде т әуелсіз ғып ұстаған. Хан бол ғаннан кейін, Абылай: «туған жеріме барып, ата- бабаларыма зират етіп қайтам», деп көп нөкермен, әуелі – Т үркістанға, одан – Самарқан мен Бұхарға барып, ол жақтың әкімдерінен сый-сияпатқа бірнеше қыз, қымбатты көп мүліктер алып қайтқан.
Қара – Бұхарда ата-бабасынан қалған қара шаңырақ. Абылай К өкшетаудағы мекеніне сол жолы әкелді, – дейді шежірешілер, – өле- өлгенше ордасына тіккен екен. Абылай 1781 жылы еледі. Оны ң он бес әйелі, отыз ұлы, қырық қызы болған деседі; солардың бірі – қарақалпақ халқының бегі – Шуа қпайдың Сағындығы деген кісінің Сайман есімді қызы екен. Одан: Есім, Әділ, Шыңғыс, Уәлі - бес ұл туады. ұ у К өп ұлдарының ішінен Абылайдың хандығына екеуі таққа талас
қан: бірі – қалмақ әйелінен туған – Қасым, екіншісі – Уәлі. Қасым жас күнінен бұзық, барымташы, қанішер болған, Уәлі – момын екен, сонды қтан, ел Уәліні қалап хан көтереді. Бұл кезде, Абылай ға бағынышты елдің біразы Россияға, біразы Қоқанға... деген сия қты бытырап, Уәлінің қарамағында бұрын «Ақмола губерниясы» атал ған өлкенің қазақтары ғана қалады. Бұл – Абылай билеген қазақтардың оннан біріндей ғана. Дегенмен, қара шаңыраққа ие бол
ған Уәліні қазақтар сыйлайды. Көршілес орыс үкіметі оны «хан» деп таниды. У әлінің төрт әйелі болған, солардың кішісі – Айғаным. Уәлі оны елуден ас қан шағында қыздай алған. Шежірешілер бұл жайды былайша баяндайды. – Ханды
қ құрған Уәлі, әкесінің Бурабай тауындағы мекені – Қызылағашта тұрып жатады. Бала-шағалары есіп жатады. Жасы егде тарт қан кезінде, ол Есіл өзенінің бойына барады да, елдің дау-шарын бітіреді. Сол елде М әлім есімді қожа тұрады екен, өзі Абылайға қыз берген қайын атасы екен. Есіл бойына барған Уәлі сол Мәлімнің баласы – Сар ғалдақ қожаның үйіне түседі. Сар ғалдақ Қара – Бұхарда отыз жыл оқып, он екі пәнді тәмәм қылған, бұл елде теңдесі жоқ ғұлама екен, оның үстіне қараңғы ж ұрт оны – «ғайыпты болжайтын әулие» деп, «сиқырлы оқумен аспаннан періні т үсіріп, жерден жынды буатын» деп дәріптейді екен; ма ңайдағы елдің әрі имамы, әрі емшісі, жұрттың қайыр-садақасы, зекет- ұшыры түгелімен сонікі боп, ақырында атақты байдың біріне айнал ған екен. У әлі елдің дау-шарын Сарғалдақтың үйінде жатып бітіреді. Орта Азияда туып, ислам дініні ң тәрбиесінде өскен Сарғалдақ, әйелдерінің, келіндерінің, ержеткен қыздарының бетіне пәрәнжі жаппа
ғанмен, жеке үйде, бөгде еркекке көрсетпей ұстайды екен. Ол У әліге де сөйтеді. У әлінің қасында – атшы, саятшы, өлеңші, домбырашы, қуақы сия қты өнерлі нөкерлері болады, солардың біреуі: «Оңаша үйге қамалған әйелдер қандай екен?» – деп сығалап жүргенде, бір жас өспірім қыз көзіне ерекше шалынады: биік, талдырмаш бойлы, аршы ған жұмыртқадай аппақ өңді, үлкен қара көзді, ортасы к өтеріңкілеу қыр мұрынды, кең маңдайлы, қою қара қасты, қайқы кірпікті, б ұрымдарын көбейте өрген, түрегеп тарқатқанда денесін тізесіне дейін жауып кететін б ұйра қара шашты қыз!.. Қыздың сымбаты мен сұлулығына қайран қалған жігіт, көрген- білгенін У әліге хабарлайды. Көңілі елеңдей қалған Уәлі, жігітіне қыздың аты-жөнін, қылық-мінездерін бақылай түсуді тапсырады. Жігіт с ұрастырса, қыз Сарғалдақтың езбектен алған тоқалынан ту ған екен; аты – Айғаным, жасы – он алтыда, мұсылманша оқуы бар. Содан кейін Ай ғанымға өлердей қызыққан Уәлі, Сарғалдаққа: – С үйек жаңғыртайық, қызын маған кішілікке берсін! – деп беделді біреуді ж ұмсайды.
