Қазақстан – Ресей: Ҧлы кӛрші, берік достық

 

409 

патшалық билiктiң құлауы, қазақстанның егемендiгiнiң бастамасы болуына мүмкiндiктер 

туғызды,  нҽтижесiнде  1920  жылы  РСФСР  құрамында  қазақ  АССР  құрылды.  Ал  1936 

жылы қазақ КСРО-i болып қайта құрылды. 

1944  жылы  13  сҽуiрде  қазақ  КСР-iнiң  сыртқы  iстер  ұлттық  комиссариаты,  1946 

жылы қазақ КСР-iнiң сыртқы iстер министрлiгi болып қайта құрылған болатын, бiрақ сол 

уақыттағы  алып  КСРО  империясының  сыртқы  iстер  министрлiгi  ҿзектi  жҽне  басым 

мҽселелердi  ҿздерi  атқаратын.  Сондықтан  да  қазақ  КСР-ның  сыртқы  саясаты  кҿптеген 

мҽселелер  бойынша  шектелген  едi.  қорыта  айтқанда,  қазақстанның  толық  қанды  сыртқы 

саясаты  ҽрине  КСРО-ның  ыдырауынан  кейiн  1991  жылы  16  желтоқсанда  тҽуелсiздiк 

алғаннан кейiн айқындалды. 

ХХ  ғасырдың  аяғында  ҽлем  тарихындағы  аса  iрi  оқиға  Кеңес  Одағы  ҿмiр  сүруiн 

тоқтатты.  Сол  уақытта  одақтас  мемлекеттер  ҿздерiнiң  жай-күйiн  анықтауда  бiраз 

қиыншылықтарға кездесiп, оны шешу жолдарын iздестiрдi. 

Сонымен,  1990  жылы  25  қазанда  қазақстан  Жоғарғы  кеңесi  қазақ  КСР-ның 

мемлекеттiк  егемендiгi  жайында  Декларациясын  қабылдады.  Ресей  Федерациясы 

қазақстан  Республикасының  тҽуелсiздiгiн  1991  жылы  17  желтоқсанда  мойындады.  ±зақ 

уақыт  Ресей  отары  болған  қазақстан  үшiн  мұның  зор  маңызы  бар  едi.  Жалпы  қазақстан 

Республикасының  дипломатиялық  қызметi  үшiн  15  жыл  тарихи  уақыт  тұрғысынан  ҿте 

қысқа  екендiгi  сҿзсiз.  Бүгiнде  қазақстан  ҽлемге  негiздi  жҽне  ашық  сыртқы  саясаты  бар 

мемлекет ретiнде танылды. 

Соның  iшiнде  алып  кҿршiмiз  Ресеймен  қарым-қатынастың  ҿзгеше  маңызы  бар 

екенiн  ерекше  айтуымыз  керек.  қазақстан  мен  үлкен  кҿршi  Ресейдiң  ҿзара  қарым-

қатынастарының  жағдайлары  жыл  сайын  жақсарып  келедi.  Елбасымыз  оның  1992  жылы 

16  мамырда  ―қазақстанның  егемендi  мемлекет  ретiнде  қалыптасуы  мен  дамуының 

стратегиясы‖  атты  еңбегiнде:  ―Ресеймен  қарым-қатынаста  болу  арқылы  бiз  онымен 

қажеттi  жағдайда  ҿзара  қауiпсiздiк  туралы  келiсiп,  ұзақ  мерзiмге  шарт  жасауға 

тырысуымыз  керек,  мұнда  Ресейдiң  де  бұл  мҽселеге  мүдделi  екенiн  ескеруiмiз  тиiс 

екендiгi,  сондай-ақ,  республикаға  елiмiздiң  егемендiгi  мен  аумақтық  тұтастығын 

қорғайтын жауынгерлердi дайындықтан ҿткiзетiн қаруланған армияның қажеттiлiгi‖ баса 

айтылды. 

Ендi  қазақстан  мен  Ресей  ҿкiлдерi  арасындағы  тҽуелсiздiк  жылдарындағы 

кездесулер мен келiсiмдер хронологиясына кҿңiл аударайық. 

