Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұстағалиев Е.О.
- ЖОҢҒАР ХАНДЫҒЫ ҚҰЛАҒАННАН КЕЙІНГІ ҚАЗАҚ ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ Abstract.
- Пайдаланған әдебиеттер
- ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ БИЛЕР ТӨҢКЕРІСІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Abstract.
Список литературы: 1. Воробьев В. А., Воробьева Т. В. Экологический императив и демографический процесс // Вестник Поморского университета. Сер. Естественные и точные науки. 2003. №1(3) .
2. Воробьев В. А, Воробьева Т. В. Демографический парадокс, экология и религия // Свеча2003: Наука и Религия: сб. научных и методических работ по религиоведению и культурологии / под ред. Е. И. Аринина. Архангельск: Поморский государственный университет им. М.В. Ломоносова, 2003.
3. Воробьев В. А., Воробьева Т. В. Экологическая пауза — системный кризис человечества // Исследования в области глобального катастрофизма / под ред. В.К. Журавлёва. Вып. 1. Новосибирск: Редакционноиздательский центр НГУ, 2006. С. 69109.
будущего. 2е изд. М.: Эдиториал УРСС, 2001. 288 с.
5. Капица С. П. Сколько людей жило, живет и будет жить на Земле. Очерк теории роста Человечества. М.: Международная программа образования, 1999. 240 с.
6. Малков А. С., Коротаев А. В., Халтурина Д. А. Математическая модель роста населения Земли, экономики, технологии и образования // Новое в синергетике, новые проблемы, новое поколение / под ред. Г. Г. Малинецкого. М.: Наука, 2007. С. 148186.
7. Народонаселение стран мира. Справочник / под ред. Б.Ц. Урланиса. 2е изд. М.: Статистика, 1978. – 120 с. 8. Базыкин А. Д. Нелинейная динамика взаимодействующих популяций. М.; Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2003. 368 с.
9. Форестер Дж. Мировая динамика. М.: Наука, 1978. 314 с. 10. Гумилев Л. Н. Этносфера: история людей и история природы. М.: АСТ, 2004. 575 с.
Шпенглер О. Закат Европы. Новосибирск: Наука, 1993. 592 с. 12. Данилевский Н. Я. Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения Славянского мира к ГерманоРоманскому. СПб.: ГЛАГОЛЪ, СПбГУ, 1995. 501 с. http: //www.booksite.ru/fulltext/yev/rop/ada/nil/index.htm
13. Т
ойнби А. Дж. Постижение истории. http://www.hrono.ru/index.php
570
УДК 930.1 Ұстағалиев Е.О. Тарих ғылымдарының магистрі, Сулейман Демирел атындағы университет, Қаскелең, Қазақстан, ernar.ustagaliev@mail.ru
ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ
after down Djungar state. In XVIII centure (into IIhalf centure) about to crossing Kazakh Russian connection in new stage, and influence Chinese political factors to it and to appear aim of my work. I analyze essence politician Kazakh rulers in that time.
Бір ғасырдан аса уақытқа созылған қазақжоңғар қарымқатынасы соңғысының құлап, тарих сахнасынан кетуімен аяқталады. Жоңғар хандығының құлауы да өз соңында саяси салдарын қалдырды. 1758 жылы циндік билік иелері Ресей əкімшілігінен жоңғар тағының мұрагері, антициндік ұлтазаттық қозғалыстың көсемі Əмірсананы тірідей беруін, болмаса оның өлі екеніне көз жеткізуін талап етеді. Оған да қанағаттанбай, мүрдесін беруін сұрап тағы елші жібереді. Ресей тарапының бұл сұранысты қабыл алмауы орысқытай қатынасының нашарлауына əкеп соғады. 17571759 жылдар аралығындағы Петербург пен Пекин арасындағы хат жазысу тақырыбы Əмірсананың қалдығын беру мəселесі турасында өрбіді [1, 302303 б.].
Жоңғариядағы жаулап алу қимылдары 1759 жылы цин əскерлерінің Жұлдыз тауындағы ойраттардың азаттық күресінің соңғы ошағын жоюмен аяқталады.