Қыздың құнсыз шағы. Кімнің малы көп болса, кім беделді болса, қалын малды төгіп беріп, қалаған қызын ала беретін шақ. Осы «за ңнан» Сарғалдақ шыға алмайды, әрі «жиені» саналатын, әрі елді ң ханы болып жүрген Уәлінің жіберген елшісіне «болсын» деп ризашылы қ білдіреді. Ол кезді ң қызынан ықтиярлығы, я еместігі сұралмайды да. Ислам дініні ң шариғаты бойынша, тек неке қиылар алдында ғана күйеу мен қалыңдық арасына «куәдір» жүріп, екі жақтың да ризашылығын естіген болады. Егер бір жа қ, көбінесе, қалыңдық үндемесе, «ризашылы қтың белгісі» деп неке қиыла береді. «Риза емеспін» дейтін м ұсылман әйелдерін, әсіресе, қазақ әйелдерін советтік д әуірге дейін ешкім естіген емес. Олай деудің арты жанжал, сонды қтан әйелдер ауыздарын еріксіз жұмады да, үндерін еріксіз өшіреді. Ай ғаным да сөйтеді. Бірақ ол, келген куәдірлер арқылы, кәрі к үйеуіне тілегін жолдайды. – Бурабай тауыны ң төңірегінде, – дейді ол, – Уәлінің бір емес, үш әйелі, олардан әлденеше баласы бар көрінеді. Мені ол қатындарына апарып
қоңсы қондырмасын, күндес қатындары мен өгей балалардан жапа шектірмесін, мен десе, мекенін осы жа ққа ауыстырсын. Жас ж әне сұлу қалыңдықтын, өтінішін Уәлі қабылдады да, некесін қидырғаннан кейін, өзге қатындары мен балаларын Бурабайда ғы мекеніне қалдырып, өзі Есілге жақын жердегі Сырымбет тауына к өшіп кеп, қоныс салады. Бұл, шамасы – 1805 жылды ң деңгейі. Уәлі ол жылы алпыс жаста екен. А қылды Айғаным босағасын аттағаннан бастап-ақ Уәлі билеп кетеді.
– Содан бастап, – дейді білетіндер, – елді ң басқару тізгіні Уәліде емес, Ай ғанымда болды. У әлі 1819 жылы өледі. Одан кейін Россия патшалығы Айғанымды «хан» деп таниды. Ай ғаным Уәліден: «Әбден, Мәмке, Шепек, Шы ңғыс, Қанғожа, Әлжан есімді алты ұл, Рақия, Нұрилә атты екі қыз туады. Әкесі өлгенде олардың бәрі жас. Уәлі үлкен әйелдерінен ту ған ересек ұлдарының ешқайсысына хандықты өсиет қылмайды. Ай ғанымға өсек-аяң көп ерген, «жігітшілік құрды» деген атағы к өп жайылған адам. Солай дей тұра, ел оны ерін сыйламады» демейді. У әлі өлгенде Айғаным қара жамылып, жылын бергенше аза т ұтқан. Қара жамылған Айғаным, маңындағы төре тұқымының жас қатындары мен бойжеткен қыздарын: таң ата, түс бола, күн бата жинап алады екен де, өзі бастап, күн сайын оларға үш мезгіл жоқтау айт
қызады екен, сонда даусы өзгелерден өрлей асып отыратын ғажап әнші екен, «сол дауысты тыңдаған жұрт қатты әсерленіп, еңіреп отырады екен» дейді. У әлінің жылы толғанда, Айғаным оған бағынышты елдің бәрін жинап мы ң қой, жүз жылқы сойып ұлан-байтақ ас береді. Жалпы шы ғыс елінің, олардың ішінде – қазақтың тарихында, би әйелдер болғанмен, хан болғаны естілмейді. Оның үстіне, Абылай құрастырған хандықтың халқы азайып, беделі төмендеп келе жатқан уа қыт, сондықтан Россия патшасы «хан» дегенмен, Уәлінің қарамағында болған ел, Айғанымды «хан» деп танымаған. «Алдымен Мыры қ бұзар шырығыңды» дегендей, Россияға қарсы к өтерілген шақта, Айғанымды өз қайнысы – Кенесары Қасымов шауып, орыс әскерінің күзетіндегі ханша жанын әрең аман алып қалған да, тігерге тұяқ қоймай, бар жылқысын айдап кеткен. Одан кейін У
әлінің туған ағасы – Шыңғыстың 1 Сартайы «ханды қ менің еншім» деп таласып к өрген де, ол ниетіне жете алмаған соң, талан- тараж
ға кірісіп, ақыры, патша үкіметі оны Сібірге жер аударған. Одан кейін У
әлінің үлкен әйелінен туған Әбәйділда – «әкемнің, тағы менікі» деп жанжалдасып, ол да «Ит жеккенге» жер аударыл ған. Ай
дегендей, б өлшек-бөлшек болып кетіп, бірінің малын бірі барымталап, елде талан-тараж ұлғайған. Бағынышты қазақ руларын патша үкіметі сырттан ғана бақылап, ішкі іріткілерін түзесуге араласпа ған.