Отандық  жҽне  шетелдiк  тарихнамада  қазақстан  –  Ресей  қарым-қатынастарын 

кезеңдерге бҿлу мҽселесiне қатысты бiрнеше кҿзқарастар бар. Мұны осы үлкен елде елшi 

болып  қызмет  атқарған  Т.  А.  Мансұров  кҿрсеткендей  қазақстан  мен  Ресей  екi  жақты 

ынтымақтасу кезеңiн былай жiктеуге болады: 

1.  Мемлекетаралық  қатынастардың  құқықтық  негiздерiн  қалыптастыру  (1991 

жылғы тамыз – 1992 жылғы мамыр); 

2.  Саяси,  экономикалық  жҽне  ҽскери  салаларда  екi  жақты  ынтымақтастықтың 

негiзгi бағыттары мен нысандарын белгiлеу (1992 жылғы мамыр – 1994 жылдың соңы); 

3.  ТМД  шеңберiндегi  интеграциялық  процестер  арнасында  екi  жақты 

ынтымақтастықты кеңейту жҽне тереңдету (1995 жылдан бастап осы уақытқа дейiн). 

1991  жылдың  тамыз  айындағы  қазақстан  мен  Ресей  Президенттерiнiң кездесуiнде 

бiрнеше  құжаттарға  қол  қойылды.  Олардың  бастысы  –  екi  мемлекеттегi  кҿптеген 

мҽселелердi шешетiн, экономикалық кеңiстiк жҿнiндегi келiсiм едi [4]. 

Ресей  Федерациясы  мен  қазақстан  1992  жылы  25  мамырда  ―Достық, 

ынтымақтастық  жҽне  ҿзара  кҿмек  туралы‖  шартқа,  1994  жылы  28  наурызда  ―Кiрiгу  мен 

экономикалық  ынтымақтастықты  одан  ҽрi  тереңдету  туралы‖  бiрлескен  Декларацияға, 

1995  жылы  20  қаңтарда  ―қазақстан  мен  Ресей  ынтымақтастығын  кеңейтiп,  тереңдету 

туралы‖  бiрлескен  Декларацияға,  1998  жылы  ―қазақстан  Ресеймен  мҽңгiлiк  достық  пен 

одақтастық  туралы‖  Декларацияға  қол  қойды.  Оларда  мемлекеттiк  егемендiктi  жҽне 

аумақтық  тұтастықты  ҿзара  сыйлау,  күш  қолданбау,  мҽселелердi  бейбiт  шешу,  теңдiк 

 

410 

жҽне  бiр-бiрiнiң  iшкi  iстерiне  қол  сұқпау,  адам  құқығын  жүзеге  асыру  принциптерiн 

басшылыққа алатындарын жариялады. 

1999 жылы қыркүйек айында Мҽскеуде қазақстан мен Ресей делегациясының екi ел 

арасындағы  шекараны  делимитациялау  мҽселесiне  арналған  бiрiншi  кеңесi  болып  ҿттi. 

қазақстан  Республикасы  ҿз  тҽуелсiздiгiне  қол  жеткiзгеннен  кейiн,  ҿз  территориясын, 

кҿршi  елдермен  шектесетiн  мемлекеттiк  шекарасын  анықтай  бастады.  Кҿршiлес 

мемлекеттермен  шектесетiн  ортақ  шекарамыздың  ең  ұзыны  Ресей  Федерациясымен 

жалғасатын  Солтүстiк  бағыттағы  ортақ  шекара.  Екi  ел  арасындағы  созылып  жатқан 

шекара сызығының ұзындығы шамамен 7591 шақырымды құрайды [5]. 

Яғни,  қазақстанның  сыртқы  саяси  стратегиясында  Ресеймен  ынтымақтастығына 

бiрiншi  орын  берiледi.  Олардың  ынтымақтастығын  дамытуға  жол  ашатын  бiрнеше 

факторлар  бар.  Бұл  ортақ  тарих,  екi  елдi  жалғап  жатқан  ҽлемдегi  ұзын  шекара, 

халықтардың ғасырлар бойғы рухани-мҽдени байланыстары, сондықтан тату кҿршiлiк пен 

тең құқықтық ынтымақтастықтан басқа қандай да бiр ҿзге саясат екi мемлекеттiң түбiрлi 

мүдделерiне қайша келедi. 

Осы  тұрғыда  Ресей  Федерациясының  Президентi  В.  Путиннiң  2000  жылы  9-10 

қазанда  болған  қазақстан  Республикасына  ресми  сапары  екi  мемлекеттiң  тату  кҿршiлiк 

жҽне  стратегиялық  ҽрiптестiгi  бағытының  сабақтастығын,  сондай-ақ  екi  жақты 

ынтымақтастықтың  нақты  проблемаларын  шешуде  iлгерi  жүрудiң  ҿзектiлiгiн  ашып 

кҿрсеттi. 