Жоңғар хандығының жойылуы Орталық Азияда қалыптасқан арасалмақты, бірқатар күрделі саяси жəне халықаралық жағдайларды өзгертті. 1758 жылы Жоңғарияны жəне 1759 жылы Шығыс Түркістанды иеленуі нəтижесінде Цин империясы өзінің шекарасын Ресей жəне Орта Азия хандықтарының аумақтарына дейін кеңейтті де, аймақта геосаяси жəне əскеристратегиялық күрделі ахуал тудырды. Ш.Уəлиханов бұл турасында: «Падение сильной Джунгарии, бывшей грозой для Средней Азии, и, наконец, завоевание единоверной Малой Бухарии навели на всю Азию панический страх» [2, 233 б.] деп жазады. Бұл кезеңде Цин əскерлерінің жылжуынан Ресей империясының да алаңдаушылық танытқанын көруге болады. Əсіресе, қол астындағы иеліктері – Сібір аймағы мен бодандығын енді ғана қабылдаған қазақ хандықтары үшін Цин басқыншылығынан қауіптенді. Қытай əскерлерінің Əмірсананы желеу еткен басқыншылық жорықтарынан негізінен Орта жүз аймақтары мен халқы зардап шекті. Сол тұста Орта жүздің біраз руларына иелік еткен Абылай сұлтан алғашқы соққыларды қабыл алып, басқыншыларға қарсы күресуіне тура келді. Дегенмен күш теңемес болғандықтан, Абылай Цин тағының иесіне елші жіберіп, өзінің мойынсұнатынын жариялайды. Абылай маньчжур əскерінің қолбасшыларының елшілерімен 1757 жылдың 22 шілдесінде Аягөз өзенінің маңында кездеседі. Кездесу барысында Абылай қытай императорына өз бодандығын растау үшін Пекинге елші аттандыратынын айтады, сонымен қатар Қытай арасында сауда айырбасын жасау мəселесін көтереді [3, 3334 б.]. Бұл орыс əкімшілігін одан бетер мазасыздандырады. Ал бұл тұрғыдан Абылай сұлтанның өз есебі бартын.
571
Абылай өзінің қытайлықтармен байланысы туралы Неплюев пен Тевкелевке жазған хатында баяндайды. Алайда қытай елшілерімен кездесу барысындағы нақты мəнжайды, соның ішінде бодандық туралы мəселені толығымен ашып айтпай, өзінің олармен бейбіт көршілік шарт жасасқаны туралы хабарлайды [4, 246247 б.]. Сондайақ жауабында: Қоймаңырақ, Қозымаңырақ жəне Жиынкөл (Дшинкуль) деген үш жерде тұратын 60 мың қытаймен келісім шартын жасасып, Еренқабырға деген жерде Орынбордағыдай сауда орталығын ашуға келіскенін жəне осы мəселе бойынша қытай богдыханына өзінен 13 кісі елшілікке жібергенін айтады. Тағы да, 1757 жылдың желтоқсан айында Абылайға қытайдан 4 елші келгенін, оған: «маған ұлымдай болсын, өзінің елінде аманесен болсын, бір əкенің баласындай болайық», деп Қытай патшасының сəлем айтқанын жеткізеді [5, 548549 б.]. Неплюев пен Тевкелев өздерінің Сыртқы істер алқасына жолдаған мəлімдемелерінде Абылай ханның Ресейге оң пиғылын сақтап келетінін, дегенмен де қытай боғдыханының емексіткенінен сақтану керектігін ашық айтады. Абылай жолдаған хаттарында істің жөнжапсарын үнемі жасырып отырды, оның 13 адамды богдыханға сауда мəселесін келісуге аттандырдым деуі, сондай саясатының көрінісі десек болады. Ал сол аталған елшілікте Абылайдың елшілері Қанжығалы, Өміртай, Төлен, Еренжі, Абылайдың інісі Əбілпейістің елшісі Танаш, Бөкенайлар Жыхыға (Ежен ханның көшпелі сарайы тұрған жазғы қоныс) келіп, патшамен дидарласып, хат табыстайды [6, 3334 б.]