Ханды қ осындай жағдайда жүрген шақта Сібірге патша сарайынан ата қты реформист – Сперанский наместник 2 келіп,
қазақ елімен біраз таныс
қаннан кейін патшаға: «қазақ хандығының тозығы жетіп бол ған, енді оны жамап-жасқағаннан іс шықпайды, одан да «хандық» аталатын д әрежені жою керек те, Сібірдегі қазақтарды дуанға (округ) б өліп, председательдігіне «аға сұлтан» деген атпен беделді қазақтарды отырғызу керек, олардың тізгіні Сібірдің генерал- губернаторларында болу керек» деген хат жіберген. Бірінші Александр б ұл пікірді дұрыс деп тапқан да. Сперанскийге сібірлік қазақтарды бас қарудың уақытша ережесін жасатқан. Сперанский жаса ған ереже бойынша, «Сібірлік» аталатын қазақтар: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Баян, Қарқаралы, Көкбекті аталатын алты дуан ға бөлінеді, әр дуан бірнеше болысқа бөлінеді дуанды бас қаратындар – «аға сұлтан», болысты басқаратындар – «кіші с
ұлтан» аталады. Олардың, бәрі де қазақ болады. Дуандар ба ғынатын генерал – губернаторлықтың Омбыдағы кеңсесінде, «советник» аталатын а қылшы қазақ отырады. Патша бұл жоспарды 1822 жылы бекітті де, с ұлтандар іске кірісті. Аға сұлтандыққа кімдерді қою мәселесін шешер алдында, Батыс Сібірдің генерал- губернаторы князь Сперанский қазақ ауылдарын аралауға шығады, қасына тілмәш қып Омбының жатағы – Көшеннің Тұрлыбек дейтін жас жігіті, әрі пысық баласын ертеді. Осы сапарында Сперанский бірінші рет Сырымбет тауында ғы Айғанымға соғады. Жасы сол кезде отыздан жа ңа ғана асқан «шұбар төс аңқудың» сымбаты да, с ұлулығы да, ақылы да князьға қатты ұнап, оны К өкшетау дуанының аға сұлтандығына белгілейді. Ай ғаным князьға ұнауын пайдаланады да, «қазақтар қыстау сала білмейді, әлі күнге дейін қысқы сақылдаған сары аязда кигіз үйде отырады, солар ға үлгі көрсеткім кетеді» деп өтініш айтады. Сперанский ол ойын ма құлдайды да, арнаулы инженер жіберіп, «хан ордасыны ң» жоспарын жасатады. Жоспар бойынша екі өркешті Сырымбет тауыны ң саласына жергілікті қарағайдан қиып салған орданы ң аса кең-кең бөлмесі болуға тиісті, бөренелердің арасы т үйенің шудасымен тығындаулы, төбесі қаңылтырмен жабулы үйдің іші-сырты а қ қозының жүнінен басылған кигізбен қапталуы керек, орданы ң екі жағына «отаулар» аталған кішірек ағаш үйлер, бұйым сарайлары, мал ға қора-қопсылар жасалуы керек, сол маңайдағы кең ала ңға биік, іші кең мешіт пен медіресе орнауы керек. Сперанский б ұл жоспарды бекітті де, орындауын Көкшетау қаласындағы әскери бөлімге тапсырды. Жоспарланған орда бір жылды
ң ішінде даяр болды. Келер жылы Омбыда аға сұлтандарды: К өкшетаудан – Ай ғаным, А қмоладан – Құдайменденің, Қоңырқұлжасы, Қарқаралыдан – Тәукенің Құсбегі, Баяннан – Т әтенің Қанқожасы, Көкбектіден – Әбіленің Абылайы бас қосып, генерал-губернатор ға қазақтан ақылшы (советник) тағайындады. Сперанскийді ң ойы – Айғаным еді. Оны «қатын» деп, басқа аға с ұлтандар ұнатқан жоқ. Өзгелерінің ішінен, орыс тілін білетін пысы қ, ақылды болмады. Бұл жағынан Сперанскийге қатты ұнаған адам К өшеннің Тұрлыбегі еді. Хан тұқымдарынан аға сұлтандар: « қара қазақ» көріп оны ұнатпағанмен, қаһарлы Сперанский: «сол болсын» дегенде қарсы шыға алған жоқ. Бұдан олар – «орысты білмей о ңбайды екенбіз, ең болмаса балаларымызды оқытайық» – деген іштей қорытындыға келеді. «Ата бала ға сыншы», – дейді қазақ. Айғаным да өзінен туған балалар ға сынай қарайтын. Уәліге қосылғанның келер жылында ұл туып, атын – Абылай қойған, бірақ, хан Абылайды білетін, аруағын пір т ұтатын келіндері ол есімді атауға бата алмай, «Әбен» деп кеткен. Қазақта «бала анаға аян, атаға күмән» деген нақыл бар. Жұрт «п әлен, түген» деп өсек қылғанмен, Әбеннің Уәліге нәсіл екендігіне Ай ғанымның ешбір күдігі жоқ. Әбен де әкесіндей солбырайған ірі денелі біреу болатын түрі бар. Мінезі де сол сия қты ынжықтау. Әкесі өлгенде он үш жасқа шыққан оны, жаназа ға жиналғандар «ырымын жасап, осыны хан көтеріп қойсақ қайтеді», деді енді біреулер – «бойына қарамай, ойына қара! Ойы – әлі күнге дейін көр-бала, бұл ел басқарып оңбас», деп қарсы шы қты.
Ай ғанымның 1810 жылы туған екінші ұлына – «Әбілмәмбет» деген ат қойылды. Оны жұрт «Мәмке» деп кетті. Мәмке ер жете Кенесары ға қосылды да, жорықта қаза тапты. Үшінші ұлы – Шеген. Шалағай туып, қырық күндей тымаққа сап кереге басында ілулі т ұруынан ба, әлде табиғатынан ба, тіпті кішкентай денелі болып өсті. Қазақтың ұғымында бойы кішкене адам:
қу, залым, айлакер келеді. Шеген де солай өсті, сондықтан жұрт оны «Шытырла қ шепе» атады да, кейін «шытырлағыш» түсіп қап, «Шепе»
ғана болып кетті. Ол кішкене күнінен сотқар, төбелескіш, бейпіл с
өзді болды. Ай ғанымның төртінші ұлы – Шыңғыс 1815 жылы туды. Оның т әуір кісі болуынан жұрт кішкене шағынан-ақ дәмеленді. – Қылығы да, ойыны да, жүріс-тұрысы да, сөзі де адам болар бала ға ұқсайды, – десті олар, – түбінде қара шаңыраққа осы ие болма ған да.