Сауда  –  экономикалық,  отын  –  энергетикалық,  мҽдени-гуманитарлық,  кҿлiк  – 

коммуналдық,  ҽскери-техникалық  жҽне  ғарыштық  салалардағы  ҿзара  ынтымақтастықты 

нығайту келiссҿздердiң негiзгi тақырыбына айналды. 

2003 жылы Ресейде қазақстан жылының жариялануы жҽне 2004 жылы қазақстанда 

Ресей жылының ҿткiзiлуi екi мемлекеттiң интеграциялық дамуына елеулi ҽсер еттi. 

Сонымен,  қазiргi  таңда  Мҽскеу  Астананың  стратегиялық  ҽрiптесi.  Бiрiншi  мұнай 

ҿнiмдерiн  басты  тұтынушы  ел  ретiнде  қазақстан  мен  Ресейдiң  қазақ  мұнайын  Ресей 

территориясы  арқылы  ҽлемдiк  нарықтағы  экспорттау  саласындағы  ынтымақтастығы  да 

нҽтижелi  болуда.  Екiншiден  сауда,  коммуникация,  кҿлiк  жҽне  қауiпсiздiк  салаларында 

Ресей қазақстандағы iшкi тұрақтылыққа бiрден-бiр ҽсер ете алатын ел. 

Сонымен,  Тҽуелсiз  қазақстан  республикасы  саясатының  мақсаты  –  екi  ел  үшiн де 

дҽстүрлi,  ҿзара  тиiмдi  сауда,  экономикалық,  саяси  жҽне  мҽдени  байланыстарды  үзбей, 

ҿзiнiң  шынайы  мемлекеттiк  тҽуелсiздiгi  мен  егемендiгiн,  бұрынғы  империкалық 

орталықпен  тең  құқылы  қарым-қатынас  қамтамасыз  етуге  кепiлдiк  беретiн  күштер  мен 

қарым-қатынас  тепе-теңдiгiн  қалыптастыру;  сонымен  қатар,  Ресейдiң  қазақстанға  деген 

мүдделерi де ҿте жоғары; 

Экономикалық кҿлiк жҽне қатынас жүйелерiнiң тығыз байланысып кетуi; 

Ресейдiң  металлургиялық  жҽне  химия  ҿнеркҽсiбiне  қажет  кҿптеген  шикiзат 

түрлерiнiң қазақстаннан алынуы; 

қазақстандағы Ресейдiң ҽскери ҿнеркҽсiп объектiлерiнiң болуы; 

қазақстанның  геосаяси  жағдайы  (қытай  жҽне  Орталық  Азия  мемлекеттерiмен 

шекаралас орналасуы); 

қазақстанда орыс ұлтының кҿп тұруы. 

қазақстан  –  Ресей  қарым-қатынасы  олардың  мүдделерiнiң  толық  сҽйкес  келетiнiн 

айқындайтын:  ―қазақстан  Ресейсiз  iлгерiлей  алмайды,  бiрақ  Ресейдiң  де  қазақстансыз 

iлгерiлеуi қиын‖ деген қарапайым тұжырымнан кҿрiнедi [6]. 

Жоғары  деңгейдегi  басшылардың  кездесулерiнен  жҽне  байланыстарынан  қуат 

алған, жан-жақты дипломатиялық жұмыстарының нҽтижесiнде қазақстан мен Ресей ҿзара 

тиiмдi  ынтымақтастықтың  бұрын-соңды  болмаған  ҽлеуетiн  құрды  жҽне  мҽңгiлiк 

достастықпен байланысқан стратегиялық ҽрiптестiкке қадам басуда. 

қазақстан мен Ресей президенттерi бекiткен бiрлескен iс-қимыл жоспары арасында 

жүзеге асырылуға тиiс жұмыстардың ауқымы ҿте кең. 

 

411 

Саяси  салада  –  жоғары  деңгейдегi  үнқатысуды  нығайту,  парламенттер,  саяси 

партиялар мен қоғамдық ұйымдар арасындағы байланыста дамыту; 

Экономикалық салада - қазақстан мен Ресей арасында 2007 жылдан кейiнгi кезеңге 

арналған экономикалық ынтымақтастық қол қоюға дайындық, 2008 жылға жоспарланған 

қазақстан  –  Ресей  iскер  топтарының  форумын  ҿткiзу,  мемлекеттiк  органдар  тарапынан 

Еуразия  Даму  банкiне  қолдау  кҿрсету.  2007-2008  жылдарға  арналған  iс-қимыл 

жоспарында  сондай-ақ  отын-энергетика,  кҿлiк,  шекаралас  ҿңiрдiң  ынтымақтастығы, 

тҿтенше жағдайлар салдарын жою мақсатында бiрлесе ҽрекет ету, тағы да басқа мҽселелер 

бар.  Жоспарда  бұдан  бҿлек  екi  елдiң  ҽскери  жҽне  ҽскери-техникалық  ынтымақтастығын 

тереңдетуге бағытталған бiрқатар жайлар қозғалған. 