. Орыс əкімшілігі Абылайдың қытаймен бұндай байланыстарынан секем ала бастайды да, бұндай тығыз байланыстарға кедергі жасауға тырысты. Абылайға əлсінəлсін елші жіберіп, жағдайдың мəнжайын бақылау үстінде болды. Ресей патшасының 1758 жылғы 19 наурыздағы жолдауында егер қытаймен соғыс бола қалса, қазақтардан мүмкін болғанынша көп əскер жиып, қытайлықтардың бетін қайтару үшін Сібір шебіне аттандыру тапсырылды. Бұл кезде Кіші жүз ханы Нұралы 30 мыңға дейін əскер бере алатынын Тевкелевке хабарлайды [4, 252 б.]. Қытай тарапы да қазақтардың Ресей боданы екенін жақсы білді, олар да «тұрақсыз» қазақтардың астыртын əрекеттеріне алаңдаушылық білдірді. Қытай патшасының 1758 жылғы 3 сəуірдегі жарлығында жоңғарлардан қалған Хасик Шира жұртының қарақшылықпен айналысып жүргенін, Шеріннің Шешенқарадан Сарыбелге қашқанын, қазақтың Кіші жүзінің ханы Нұралының жəне оның інісінің сарбазы екі бөлініп, олардың ізіне түскенін, Кіші жүзден Ералы сұлтандар он мыңдай адаммен Шуға аттанып, Орта жүзден Сартоғым батыр 2000 мыңдай сарбазбен АқтауҰлытаудан жолға шығып, Қабанбаймен Керейбұлақта тоғысып, Шерінге жабыла лап қоймақ екендігін мəлімдейді [6, 3940 б.]. Бұдан əрі ойраттардың қалдығын талқандаған қазақтар бос жерлерге ие болып қалуы мүмкін деп Қытай жағы күдіктенеді. Сондықтан, ол жерлерді əскермен қатаң күзетіп, қазақтарды өткізбеуді тапсырады. Өз кезегінде орыс əкімшілік орындары қытайлықтар тарапынан болатын қауіпті болдырмау үшін алдынала шаралар қолдану керектігі ұйғарылады. Мемлекеттік алқаның 19 наурыздағы 298 жарлығына сəйкес, қытайларға қазақ ханы Нұралы бастаған Кіші жүзді қарсы қою керек деп шешім жасайды: «...Мұндай жағдайларда, біздің ойымызша, Нұралы ханды інілерімен, Орта жүздің Абылай сұлтанын жəне беделдібеделді ел ағаларын көндіріп, мейлінше қуатты əскер күшін жарақтап, оларды Ресей шекарасына қауіп төндіріп тұрған қытайларға, жоңғарлар мен моңғолдарға қарсы жұмсап, пайдаланып қана қоймай, қытайлардың бұрынғы жоңғар жəне моңғол жерлеріне табан тіреп бекінуіне қарсы жұмсауға болар еді» деп қаулы етіледі [4, 258259 б.].
Осылайша жоғарыда келтірілген құжаттардан көретініміз, Жоңғар хандығы құлатынғаннан кейінгі алғашқы жылдары екі алып мемлекет арасында жоңғарлардан 572
босап қалған иеліктер үшін жүргізілген стратегиялық жоспарлары мен мүдделер тоғысы нақты жеңімпазды аз уақыт ішінде анықтап бере қоймады. Қытай империясының бастапқы кезеңде қазақ хандықтарын өз қоластына кіргізіп, жерін басып алуы, оның экспансиялық жоспарлы саясатының негізгі бағыттарының бірі болды [3, 34 б.]. Алайда қытай императорына қазақ жерлерін басып алу жоспарын жүздердің Ресей қоластына өтуі жүзеге асыртпады. Оларға дəл бұл жағдайда қазақ билеушілерінің сөз жүзінде болса да бодандыққа ант етіп, соның белгісі іспеттес болған сыйсияпаттарды уақытылы жіберіп отыруы да қанағаттандырды.