Ай ғанымның үмітінше, бұл орданың ендігі иесі – Шыңғыс. Соны к өріп өлсе арманы жоқ. «Тек, аман-есен ер жеткен де құлыншағым!» деп тілеп қояды ол. Сондай тілекте жүрген Айғанымға Сперанский алда ғы жылда, сол кездегі патшаның інісі, І-Николайдың Сібірге сапар шегуін хабарлады. Сперанскийді ң естуінше Россияның патшасы – І-Александр, кейінгі жылдарда сыр қаттанып, мемлекеттік істерге салғырт қарап кеткен. Перзенті жо қ оның тағына, патшалық семьялардың тәртібі бойынша, бірінші інісі - Константин отыру ға тиісті. Бірақ, ол мемлекет басты ғы болуға жарамды адам емес. Жарамдысы – екінші інісі – Николай. Та ққа отыруға хақы бар әрбір (ханзада), таж киерден бұрын ба ғынышты елінің кей өлкесін аралап көруі, Россия патшаларының өмірінде әдетке айналған. Осы әдетке Романовтар да бағынып, Россияны
ң біраз өлкелерін, олардың ішінде – Сібірді аралаған.... Николайды ң Сібірге беттеп сапар шегуін, «таққа отырардың алдында
ғы саясат» деп түсінген Сперанский, оны мүмкін қадырынша жа қсы қарсы алудың жабдығын жасады. Ол үшін қазақ дуандарыны ң аға сұлтандарына арнаулы хат жазып, Николай қызық к өруге тұрарлық кигіз үйлер жасатуды бұйырды. Николай келерде ол үйлер Ертіс өзенінің табиғаты сұлу жағасына тігіледі де, сол жерге жасалып, наследникке қазақтың салтанатты ғұрпы, ойын-сауығы к өрсетіледі. Б ұл хабарды алған Айғаным шеберлерді жинап ақылдасты. Олар кигізді шыл ғи ақ қозының жүнінен бастыру керек керегені, уықты, ша ңырақты әр түсті бояумен әшекейлеу керек, үзіктер, түндіктің етектері мен өңірлері қызыл шұғамен оюлану керек, үйдің іші- сыртына арнаулы жабыл ған кілем баулары тартылу керек, кереге ішіне кілем т үсті шилер құрылу керек... Шеберлер осы ұйғарындымен іске кірісті. Жасалатын үйдің ішін әшекейлейтін жасау -жиһазды Айғаным уайымдамады, себебі – «орда» аталуы п әлен ғасырға созылған бұл үйге осы тұқымға т үскен келіншек атаулы кілем, алтын мен күмістен жасалған ыдыстар сия қты бас мүліктерін сыйлайды екен. Осы жасау-жиһаздар жинала келе к өбейіп кетіп, кейінгі кезде күтуі қиынға айналған көрінеді. Бұл м үліктер бір түгіл бірнеше киіз үйдің ішін толтырады. Николай ға арнап жасалған кигіз үй дер кезінде бітті. Жұрт «б ұндай салтанатты кигіз үйді көрмек түгіл, естіген де жоқпыз» деп қайран қалысты. Дуан басылар Николай ға арнап жасатқан үйлерін бір-біріне к өрсетпеуге тырысқан еді, бірақ олар, бір-біріне астыртын кісі жіберіп, кімні ң қалай жасауынан хабар алып жатты. Айғаным ж ұмсаған жансыздардың айтуынша, жасырын жасалған үйлерде, оны ң үйінен асары жоқ. Николай ға арналып жасалған үйлер. Ертіс өзенінің Омбыға жа қын жердегі тоғайы тамаша бір қойнауына алып,оған тігілді. Бәрі де айдында қалқыған аққулардай аппақ шаңқай үйлер. Бәрінің де өзгелерге ұқсамайтын әдемі өзгешеліктері бар. Солардың ішінде к өпшіліктің көзіне бір үй ерекше түсті. Ол – екі ақ үйді біріне-бірін жал ғастыра, біреуін -ауыз, біреуін - төргі үй ғып тігілуінде ғана емес, (олайша тігілген та ғы бір үйлер де бар), керегелерінің бір қоспасына әйнек, бір қоспасына айна орнатып, сегіз қанат үйді, әдеттегі ондай үйден әлдеқайда кеңітіп жіберуінде онымен де қоймай, шаңырағына к үмбез орнатып, оның ұшар басына ай орнатып, сырттан қараған кісіге қоспақ кигіз үйдің мешіт сияқты көрінуінде болды. Бұл үйді Қызылжардың миллионер байы, первый-гельды саудагер Пыш
қантайдың Маймағы жасатқан еді. – Міне,