Бұл,  соңында,  жан-жақты  даму  мен  ресейлiк  жҽне  қазақстандық  азаматтарының 

ҿмiрлерiнiң  жақсаруы,  игiлiгi  жолында  жүзеге  аспақ.  Осы  орайда  терең  тарихымызбен 

тамырлас  кҿршiмiзбен  тату  да  еркiн  ынтымақтастықта  болу,  мемлекетiмiзге  қалайда  оң 

жҽне тиiмдi ҽсерiн айқындатпақ. Яғни қазақстан мен Ресей мҽңгiлiк татулық, ҿзара кҿмек, 

кҿпқырлы байланыс, жоғарғы деңгейлi қарым-қатынас жҽне де мықты ынтымақтастыққа 

жол бастай бермек, ҽрi жалғаса бередi деген нық сенiмдемiз. 

 

Ҽдебиеттер: 

[1]  Назарбаев  Н.Ҽ.  қазақстанның  егемендi  мемлекет  ретiнде  қалыптасуы  мен 

дамуының  стратегиясы.  Мына  кiтапта:  ―Тҽуелсiздiгiмiздiң  бес  жылы‖.  Алматы:  ―Ҿнер‖, 

1996, 103-132 беттер (640). 

[2]  Мансұров  Т.  А.  қазақстан  жҽне  Ресей:  егемендену,  кiрiгу,  стратегиялық 

ҽрiптестiк. Алматы. 1999 ж. 5-17 б; 

[3] Назарбаев Н.Ҽ. ―ªасырлар тоғысында‖. Алматы: Ҿнер, 1996 ж. 260-275 б; 

[4] Султанов К. ―Реформы в Казахстане и Китае. Особенности. Сходства. Различия. 

Успехи. Проблемы, поиски, решения‖. Алматы ОФ. ―Бис‖ 2001. 209-210 беттер; 

[5]  Берiк  шекара  –  iрге  бүтiндiгiнiң  басты  кепiлi  ―Егемен  қазақстан‖  газетi,  –  22 

қаңтар, 2005 ж. 

[6] Тоқаев К. К. Дипломатия РК. Астана: Елорда 2001 ж. 71 б; 

[7] ―Егемен қазақстан‖ газетiнiң тiгiндiсi, 2007 жыл. 

 

УДК 94(574): «700 до.н.э/800н.э» 

Этногенез и расселение тюркоязычных народов в среднеазиатском 

междуречье в древности и средневековье 

Тилавов Ф., Мирзалиев У., ГГУ, г.Гулистан 

 

Вопрос  о  прародине  и  об  этногенезе  тюркоязычных  народов  и  племен    в 

исторической науке до сих пор остается дискуссионным. Основные  гипотезы сводятся к 

двум предположениям: 1) прародиной тюркских племен были земли к востоку от Алтая; 

2) тюркские племена с древнейших времен жили как к востоку, так и западнее Алтая, то 

есть  на  территории  современных    центральноазиатских  республик.    Согласно 

предположению А.Н.Бернштама (Бернштам, 1952, 1959) часть сакских племен Тянь-Шаня 

и Семиречья была тюркоязычной.  Об этом свидетельствуют некоторые археологические 

находки. К примеру,  надпись на сакской чаше из Иссыкского кургана V-IV вв. до н.э. по 

мнению некоторых лингвистов, сделана на тюркском языке (Рахманов, 1992). К.Шаниязов 

отмечал, что в начале античной эпохи в Центральной Азии уже проживали тюркоязычные 

этносы  (Шаниязов,  1996).  Археологические  материалы  сако-усуньской  культуры  также 

указывают на тюркоязычность древних усуней (Зуев, 1959). 