Осындай алмағайып қиын кезеңде жер мен ел тағдырының ауырпалығы билеушілердің иығына артылды. Ресей мен Қытай арасында мекен еткен Орта жүз қазақтарының билеушісі Абылай, Ресей боданы бола отырып, енді Цин империясымен де дипломатиялық байланысқа түсуге мəжбүр болады. Ғалым Қ.Əбуевтің жазғанындай, екі алып империя арасында бола отырып, Абылайдың көздегені – Қытаймен бейбіт келісімге келіп, оның рыногына жол ашу, екіншіден, Қытай факторын Ресей империясына қарсы қолдану болғаны сөзсіз дейді [7, 27 б.].
XVIII ғасырдың 60шы жылдарындағы халықаралық қатынастар біраз саябырлаған деңгейде өрбіді. Бұл тұста Ресей мен Қытай тараптары қазақ жүздеріне өз ықпалдарын жүргізуге тырысты. Бұны орыс əкімшілігінің құпия жарлықтарынан байқауға болады. 1761 жылғы 2 қарашадағы Ресей Сыртқы істер алқасы құпия комиссиясының ұйғарымына сəйкес, сол жылғы 22 қыркүйекте генералмайор Вейморн қазақтарды тыныштандырып, ежелгі салтынан айыру, мінезқұлқын жұмсарту, олардың негізгі байлығы болып табылатын малын біртебірте азайтып жəне бізге шын берілген рухта бағындырудың жоспарын жеткізді. Құпия алқа қазақтарға əділ жəне кешіріммен қарау, олардың малын шекараға таяу бағуға рұқсат беру, қазақтардан қашып шыққан тұтқындарды (егер олар Ресей азаматы болмаса) жəне өтіп кеткен малдарды ұстап қалмай, қайтару жөнінде Вейморнның ұсынысын қолдайды. Сондайақ, Абылай сұлтан мен Құлсары батырдың өздеріне баспана, малдарына қорақопсы салып беру керек деген ұсынысты да орынды деп бағалайды. Бұл шараларға қазынадан едəуір шығын кететін болса да, қазіргі жағдайда, əсіресе қытаймен арадағы қатынастардың өзгеше жағдайында, қазақтарды бауырға тартып, қытайдан алшақтату қажеттігіне байланысты қаражат шығындарына баруға болатынын айтады [5, 630632 б.]. Осылайша, олар қазақтарға қандай жақсылық істеп отырғанын əйгілеп, қытайдан іргесін аулақ салады деп есептеді. Қазақ билеушілеріне үй салып беру мəселесін 1762 жылдан бастап тиісті мекемелер арқылы жүзеге асыра бастайды. Үкімет шекараға жақын жерге Абылайға арнап ағаштан үй салып бермекші болып ұйғарды, алайда бұл идея тек 1779 жылы ғана жүзеге асырылады. Қазақ билеушілері Ресейдің мұндай саясатынан пайда тауып қалуға тырысты. 1764 жылы Абылай өзіне қазақтарды орыстың агротехникасын үйрету үшін он орыс шаруасын, үй салу үшін шеберлер мен материалдар жіберуді сұрады. Алайда Абылайдың Ресейге сырттай қарағанда жақсы осы көзқарасы, дегенмен де қазақ сұлтанының астарлы саясаты ғана болатын [8, 260 б.]. Орталық, сонымен қатар, қазақтарды отырықшы тұрмысқа көшіру мəселесін де талқыға салады. Бұны да генерал Вейморнның алқаға жасаған ұсынысынан көруге болады. Онда: «Қалай да (қазақтарды) отырықшы тұрмысқа бейімдесек, мұның тұрмысқа қолайлы жақтарын өздері де сезіп, бойлары үйренер еді. Сөйтіп, қазақтардың тұрғын жерлерін есепке алуға мүмкін болады... Əуелі өзіміз пішен шауып беріп, кейін өз малдарына өздері қысқы азық дайындап алуына жағдай жасайық. Өйткені, қазақтардың қолда тұрып пішенмен азықтанған малдары мен жылқылары қатал 573
қыстың ауыртпалығын сезбей, тебін малдарына қарағанда əлжуаздана береді. Ал, пішен шабумен айналысқан қазақтар жұмыспен айналысып, бос уақыты азаяды. Қыстың қатты аяздарында жылы үйде болады. Құлын кезінен қорада өсіп, пішенмен азықтанған жылқы тебінді ұмытып, қолдан ғана шөп жеуге үйреніп кетеді. Шөп қоры шектеулі болғандықтан, мал саны да азая береді, малы азайса, қазақ та тұрақтанып, жуаситын болады, бізден көмек пен қамқорлық сұрай бастайды. Мініс аттары азайғаны да жақсы. Қытайлар қазақтардан көп ат сатып алмас еді, атты əскер жасақтау мүмкіндігінен айырылар еді» [4, 327330 б.].