қайда, үй!.. Міне, қайда, байлық!.. Бұндай үйді жасату тек, а қшаның ғана қолынан келеді! – десті халайық. Николайды к үтіп алуға жиналған жұрттың естуінше, наследник Ертісті ң ақ үйлер тігілген жағасына кемемен келіп тоқтайды. Кемеден қырға шығу үшін, сол араға арнаулы көпір жасалып, оның үстіне кілемдер жабылады, кигіз үйге баратын жолына да кілемдер т өселіп, бергі жағы жалпая жайылған кілем жолының әр үйге барар т ұс-тұсында тармақтанып кетеді, оларға да кілем төселеді. Үйлердің ішіне де кілемдер жайылады. Қымбатты жасау-жиһаздар жиналған. Тігілген үйлердің ішінде ең үлкені де, көрнектісі де. Маймақтікі бол ғанмен, жасау жағынан ешбір үй Айғаным үйімен таласа алмады. Е ң алдымен оның есік алдына жайған кілемі жұрттың көзін с үріндірді. – Б ұл кілемді, – деседі білетіндер, – тасы өрге домалап, жұлдызы о ңынан туып, тұмсығымен құс тістеп, дәуірлеп тұрған шағында Абылай хан Б ұхара – Шәріпке арнаулы кісілер жіберіп, ондағы т үрікпен шеберлеріне түрлі түске бояған шым жібектен тоқытқан екен. Сонда айт қаны – «ұзын тұрқы да, көлденеңі де кең мешіттің ішіне молынан жететін болсын». – Осылай то қылған кілемнің, – деп жалғастырды сөзін кілемді сипаттаушылар, – ажары тотыны ң қанатындай мың құлпырып, қараса көзді талдырады екен, бір өзі бір түйеге жүк екен, бес-алты жігіт зор ға көтереді екен. Б ұл сөздің растығын, құрметті оқырмандар мен өзім 1921 жылды ң көктемінде көрдім. Сол көктемде «ақ банды» деген шығып. өзгелермен қатар Сырымбет тауындағы «хан ордасын» да талаған. Сол істі зерттеп қайтуға жергілікті үкімет мені жіберді. Барсам орданы
ң мұрагері, – Шыңғыстың кіші ұлы, жасы қартаң тартқан Қоқыш (Нұрмұхаммет) екен. Кедей шаруалы ол жайлауға шығуға к үші болмай, қысқы ағаш үйінде отырып қапты. Бандылар оның үйін осындай жағдайда талайды және білмей таламайды баяғы Абылай заманынан б ұл тұқымға келін болып түскендер кілем, ішік, құндыз, алтын я күміс немесе құнды тастар сияқты қымбат м үліктерін ордаға, сыйға тартады екен, солар жинала кеп, әлденеше т үйеге тең боларлық қорға айналған. Қапыда басқан қалың банды, б ұл мүліктерді қотара талап әкеткен. Жоғарыда аталған кілемді бандылар бір-біріне қимай, басшылары он екі бөлшекке кескен. Біздің қолымызға сол он екінің бір ғана бөлшегі түсті, соның өзі қарсы екі құлаш екен, түсі – тотының қанатындай құлпырады!.. Б ұндай үлкен және көрікті кілем Николайға арнап үй тіккендердің біреуінде де болма ған.
Ай ғаным Николайға арнап тіктірген үйдің ішіндегі жиһаздар да ерекше еді. «Абылай ға, Уәліге орыстың, қытайдың патшалары, қалмақтың, қоқанның хандары, Бұхардың әмірі, сол елдердің ата
қты бектері, тағы тағылар сыйлапты-мыс», деген қымбатты м үліктерде қисап болмайтын. Мәселен, 1759 жылы, Абылай «Россия ға бағынам» деп Петерборға туысы Жолбарысты жібергенде, «сол кезді ң патшасы – Елизавета Петровна Абылайға алтын штоппен (парча) тыста ған, жағасына құндыз кіреуке салған бұларғын ішік жіберген». Хан бол ған Абылай туған жері - Бұхарға барғанда, оның әмірі, – «Индияның патшасы сыйлап еді» деп, «жүз жылқыға т ұрарлық жұдырықтай жақұт тасын берген». «Қытайдың патшасы - «алтын таба ққа салып, алпыс кәрлен кесе жіберген»; «Қалмақтың ханы Галдан - Церен Абылай ға Хочече есімді қарындасын сыйға беріп, «еншісі» деп бір нар әрең көтерерлік жиһаздарды артқан. К өршілес хандардың біріне «Алты қырлы алмас» аталатын, жан- жа ғы жайдың оғындай жалтылдайтын, о жағынан қарағанда, бұл жа ғынан күн көрінетін, көлемі қос жұдырықтай, түсі мөлдір судай тас берген. Солар сия қты ешқайдан табылмайтын ерекше қымбат м үліктер қисапсыз көп болған. Ай ғаным наследникке тіктірген үйдің ішіне осылардың көбін қойдырды. Көрініске ен, қымбаты – Айғанымның өзі. Жасы отызға кірген, алты баланы ң анасы болғанмен, Айғанымның сымбатты денесі толы ққанмен жалпиып семірмей, арғымақтың семізінен жара