По мнению А.Маликова, процесс усиления тюркоязычных элементов происходил в 

эпоху  проникновения  хуннов  и  создания  гуннского  этнополитического  союза  на 

территории Казахстана в III-IV вв.н.э. (Маликов, 2000). Археологические исследования на 

 

412 

территории  джетыасарского  урочища  позволяют  говорить  о  проникновении  в  Среднюю 

Азию первых групп хуннского населения начиная с первых веков до нашей эры. 

С  гуннами  источники  связывают  хионитов  и  эфталитов  (белых  гуннов).  Имена 

некоторых эфталитских правителей, царствовавших до образования Тюркского каганата, 

читаются с тюркского языка: Тораман, Михиракул. Это также указывает на то, что еще до 

Тюркского  каганата  Среднеазиатский  регион  являлся  полиэтничным,  то  есть  здесь 

проживали как ираноязычные, так и тюркоязычные племена и народы.  

В  эпоху  раннего  средневековья,  с  образованием  Тюркского  каганата,  в  регионе 

усиливается взаимодействие оседлой и кочевой культур. Среднеазиатские оазисы вошли в 

состав  Тюркского  каганата.  Топонимика  Средней  Сырдарьи  в  письменных  источниках 

свидетельствует  о  значительном  тюркоязычном  населении  в  регионе.  В  Чаче  источники 

напоминают  Джабугкет,  Жадгол  (Чаткал),  Итлык,  Саблык  и  другие  названия  (Караев, 

1994). 

Археологический  материал  позволяет  проследить  этапы  и  интенсивность 

проникновения тюрок в Семиречье из Алтая.  В период Первого каганата связи населения 

в  пределах  древнетюркского  государства  от  Алтая  до  Тянь-Шаня  были  наиболее 

интенсивными  (могильники  Кара-Булун  и  Кара-куджур  кудыргинского  типа  и  др),    а  в 

период Второго каганата эпизодическими (явное сокращение погребений с конем на Тянь-

Шане в VII-VIII веках по сравнению с VI-VII веками) (Савинов, 1995; Маликов, 2000).  

В VI-VIII веках появление тюрок фиксируется и на Средней Сырдарье – в Южном 

Казахстане.  Археологические  находки  показывают,  что  здесь  под  влиянием  тюрок 

вырабатывались  новые  типы  вооружения,  украшений,  металлической  посуды.    Среди 

характерных  тюркских  вещей  в  объектах  южноказахстанских  городищ  (Куйруктобе, 

Куюк-Мардан  и  др.)  и  некоторых  некрополей  (Кок-Мардон,  Борижар  и  др.) 

зафиксированы  предметы  поясной  гарнитуры.  Тюрки  изображены  на  резной  доске  из 

цитадели  Куйрук-тобе  в  Южном  Казахстане.  Внешний  облик  их  напоминает  тюрок    из 

свиты  самаркандского  царя  Вархумана  на  росписях  Афрасиаба  и  тюрок  в  сцене 

погребения  из  Пянджикента.    Именно  такая  одежда  встречается  на  древнетюркских 

каменных  изваяниях  из  Семиречья  и  Южного  Казахстана  (Байпаков,  1986).  Категории 

вещей,  характерных  для  тюрок,  обнаружены  и  на  территории  Ташкентского  оазиса  и 

включают  в  основном  детали  тюркского  поясного  набора,  предметы  вооружения  и 

конскую  сбрую.  Наблюдается  влияние  кочевой  тюркской  среды  на  материальную 

культуру  Ферганы  и  Согда.  Тюрки  изображены  в  росписях  Афрасиаба  и  Пянджикента.  

Тюркское  влияние  сказалось    и  на  знаковых  предметах  религиозных  культов,  и  в 

древнетюрксикх рунических надписях.   

Таким  образом,  тюркоязычные  племена  в  период  Тюркского  каганата  были 

расселены по всей территории Среднеазиатского междуречья.  

 

УДК 94 (575,1) 

Ustrushana`s sities and districts 

Tuychibaev B. Gulistan State University 

 

Ustrushana  –  one  the  oldest  historical  and  cultural  regions  of  Maverannakhr  –  appeared 

under its own name in Chinese historical chronicles of the early Middle Ages (IV – VIII c.A.D.). 

The  sources  gave  the  distinct  name  of  the  region  itself  (Shuaidushana,  Suduishana,  Sudushina, 

Sutulissena)  and  its  geographical  peculiarities.  For  example,  Suandzan  (VIII  c.A.D.) 

distinguished a large sandy desert on the north of the country. He meant undoubtedly the Hunger 

Steppe devoid of water and grass and the Bossy mountains in the south on the Turkistan range on 

the southern slope of which the ruler a welt.  Ustrushana like other regions of Central Asia were 

under  the  power  of  Turks.  The  young  but  nameless  ruler  (618-626  ys)  was  mentioned,  he 

together with Kan (Samarkand) sent ambassadors to China. 