Ресей əкімшілігі қазақ билеушілерін орталықта болып жатқан жаңалықтардан үнемі хабардар етіп отыруды жөн санап, оқиғалар желісі туралы хаттар жолдап отырды. Аталған кезеңде Сыртқы істер алқасы 1761 жылы 25 желтоқсанда Елизавета Петрқызы патшаның қайтыс болуына байланысты Нұралы ханға, оның інілері Ералы мен Айшуаққа жəне Орта жүздің сұлтаны Абылайға император III Петрдің таққа отырғаны туралы жəне жарты жылдан кейін, яғни, 1762 жылы 28 маусымда Екатерина II патшайымның таққа отырғаны туралы грамоталар [4, 333340 б.], сондайақ Ресей Сыртқы істер алқасының 1763 жылғы 2 тамыздағы жарлығынан Нұралы ханға жəне Орта жүздің сұлтаны Абылайға Орынбор губернаторы болып, мемлекеттік кеңесші Дмитрий Волковтың тағайындалғаны туралы грамоталар жіберіледі [4, 358 б.]. Ал қазақ билеушілерінің Қытай богдыханымен қатынастары бір қалыпты десек болады. Абылай сұлтан мен Əбілпейіс сұлтандардың елшілері Пекин шаһарына үнемі қатынасып тұрды. Өз кезегінде Қытай патшасының да қазақ билеушілеріне жолдаған жарлықтары шынайы ахуалдан хабар бере алмайды. Дегенмен, қазақ елшіліктері 1757 жылы Тарбағатайға, 1759 жылы Ертістің жоғарғы ағысындағы жерлерге, 1760 жылы Іленің жоғарғы ағысына өз құқықтарының танылуына қол жеткізді. Қытайлар бұған келісіп, қазақтарға заңды түрде тиесілі жерлерді жоңғар көтерілісшілеріне қарсы күресте көмек көрсетуге уəде бергені үшін қайтарып берді [8, 251 б.]. Алайда XVIII ғасырдың 60 жылдарының басында циндердің бұл бағыттағы саясаты өзгерді. Қытай əскерлері қазақтарды олардың Шығыс Қазақстандағы орнығып алған жерлерінен күшпен қуып шығаруға тырысты. 17621765 жылдардағы əрекеттер ерекше қатыгездік болды. Бұны 1762 жылғы 21 желтоқсандағы Қытай патшасының қазақ шекарасындағы əскербасыларына берген жарлығынан көреміз. Онда: «...Алдында қазақтарға жарлық бергенмін... Қазір олар жер шетінен өтіп, мал бағатын болса, сол жарлығым бойынша малын тартып алыңдар. Егер қолбасшыларын қолға түсіре алсаңдар, тез арада хабар етіңдер. Тіпті, солардың арсында Абылайдың өзі болса, оны да ұстауға болады. Қалай да оларды именетін ету керек» [6, 61 б.] делінген. Қытай патшасы қазақтарды қорқыта отырып, олардан белгілі дəрежеде пайда көруге тырысты. Ең алдымен қытайлықтар қазақ аттарына қызығушылық білдірді. Цин əкімшілік орындары мен қазақ билеушілері сауда айырбасын үнемі ұйымдастырып отырды. Қазақ тарапы жылқыларды көбіне Үрімжі базарына апарып өткізген. Сондай айырбас сауданы 1758 жылы 17 қыркүйекте Қабанбай жасайды. Ол Үрімжі базарына 300ден аса жылқыны айдап əкеліп, сауда жасайды [4, 265 б.]. Жылқыны тек сауда үшін ғана емес, сонымен қатар Қытай патшасына сый ретінде тарту етілген. Қазақ билеушілері императорларға жылқы сыйлау 1757 жылдан бастап, 100 жыл бойы жалғасты. Қытай императорларына барлық қазақ билеушілері Əбілмəмбет пен Абылай хандардан бастап, олардың ұрпақтарына дейін барлығы да жылқы тарту етіп отырған. Алғашқы төрт жылқы Цяньлунға қазақтар тарапынан 1757 жылы тамыз айында сый ретінде беріледі [9, 124 б.].