ған бедеудей жұп-жұқа боп ерекше сұлуланып кеткен. «Ел құлағы – елу». Айғанымның Омбыда бұлайша безенуіне қазақтың Сібірдегі алты дуанында естімеген жан қалған жоқ. Бұны әркімдер әр түрлі саққа жүгіртіп жатыр. Біреулер: – Сперанский мен Ай ғаным көңілдес екен. Оны патшаға безенген т үрде көрсеткісі келуі содан, – деседі енді біреулері: – Бір елдерді ң әдетінде, ерекше сыйлы қонақтың қойнына жас, с ұлу әйел салады екен, Сперанский де патшаға сондай құрмет к өрсеткелі жүрмесін! – деседі. Ай ғанымды көргендер де, көрмегендер де, безенген қалпында бір к өргісі келеді, ал Сперанскийдің бұйрығы: – «Патша Ертісті бойлап кемемен келгенде ғана Айғанымды жаңа адамға көрсету, оған дейін жан адам ға көрсетпеу». Ай ғанымның парадтық киімі төмендегідей болып шықты, басында алтыннан әшекейлеп жасаған, өн-бойын түрлі-түсті қымбат тастармен безеген, ма ңдайына – үлкендігі сиырдың тобығындай жасыл жа құт орнатқан – таж, одан бетіне түсірген жұқа, селдір ақ жібек шадыра үстінде орысша – парча, қазақша – үш топ аталатын, қызғылт түсті мауыты, оның өрнектері алтыннан; мәнерлі шым жібектен тігілген к өйлегі – жерге сүйретілген қос етек, аяғындағы оюлы, кестелі, биік өкше етігі, тек, қадам басқанда ғана көзге түседі ұзын, жуан бұрымдары екіге өріледі де, ұшына жалпақтығы ала қандай, үзбелері көп, қымбат тастармен безенген алтын шолпы та ғылады, саусақтары мен білектері де қымбат жүзіктер мен са қиналарға толы. Осылайша безенген Ай ғанымды Сперанский мен таңдаулы чиновниктері жасырын к өрген шақта, бәрі де естен танғандай боп, іштей ғашық болмағаны жоқ. Сперанский ерекше қуанышта. Оның шамалауынша б ұндай әрі жас, әрі сымбатты, әрі сұлу, әрі осынша малынып киінген шы ғыс әйелін, наследник кітаптан ғана оқымаса, т үсінде ғана көрмесе, өңінде көрмеген болу керек. Соған құдай о ңдап, наследниктің көзі түсе қалса... Ар жа ғында Сперанский неше түрлі әдемі қиялға кетеді... Ай ғанымның өз ойы да солай... К өпшілік те, әкімдер де күткен күн таянып қалды. Омбыға қазақ- орыс линиясы ар қылы келетін наследникті қарсы алуға, Сперанский ж әне таңдаулы бірер чиновниктер кетті, Ол топқа қазақтан ешкім қосылған жоқ. Сперанский Айғанымды да қосам ба деп ойлап тұрды да,
өзінің арнап тігілген ордасындағы салтанатында көрісуді мақұл к өрді. Кемемен келетін наследникті а ға сұлтандар ғана қарсы алып, кіші с ұлтандар күту қызметінде ғана жүруге, өзге қазақтар той бастал ғанша көрінбеуге ұйғарылған. Аға сұлтандардың саны – алтау, олар ға берілген нұсқау: «көпір үстінде үш-үштен екі жарылып, қолдарыңды қусырып, төмен қарап тұрасыңдар. Наследник танысуды тілесе ғана бастарыңды көтересіңдер, әйтпесе, сол т ұқырған қалыптарыңда қаласыңдар, өзі тіл қатып, ұлықсат етпей еш қайсың тіл қатпайсыңдар». Наследник мінген кеме келіп то қтағанда, аға сұлтандар берілген н ұсқаудың шеңберінде еді. Оларды аңғаруға наследниктің м үмкіндігі де болмай қалды, кеме көріне, дауы жер-көкті солқылдата ойна ған әскерлік оркестр төңіректі азан-қазан ғып жіберді және қарулы күзетшілер ерсілі-қарсы сабылып, қаптап кетті. Музыканың м ұндай зор үнін естімеген қазақ сұлтандары естерінен танып, күтіп т ұрған құрметті қонақтарының қастарынан қалай өтіп кеткенін а ңғармай да қалды. Омбы әкімдерінің де, сұлтандардың да ойы: «Наследник бұл арада е ң кемі - бірер күн болар» еді. Олай болмай шықты. Наследникпен бірге келген Сперанский - абыр-сабыр арасында с ұлтандарға тіл қатып: – Кигіз үйлерді көрсетіп, сіздермен таныстыруға ғана әкелдім, үйлердің бәріне емес, өзі таңдаған біреуіне ғана кіріп шығады, сол арада сендермен де тілдестіріп қалармын, жақын тұста еріп отыры ңдар, – деді. Ма ңайын үсті-басы жарқыраған чиньдер, қарулы әскерлер қоршаған Николайдың көзі кигіз үйлерден – Маймақтікіне түсті де, ішіне бас с ұғып қана шықты. Сұлтандар есік алдында тұр еді. Сперанскийді ң оларды таныстырғысы келген бірер сөзіне Николай к өңілін бұрмас па еді, қайтер еді, егер иіліп, қол қусырып тұрған с ұлтандардан Айғанымға көзі түсе қалмаса. Николайды ң мана қарамай кетуін, менсінбеуіне жорыған Ай ғанымның ұлттық та, аға сұлтандық та, әйелдік те, намысы оттай лаулап, б ұл қызу, былай да сұлу бетін тіпті құлпырта түскен. Өзінің т үр-тұлғасын биік бағалайтын Айғаным, «Николай Маймақтың үйінен шыққанда әлгі қылығын қайталар» деп секемденді де, әйелдің еркекті арбарлық барлық қылықтарын жасады да, наследник есіктен шы ға бергенде бет пердесін кейін серпіп жіберіп, үлкен қара к өзін төңкере бір қарап қап, ұзын