 

413 

Arabian  historians  and  geographers  gave  much  information  about  pre-Mongolian 

Ustrushana. Akhmad al-Katib wrote that Ustrushana was a lengthy and important country which 

included 400 fortresses and some large cities. In the anonymous essay of the 10

th

 century ―The 

Book  about  World  Limits  from  the  West  to  the  East‖  Ustrushana  was  denoted  as  a  vast 

flourishing country, with cities and numerous districts, a country of wine and iron. According to 

al  Istahri  (X  c.)  the  most  part  of  the  country  was  occupied  by  the  mountains,  there  were  no 

navigable  rivers  or  lakes.  He  also  denoted  quite  correctly  Ustrushana’s  borders  and  gave  the 

names of its cities: Arsianiket, Kurket, Gazak, Vagket, Sabat, Zamin, Dizak, Nurdzhikat,Harakan 

and  the  city  of  rulers  Bundzhikat.  Simply  speaking  on  the  north  Ustrushana  bordered  on 

Sogdiana  (Hudzhant)  and  Syrdarya,    on  the  South  included  some  parts  of  the  apper  reaches  of 

Zaraphshan  and  the  Zaraphshan  range,  being  separated  from  other  mountain  domains  by  the 

Gissar range. On the East  it adjoined Hudzhant  lands  and Ferghana, on the West  –  Samarkand 

(Sogda).  

Ustrushana was devided into districts. Their exact number is not determined. It means their 

number was not constant. Al-Makdisi thought there were 17 districts, and some sources mention 

12 districts, but  with reserve that all big cities had their own district. 

Supposedly  there  were  18  districts  which  could  be  classified  as  steppe  districts 

(Bundzhikat,  Sabat,  Zamin,  Burnamad,  Harakana,  Feknan,  Havas,  Shavkat,  Fagkat)  and 

mountaneous  districts  (Mink,  Asbanikat,  Biscar,  Bangam,  Vakr,  Shagar,  Matcha,  Burgar, 

Butam).  According  to  Ibn  Haukal  Ustrushana  was  famous  for  the  abundance  of  agricultural 

production, exported to other countries. There were bazaars and fairs which attracted inhabitants 

from rather remote places. The special pride of the population of Ustrushana was iron weapons, 

which  were  made  in  the  suburbs  of  Mink  and  Marsmanda  and  were  widely  used  in  Horassan, 

Bagdad and Irak. 

The  city  of  Bundzhikat    was  the  capital  of  Ustrushana  and  lay  on  the  mountain  slope 

according to al Idrisi (XI c.). By the words of al Makdisi Bundzhikat was a big fruitful city with 

beautiful houses. Supplied with water, densely populated, surrounded by gardens.  

Besides, Bundzhikat other big cities were Zamin, Sabat and Dizak.       

   

ҼОЖ 930.271 

Қазақ руларындағы тамғалар және олардың классификациясы 

 мен мән-мазмҧны туралы 

 

Урақов Б., Каримова М., Сырдария облыстық педагог  

мамандарды қайта  дайындау жҽне жетілдіру интитуты, Гулистан қ. 

 

 

Қазақтар үш жүзге бҿлінетіні тарихтан белгілі: ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз. 

 

Ұлы жүз үйсін,қаңлы,шанышқылы,жалайр деп аталатын тҿрт арыс елден құралған. 

Орта жүз арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, уақ, керейден, ал кіші жүз алшын, жетіру деп 

аталатын  ел,  арыс-елден  бастау  алатыны  да  тарихтан  мҽлім.  Қазақтардың  ел-арыстары 

тайпаларға, тайпалар, руларға, рулар, аталарға бҿлінетіні ді белгілі. Ҽр рудың, тайпаның, 

жҽне ел-арысының ҿздеріне жеке тамғалары мен ұрандары болған. Қазақтың ру тамғалары 

бір-бірінен  айрықша  ерекшеленеді.  Олардың  жүздеген  тамғаларын    үйреніп  зерттеген 

ғалым  Салғараұлы  Қойшығара  сол  тамғалардың  екі  белгіге  негізделіп  жасалғандығын 

анықтай отырып, оның бірін «Кҿсеү», екіншісін «Тостаған» деп атайды. (1). 