574
1. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. – Москва: Наука, 1983. – 335 б. 2. Уəлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 5 томдық. IV том. – АлмаАта: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1985. – 463 б. 3. Хафизова К.Ш. Китайская стратегия Цинской империи. – Алматы: Издательский дом «Таймас», 2007. – 104 б. 4. Абылай хан. Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдардың жинағы (Құрастырған, қазақшаға аударған, көрсеткіштерін түзген, түсініктерін жазған З.С.Тайшыбай). – Петропавл, ЖШС «Астана» баспасы, 2005. – 477 б. 5. Казахскорусские отношения в XVIXVIII веках. Сборник документов и материалов. – АлмаАта, Издво АН КазССР, 1961. – 744 б. 6. 100 құжат (Қазақ хандығы мен Чиң империясы арасындағы қарымқатынастарға байланысты құжаттар). – Алматы, “Санат”, 1998. – 221 б. 7. Əбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 144 б.
8. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3 том. – Алматы: «Атамұра», 2002. – 768 б. 9. Хафизова К. Кони в диалоге цивилизаций. – // Экономические стратегии. – №1/2007 (4).
УДК 930.2 Ұстағалиев Е.О. Тарих ғылымдарының магистрі, Сулейман Демирел атындағы университет, Қаскелең, Қазақстан, ernar.ustagaliev@mail.ru
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Kazakhstan, in the IIhalf of century. Specifics system authorities of khan, role and phenomenon bi appear object of research. In this work was using historical composing «zhyr» like original source.
bi.
Өткен ғасырдағы ұлтымыздың біртуар перзенті болған Ахмет Байтұрсынов: «Сөздің ең ұлысы, ең сипаттысы – тарих» деп айтқанындай, тарих беттерінде қалған батыр бабаларымыздың ерліктеріне бейжай қарамай, өткеннен сабақ алуымыз керек. «Мəдени мұра» жəне «Халық тарих толқынында» бағдарламаларына сəйкес өткен тарихымызды қайта жаңғырту, қалпына келтіру жəне жаңадан қайта жазу негізге алынды. Соңғы уақыттарда төл тарихымызға деген қызығушылық артып келеді.Соның бір айғағы ретінде Қазақ хандығының құрылғанына 550 жылдық ұлы мерекені мемлекеттік деңгейде атап өттік. Дүбірлі мерекенің бір естелігі ретінде Қазақ хандығының құрылуы тарихында есімдері ерекше аталатын Керей мен Жəнібек хандарға Тараз қаласынан ескерткіш 575
орнатылды. Кейінге өскелең жас ұрпақтың санасында қазақ халқының тарихы сайрап тұрса елдігіміз мəңгі болары анық. Қазақ хандығы құрылған сəттенақ ел арасында билерге деген құрмет ерекше болған. Бишешендер даулы мəселені түйінді төртақ ауыз сөзбен тындырып отырған. Тындырғанда да хатсыз, харарсыз, ауызша жүзеге асып, бітіп жатқан. Ел ішінде болып жатқан жағдайларды жоғарғы билік иесі – хандарға бүкпесіз жеткізгенді. Халық басшысы болған хандар да əрдайым билермен кеңесіп отырған. Қазақ ел таныған шешен, билерге кенде болмаған. Ұлы ғалым Шоқан Уалихановтың айтуынша, оларды халық өздері қалап, би атап отырған, ешқандай арнайы сайлау болмаған. Ал, би болып белгіленетін кісілер өзінің шешендігін, əділ төрелік айта алатын қасиетін көпшілік алдында көрсете білген. Олар барынша адал, ешкімге бұра тартпайтын, тура сөйлейтін нағыз шешен əрі ақылгөй, халық қамқоры болған. Сондықтан да халық «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» деп мақалдап кеткен. Əсте қазақтың шешендік өнері, билік құру дəстүрі ƏзЖəнібек ханның, Жиренше шешеннің тұсында өркен жайып, ƏзТəуке ханның кезінде биік шыңға көтерілсе керек. Атақты Төле би, Қазыбек би, Əйтеке билердің даңқы осы кезде бүкіл қазақ даласына жайылды [1, 4 б.]