кірпіктерін төмен түсіре, басын та ғы ие қойды. Былай да «әйел жанды» деп есептелетін Николай, қиялында ғана жасап жүрген мынадай сұлуды көзі шалғанда, түлкі к өрген бүркіттей төне қалды. Сол қалпын көз қиығымен аңғарған Ай ғаным, елтіген еркекті ырқына жылдам арбап алғысы келіп, бойын тікейте жазды да, же ңіл ғана жымиған кескінмен, өз ордасына ша қырған қимыл көрсетті. «Білемін» деушілерді ң айтуынша, европа патшаларының ішіндегі е ң паңы да, ең тәкаппары да Романовтар, олардың ішінде - бірінші Николай. Оны ң әкесі - Павел есерсоқ, дарақы, күлегеш адам болған ғой. Ал, баласы кішкене күнінен залым, қатал, байсалды, қу болған. Сонды
қтан да, таққа отырған кезінде «шоқпарлы Николай» атанған. Б ұл мінездерінің үстіне Николай, «қара халық» аталатындарды көзіне де ілмейтін аристократ, отар елдерге менсінбей қарайтын барып т ұрған - колонизатор. Оның ұғымында қайсақтар - етті шикі жейтін, қатынды ортақ алатын, үстіне адамдық түрде киім де іле білмейтін, тама
қ та іше білмейтін, барып тұрған – тағылар... Қоршаған сұлтандарға, әсіресе Айғанымға қараса, көргені естігенінен м үлдем басқаша. Әсіресе – Айғаным. Оның жарқ еткен шырайлы кескіні б ұлт арасынан шыға келген күн сияқтанып, жалт еткен к өзі ашық аспанда жалтылдаған Шолпан сияқтанып кетті. «М әссаған шығыс! – деген ой кеп кетті, шығыс ертегілерін көп о қыған Николайға, – сипаттайтын сұлулары шындығында да бар екен ғой!». Николайды ң еркектік сезім билеген секундтарда бойынан қашқан а қылы, Айғаным кескіні және қол қимылымен ордасына қарай жөн сілтегенде ғана басына оралды, өзінің «жер құдайы - патша» екені есіне сонда ғана түсіп, Айғанымның отты көзінен қорғасындай еріп кеткен денесі су сепкендей сонда ғана қатая қалды да, аристократты ғы да, колонизаторлығы да ұстап, енді түлкі емес, арба ғыш айдаһар кезіккендей жалт бұрылып, кеме жаққа беттей берді. Ай ғаным да, басқалары да тұрып қап, соңына тек бірге жүрген н өкерлері ғана ерді. Басын қаздың айғырындай қақырайта кетіп бара жат қан Николайдан жәбірлі көзін алмаған Айғаным, бір нәрсеге қатты өкінді, онысы - орыс тілін білмеуі еді. – Егер білсем, – деп кейіді ол ішінен, – патшаны ң баласы болмақ т үгіл, құдайдың баласы болса да тіл қатар еді. Тілге келсе, жеңге де келер ме еді, қайтер еді!.. Айғаным Омбыға он жасар Шыңғысты ерте келген еді. Ай ғаным Омбыға он жасар Шыңғысты ерте келген еді, сондағы ойы – «патшаларды ң, патшасы» деп түсінетін орыс патшасы Николай ға маңдайынан сипату. «Құдай оңдап, құдай жақсылыққа қол жетсе, – деп ойлады Айғаным, – баламның бағы ұшқаны!».
Ай ғаным ол арманына жете алмады. Ертіс жағасына барып үй тіккенше құлындай ойнақтап асыр салып жүрген Шыңғыс, «ханзада келеді» деген к үннің алдында кенеттен ауырып, тұла бойы от болып жанып кетті. Аузынан жалын ат қан, жанын қоярға жер таппай алас ұрған баланы, жұрт өледі екен деп қорықты. Айғанымда да ес жо қ. Зәресі ұшқан оның көңіліне медеу болған нәрсе – Омбыдан келген д әрігердің: – Осы ма ңайдағы сазда маса көп, солар шаққан да, балаң безгек бол ған, дәрімен жазамыз, – деуі. Д әрі ішкенмен ол түні дөңбекшіп дамыл көрмеген бала, ертегіге қатты терледі де, солғын тартып қалғуға айналды. – Б
ұл несі?! – деп үрейленгендерге: – Жазылу
ға бет алғаны, – деп жауап берді дәрігер. Ханзада келгенде қалың ұйқыдағы Шыңғыс, ағыл-тегіл тердің үстінде еді. Айғанымның сонда да оятқысы келгенмен, «ауруын қайталатып аласың» деп дәрігер ұлықсат бермеді. «Ендеше, – деп ойлады Ай ғаным, – ханзада құдай оңдап ордаға басын сұқса, ма қсатыма жетермін». Енді, міне, Ай ғаным ол мақсатына да жете алмады, ханзада ордасына бас с ұқпақ түгіл, анадайдан қараған да жоқ. Ай ғаным бұлай болуды, маңдайы тайқыған хан тұқымының кезекті с үрінуіне жорыды. Жо ғарыда айтқандай, өзінен туған алты ұлдың ішінде, «хан ордасын осы ұстар» деп дәмеленгені, Шыңғыс болатын. Бұл тек қана д әме емес, ар жағында сүйенер тірегі де еді. Осы Шы ңғыс туарда, Уәлінің үйіне, Айғанымның атасы – Пірәлі ишан келіп жатты. Сар ғалдақ «әулие» ол кезде өліп, жұрт «оның барлы қ қасиеті Пірәліге ауды, оқуы әкесіндей болмағанмен, бұл да ғайыпты болжайтын сәуегей, бұл да аспаннан пері түсіріп, жерден жынды