 

Қазақ  тамғалары  жайлы  біздің  зерттеү,  ізденістеріміз  бұл  тамғалардың  негізі 

Қайшығара  дҽлелдегендей  екі  емес,  тҿрт  негізге,  сүйене  жасалғандығын  аңғартады. 

Олардың  біріншісін  біз  шартты  түрде  «Айтамға»  немесе  «Айнатамға»  деп,  екіншісін 

«Кҿзтамға»  немесе  «Қостамға»  деп,  үшіншісін  «Қастамға»  немесе  «Жылантамға», 

«Жайтамға» деп, ал тҿртіншісін «Оқтамға»деп атауға ұйғардық . 

 

Сол  жоғарыда  шартты  түрде  келтірілген  атаулардың  тамға  ретінде  аталуына 

бірінші  топқа  оның  сыртқы  кҿрінісінің  толған  ай  немесе  сапы  бар  домалақ  айнаға 

 

414 

ұқсастығы  себеп,  негіз  болды.  Екінші  топтағы  тамғалардың  бір  бҿлегі  кҿздің  сырттай 

белгі, кҿрінісіне бейімдеп «Кҿзтамға» деп атауға келістік.  

 

Үшінші  топтағы  тамғалардың  екеүі  адамның  қасы  мен  жыланның  бейнесіне 

уқсайтынын  ескеріп,  оларға  «Қостамға»,  «Жылантамға»  деп  атау  бердік.  Осы  топтағы 

тамғалардың  кҿпшілігі  жайдың  (садақ)  сынық  бҿлектерін  ұқсап  кететінін  есепке  ала 

отырып,  оларды  «Жайтамға»  деп    атадық  .  Тҿртінші  топтағы  тамғалардың  дені  садақ 

(Жай) дың оғының бейнесіне уқсастығын ескеріп, оларға  «Оңтамға» деген атау берілді.  

 

Сонымен,  қазақ  рулары,  тайпалары,  ел-арысы  тамғалары  тҿрт  топқа  бҿлінетінін 

аңғарамыз.  Сол  ру,  тайпа  ел  арысы  тамғаларының  тҿрт  тайпаның  қайсысына  кҿбірек 

байланысты екендігі туралы мҽлімет бермекпіз.  

 

Бірінші  топқа,  яғни  «Айтамға»  Айнатамғаға  үйсін  еліндегі  дулат  тайпасына  тҽн 

Сиқым,  Ботпай,  Шымыр,  руларының  тамғалары,  сонымен  қайтар  албан,  суан,  дулат, 

сіргелі  тайпа-руларының  тамғалары  жатады.  Бұл  тамғаға  найман  елінің  терістамғалы 

руына қарасты кетбуқа руының, түлегетей тайпасының Садыр руының тамғалары да тҽн. 

Бұл  топтағы  тамғаларға  Кіші  жүздің  алшын,  жеті-руға  қарасты  табын,  кердері,  рамадан 

руларының тамғалары да кіреді.  

 

Екінші топтағы яғни «Кҿзтамға» яки «Қостамға» ға Орта жүздің арғын ,уақ, керей 

руларынаң,  Кіші  жүздің  алшын  тайпасына  кіретін  кете  қаракере,  тҿртқара  жеті  рудың 

телеү руларының тамғалары  жатады.  

 

Үшінші  топтағы  «Қастамға»  яки  «Жайтамға»  ға  Кіші  жүздің  Алшын,  Ҽлім 

ұлысынан  қаракесек,  шекті,  шҿмекей,  жаппас,  алтын  руларының,  Орта  жүздің  найман 

елінің тамғалары кіреді. 

 

Тҿртінші  топ-  «Оқтамға»  ға  Кіші  жүздің  алшын,  ҽлім  улысынаң  қаракесек, 

шҿмекей  руларынан  басқа  барлық  рулардың,  байұлыдағы  барлық    рулардың  ,  Орта 

жүздегі  қыпшақ  , қоңырат,  найман  елінің кейбір  руларының,  сонымен  бірге  Ұлы  жүздің 

құрамындағы  қаңлы,    шанышқылы,  жаламыр  елінің  кейбір  руларының  тамғалары  да 

жататынын айта кетү керек.  

 

Ендігі  жерде,  жоғарыда  тҿрт  топқа  бҿлінген  тамғалардың  мҽн-мазмұны  жҿнінде 

тоқталып, кеибір пікірлерді ортаға салсақ .  