. Ханның ел арасындағы өкілі – билер, жыраулар болған. Олар əрдайым ханның жанынан да табылып отырған. Мысалы, Керей мен Жəнібектің жанында Асан қайғы жүрді. Асан қайғының ұлылығы, данышпандығы, көрегендігін барша халыққа аян. Халық ішінде Асан қайғының Желмаясына мініп алып, Жерұйықты іздейтін аңызы кеңінен тараған. Асанды көбіне хан қасынан көреміз. Оның бізге жеткен толғаулары түгел дерлік Əз Жəнібек ханға арнай айтылған. Алайда Асанды сарай ақыны деуге болмайды. Халық аңыздарында Асан қайғы жайында «бұл қария қашанда ханға жағынбай, жарамсақтанбай тура сөйлеуші еді» делінеді. Бұл сөздің ақиқаттылығы Асан толғауларынанақ байқалады. «Əй, хан, мен айтпасам білмейсің, Айтқаныма көнбейсің, Шабылып жатқан халқың бар, Аймағын көздеп көрмейсің, Қымыз ішіп қызарып, Мастанып қызып терлейсің, Өзіңнен басқа хан жоқтай Елеуреп неге сөйлейсің», дейді ол Жəнібек ханға. Ханның елді өз бетімен билептөстеу, қаһары түскен адамнаң өлім жазасына кесу хақысынан айрылып, рубасы ақсақалдарсыз ешбір мəселені шеше алмайтын күйге жетуі – қазақ хандығының соңғы дəуіріне тəн құбылыс. Ал Асан өмір сүрген заманда ханға жаңағыдай сөйлеу кезкелген шонжардың қолынан келер іс емес. Бұл – Асанның Асандығы ғана айтылған сөз. Бұл жерде Асан – халық тілегінің жоқшысы, Асан мұңы – халық мұңы. Оның атына жалғанған қайғы деген анықтама халық сүйіспеншілігінің белгісі іспеттес. Асан мұңының тамыры тереңде. Оның негізінде халықтың сол кездегі тұрмысхаліне жаны ашығандық, өмірге көңілі толмау бар. Асан қайғысы – бүгінгі тіршіліктің, ертеңгі болашақтың қамын ойлағандықтан туған қайғы. Сондықтан да өз толғауларында ол үнемі халық атынан сөйлейді [3, 9 б.].
576
Есім хан – қазақ хандарының ішіндегі ерекше тұлға. Оның ерлігі де, елдігі де биік. Ел іргесін қалаған, кеңіткен, қорғаған, айналасына ел батырларын жинаған батыр хан; батырлығына, батылдығына бола Еңсегей бойлы ер Есім атанған хан. Оның аты аңызға айналған. «Есім ханның ескі жолы» деген əдетғұрып жолының халық ішінде сақталуы да Есім ханның атақты хан болғанына куə. «Қазақта тұтас хандыққа Есім жеткен, тұтас билікке Төле би жеткен», деген сөз бостан босқа айтылмаса керек [4, 5 б.]. Оған елжұрты «Еңсегей бойлы ер Есім хан» деп жыр арнаған. XVII ғасырда Қазақ хандығының тағына Есім хан отырады. Тəуекел ханның тұсында (15821598) көршілес хандықтармен жауласу кең өріс алды. Ол, əсіресе, Бұхара, Ташкент хандықтарымен əлсəн əлсін соғысып, көбіне жеңіспен оралады. Ойраттармен соғыста олардың біраз бөлігін өзіне қаратып, аз ғана уақыт қазақ пен қалмақтың ханы болып тұрады, 1595 жылдың мартында орыс патшасы Федор Ивановичтің Тəуекел ханды орысқа қарату грамотасында ол қазақ пен қалмақтың ханы деп аталады. Тəуекел ақырында Бұхара хандығымен соғыста өледі. Есім ханның (халық аузында «Еңсегей бойлы ер Есім» атанған) тұсында да соғыс толастамайды. XVI ғасырдың соңғы жылдарында Қазақ хандығының біраз күшеюі Есім ханның жеңістерге жетуіне біраз жағдай туғызды. Қазақ ханы Есім қырғыз жұртын шоңбағыш руынан шыққан Көкем би арқылы билейтіндігін, қатаған мен шанышқылының əміршісі Тұрсынның көзін осы көкем арқылы құртып, кейін Ташкентте оның құрметіне «Көкемнің көк күмбезі» атанатын атақты мұнара тұрғызғандығын Шоқан Уəлиханов жазып кеткен [5, 83 б.]