қуатын ғылымын біледі, бұның да «алғысы – алғайды, қарғысы – атады» дейтін. Сарғалдақтың алғашқы әйелінен туған Пір әлі, жасы Айғанымнан әлдеқайда үлкен, сақал-шашы бурылданып қалған қарт та. Өзге діншілдер сияқты Уәлі де, Ай ғаным да Пірәліні пір тұтатын. Пір әлі келіп жатқанда Айғаным ұл тапты. Уәлі қайнағасынан с әбидің атын қоюды өтінді. Пірәлі жиеніне ат қоярдан бұрын, әке- шешені ң де, былайғы жұрттың да көңілін бөлерлік сөз айтты. ұр р – Т үс көрдім, – деді ол, – түсімде әулие атам аян беріп, осы баланы
ң туарын айтты да, атын «Шыңғыс қой, балам!» деді. «Неге әулие ата?» деп ем, «хандардың әуелі де Шыңғыс, ақыры да Шы ңғыс, соңғы Шыңғыс – осы жиен болар», – деді. Пір әлінің сәуегейлігіне сенетін жұрт та, Уәлі мен Айғаным да бұл с өзге нанды. «Соңғы Шыңғыс осы» деп сенген әке-шеше де, бас қалар да, нәрестені кішкене күнінен қадыр тұтты. Уәлі өлерде қасында отырғандар: – Хан а
ға, бізге айтар не өсиетің бар? – деп еді. – «
Өлінің тілін тірі алмайды», дегендей, – деді әл үстінде жатқан У әлі сөздерін деміге әрең айтып, – не айтайын сендерге? Құдай к өкейлеріңе не салса соны істей берерсіңдер. Жалғыз ғана айтарым: ар ғы атамыз – Күншуақтан қалып, хандардың бірінен соң біріне м ұра болып келе жатқан қара шаңырақтың ендігі иесі – Шығажан 3 болар.
У әлі өлгеннен кейін, қара шаңырақ тігілген жоқ. Ерінен кейін «хан» атал ған Айғаным, «еркекке ғана тәуенді» деп санайтын, «киелі» деп сенетін қара шаңырақты қатын басымен үстіне тігуге ж үрексінді. Бірақ ол қара шаңырақты қастерлеп, қақпасы құлыптаулы сарайға сақтатты да, бұрынғы әдетпен жыл сайынғы к өктемде күн көзіне шығарып құрғатып, тазалатып, майлатып, ерекше к үттірді. Ойы: аманшылық болып Шыңғыс ер жетсе, үйленсе, ба ғы ұшып әкім болса, өзіне тәуелді үй тіге қалса, қара шаңырақты со ған көтерту. А қылды Айғаным «әкім» деп орыс патшасының қызметкерін ғана т үсінеді, «хандық» дегеннің өткен дәурен екенін жақсы біледі. Шы ңғысты да «ақ патшаның қызметкері болады» деп дәмеленеді. Сондай д әмеде жүргенде, Николайды қарсы алар шақта баласыны ң ауырып қалуы, Айғанымды қатты қайғыға түсірді. Николайды ң Шыңғысқа бата беруінен күдерін үзгендей болған Ай ғаным: «Семей жаққа кеткен ол, қайта» осы араға тағы тоқырауы м үмкін» деген сөзбен тағы да үміттенді. Сперанский, жиналған қазақтарға «тарқамаңдар, оралуды күтіңдер!» деп кеткен. Ол
үміті орындалмады. Семейге дейін пароходпен барып Николай, одан
әрі Барнаул, Томск, Тюмень арқылы Петерборға атпен кетті. Николайды ң оралмауына өкінген с ұлтандар, жалынышты Сперанскийді ң, өзін одан кем күткен наследникке көрсетпек болған сый-сияпаттарын, біраз үн соған көрсетті.
Өзінің аға сұлтандық өмірі қысқа деп түсінген, қызығып орнын басар деп Шы ңғыстан дәмеленген Айғаным, Сперанскийдің жылы ұшырауын пайдаланып, мақсатына қалай жету жайын ақылдасты. – Бір ғана ақыл бар, – деді Сперанский – ол – балаңды орыс о қуына беру. Біз әзірге қазақтың хандарынан шыққан беделді адамдарына с үйеніп келеміз. Бірақ, тұрақтап сүйеніш емес олар. Бізге, орысша сауаты бар адамдар ғана сүйеніш бола алады. Ма қсатымыз – алдағы аз жылда сондайларды даярлау. Одан кейін сауатсыз адамны ң қажеті болмайды. Осы жайда, білгілікті, беделді адамдар ға айтып келеміз, олардан әзірге тыңдағаны жоқ. Осы ізгі с өзді сіз бастап, балаңызды Омбыдағы орыс оқуына бірінші боп бері ңіз.
– Қандай оқуға? – Омбыда офицерлер даярлайтын школа бар, оны ң шығыстық б өлімі бар, мұсылманша да, орысша да оқытады соған орналастырамыз, одан орысты ң үлкен әкімі боп шығуы мүмкін. – Ма құл, – деді Айғаным. жүктеу/скачать 6,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|