Доспамбет жыраудың өмірбаяны

1. 
   Доспамбет жыраудың өмірбаяны
   

Доспамбет жыршының дүниеге келген жері Азау қаласы. Өзі жыршы, қолбасшы және де қазақ халқының батыры деп есептеледі. Азау қаласы Ресей Республикасында Ростов әкімшілік бірлігінде орналасқан. Яғни, ол кез 1490 жылы қазағымыздың қалыптасуы. Доспамбет Донның ағысында, Азау маңындағы мекендеген «Кіші Ноғай» орданың билеушісі болғаны анық бізге жетіп тұр. Доспамбет шонжар тұқымынан шыққан, сол заманда, ортаның талабына қарамай керемет тәрбие алған. Қырым хандығында да біраз жорықтарға қатысқан. Қырым хандығы Алтын орда тарқып кеткеннен кейін қалыптасқан мемлекет. Өзінің еліне деген сүйіспеншілігімен, отаның қорғап, халықтың көңілін тауып, рухын, азаматтығын жыр толғауларымен көтерген. Доспамбет қазақ дәстүрлеріне сай, халықтың пікірлерінің қалыптастырып, қазақ рухының көсемі болған. Өлең жырлар жазып, аз сөзімен көп мағына беріп, өткірлігімен адамның рухын көтеретін жыршы. Өздеріңіз білетіндей, Доспамбет барлық Дешті-қыпшақпен жақсы таныс, Стамбұл мен Бақшасарайда, сондай-ақ сахара мен мұсылман ауылдарының тұрмысында болған. Дешті-қыпшақ деп ежелгі түркі мемлекеттерінің дәстүрін жалғастырылған, дамытылған ерте феодалдық мемлекетті айтады. Отанды қорғауды, елге, халқына, жеріне деген сүйіспеншілігін сипаттайтын әндерінде қырым, ноғай, қазақ ұлты ешкімге бағынбай, өзгеріссіз қалатын уақытқа деген ұмтылыс байқалады. Өз заманының көптеген әскери жорықтарына қатысқан жауынгерлер 1523 жылдың басында қырық тайпаның бірінде Астраханьда дүниеге келген түркі тайпалары арасында қайтыс болды. Өмірімен қоштасу сәтінде Доспамбет отыз жасқа дейін өмір сүрмей қайтыс болады. Жер үшін күрес ешбір кезеңде толық болған жоқ. Ұлы даланы ата-бабаларымыз білек қуатымен, найзамен қорғап, келесі ұрпаққа табыс етті. Аңызға айналған батырлар шатырдың астында, түйенің астында өмір сүрді, дарқан даласын қорғады, ал ақындар-жырау-отты өлеңдер, отты әндер, жауға жебелер. Олардың мақсатын көтеретін мәселенің өзектілігін осы ұлы тұлғалар айтқан негізгі ойлардан көруге болады [1. 58-59б].

1. 
   Қазақ әдебиеті. «Арман ПВ» 2009ж. Тұрсынғалиева С. Ч.
   

Жыраудың бізге жеткен мұрасының көлемі шығып. Бар болғаны 160 жолдың шығысында. Қазіргі қазақ әдебиетінің хабарлар қауымның Доспамбет шығармаларына есептеп жүрген туындылар – негізінен 1908 жылғы Мақаш Бекмұхмедовтың Қазан қаласынан шыққан «Жақсы үгіт», Ғабдолла Мұштақтың (Ғұмар Қарашев) 1912ж. Орынборда жарияланған «Шайыр, яки қазақ ақындарының басты жырлары» кітаптарында жарияланған. Ал, оған дейін оның кейбір туындылары М. Османовтың 1883 жылы СПБ-тен баспадан шыққан «Ноғай уа құмық шиғырлары», В. В. Радловтың 1896 жылғы «Образцы народной литературы тюрских племен» атанатын еңбегінің 7-ші томында қарасөз нұсқасымен, ал, кейін осы нұсқаларды салыстыра отырып, 1967 жылғы «Ертедегі әдебиет нұсқалары», 1971 жылғы «Алдаспан», 1982 жылғы «XV – XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы», 1989 ж. «Бес ғасыр жырлайды» атанатын жыр жинақтарында басылғаны мәлім. 1978 жылы белгілі қаламгер, әдебиет зерттеушісі М. Мағауиннің құрастырумен, алғы сөзімен Ленинградтан шыққан «Поэты Қазақстана» атты қазақ поэзиясының алты ғасырлық өмірінен хабардар ететін орыс тіліндегі антологиялық жинақтағы, Ә. Жәнібектің 1935 Мақаш қаладан шыққан «Ауыл поэзиясы ия де ноғай ел әдебиеті» кітаптарындағы Доспамбет сөздері де революцияға дейін жарияланған осы басылымдардағы текстерді ескере отырып жарық көреген.