. Есім ханның замандасы, қолында ұстаған батыры Жиембет жыраудың біздің заманымызға жеткен шағын толғаулары хан мен жырау арасындағы бірлікті емес, араздықты, алшақтықты, алауыздықты білдіреді [6, 80 б.]. ХалықЖиембетті əділ би, шешен жырау, айлалы, «аруақты» батыр деп дəріптейді. Жырау жас кезінде ханға қызмет етіп, оның сенімін ақтаған ерлердің бірі болған. Хан қолымен бірге аттанып, ерлік жорықтарды басынан кешкен. Жиембеттің ханға өз дегенін істетердей ықпалы болған. Оны мына жолдардан көруімізге болады: Менің ер екенімді көргенсің, Əуелден бірге жүргенсің. Дегенімді қылғансың, Қайратымды білгенсің. Өзінің сарай маңындағы орнын ханның есіне салып, оған адал қызмет еткен ердің бірі болғанын айтады. Ол өзінің бағасын біледі, елге де, ханға да керек адам екенін сездіреді. Мен жоқ болсам Есім хан, Ит түрткіні көрерсің. Жиембет қайда дегенде, Не деп жауап берерсің?.. Осындай ескертпелеріне құлақ аспаған бір бет ханға көңілі əбден қалған тұста өзінің өткен істеріне өкініш те білдіріп қояды. Оның сойылын соғып, адал жауынгері болғаны ескерілмей, ханның өзіне қаталдық жасап отырғанына қынжылады. Жырау ханға еткен істерін еске салып қана қоймайды, кейде өзінің батырлық жорықтарын баяндап, айбар да көрсетеді. Қалмақ шапқыны кезінде хан қатты сасып, хан ордасының берекесі кете бастаған ауыр кезеңді оның есіне салады. Сол бір екіталай шақта тайсалмай тұрып, орданы қорғап қалғанын, бұл тұста ханның үй ішінің де қатты сасқанын, өзі болмаса жау қолында кетуі де мүмкін болғанын есіне салады [7, 274 б.].
577
Ел аңыздарында өзімшіл ханға қарсы пікірлердің болуы, оның Жиембет жыраудың атына байланысты айтылуы тегін емес. Оның негізінде белгілі шындық жатуы тиіс. Жиембеттің ханға наразы болып өткенін, оның өз соңынан ерер алашы (халқы) бар батыр екенін жыраудың бізге жеткен мына бір толғауы да айқындайды: Арқаға қарай көшермін, Алашыма ұран десермін, Ат құйрығын кесермін, Ат сауырын берермін, Алыста дəурен сүрермін, Қарамасаң, ханым, қарама, Сенсіз де күнімді көрермін. Жиембет – ханға қарсы өз наразылығын ғана емес, қалың топтың наразылығын білдірген жырау. XVII ғасырдың соңы мен XVII ғасыр басында (16801715 жж.) Хандық дəуір тарихында билік еткен Тəуке хан тұсында жүздерді билер арқылы басқарғанын білеміз. Бұл дегеніміз ел басқаруда билердің үлкен рөлге ие болғаны, яғни, шарықтау шегіне жеткендігін көрсетеді. Жоғарыда айтып кеткендей, билер мен жыраулар билікке тікелей əсер ете білген. Хандардың қисынға келмейтін қатал шешімдеріне өз ауыздарымен халықтың уəжін жеткізген. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген мақалы осының айғағы.
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|