 

Ұлы  жүздің  үйсін  еліне,  оның  дулатындағы  сиқым,  ботпай,  Шымыр  руларының 

тамғасы  толған  ай,  сабы  бар  домалақ  айна  түрінде  болып,  бұл  тамғалардың  толған  ай 

бейнесіне  ұқсастығын  қазақ  халқы  «тостаған»  деп  атап,  ал  сабы  бар  айнаға  уқсастығын 

«шҿміш» деп атаған. Ал В.В. Востроп, М. С. Муқановтар бұл тамғаларды «дҿңгелек» деп 

атайды  (2).  Біздердің  пікірімізше,  тамғалардың  алғашқысы    яғни  «тостаған»,  «дҿңгелек» 

деп  аталуы  толған  айдың  ,  ал  сабы  бар  айна  түріндегі  қол  айнаның  елес  кҿрінісі  болуы 

ықтымал.  Осындай  кҿріністегі  айналарды  Ҿзбекстанның  Сопполитҿбе.  Жарқотаңда 

табылған  бронза  сабы  бар  домалақ  айналарға  ұқсаттық  (3).  Сопполитҿбенің  жасы  біздің 

эрамыздан алдынғы 2 мың жылдықтың орталарына тура келеді (4).  

 

Сопполитҿбенің  ,  Жарқотанның  бронза  сапты  домалақ  кҿріністегі  айналарына 

ұқсас айналар Сурхандария, Оң түстік Тҽжікістан региондарындағы қазба археологиялық  

ескерткіштерден, негізінде мешіт қорғандардан да табылып, олардың жасы да эрамыздан 

алдынға 2-ші ғасырмен белгілінеді (5). 

 

Ҽбілғазы  ҿзінің  «Шежіреи  тұрқы»  шығармасында  Шыңғысхан  ұлдарының 

тҿртіншісі  болған  Толыхан  (6)  атының  мҽніне  шолу,  пікір  жасап  «Тұлуйдың  мағынасы  

«айна» дегені» дейді (7). Халқымыздың рухани қазынасында да «бҿрі жүзі жының» деегн 

нақыл ата-бабадан ұрпақтарға жетіп келген. 

 

«Бҿрі»  атауы  «долы»  немесе  «долта»  деп  те    аталған  болып,  бұған  ҿзбектердің 

«Нурата туркпені» деп аталатын этник тобының арасында кең тараған. 

 

«Карим батыр құлақ сал, інім батыр» 

            Самал соқса есігінді шықылдатар. 

            Әкеңді  долы бӛрі жеп кетіпті . 

            Бір пұты мен бір қолы сайда жатыр деген ҿлең-ҽні мысал бола алады.  

 

415 

 

Біріншіден.  Бҿрі  жүзі  жағында  тынық  ,  (мубарай)  деген  мақалдың  мағынасына 

тоқталар болсақ   жағымды тынық (Мубарай) сҿзінің мағынасы тынық дегені яғни бҿрінің 

жүзі  яки  басқаша  айтқанда  долының  жүзі    тынық  .  айнаның  жүзі  (беті)  тынық 

болғандықтан    айнадай  тынық  деген  түсінік  те  осыдан  қалған,  сақталған.  Күтірілген 

мысалдағы «айна» мен «тынық» сҿздерінің синоним екендігін аңғарамыз, сондай-ақ бҿрі 

мен,  «долы» сҿздері де синонимдес екендігі кҿрініп тұр. Жоғарыдағы мысалдарға «долы» 

«бҿрі» сҿздері қосарланып келген синонимдік қатар жасап тұрғаны анғарылады.  

«Айна»  мен  «тынық»  сҿздері  синоним  болғандықтан  «бҿрі»  мен  «айна»  сҿздері  де 

синонимдер ден біліүіміз керек.  

 

Демек  ,  қазақтардағы  ұлы  жүз  құрамына  кіретін  «Дулат»  руы  тамғасының 

мағынасы да ҿз атына сҽйкес «шҿміш» емес «тостаған» да емес «айна» болуы ықтымал.  

 

Жоғарыдағы  мысалдарды  есепке,  негізге  ала  отырып  бірінші  топтағы  тамғаларды 

«айтамға» немесе «айна тамға» деп атауды ұсынамыз.  «Қостамға»немесе «Кастамға» деп 

аталған  екінші  топтағы  тамғалар  ҽдебиетте  жҽне  халық  ауызында  «кҿзтамға»,  «крест», 

«ашам»,  «ашамайли»  деп  аталып  келінеді.  «Жайтамға»  немесе  «жылантамға»  деп 

аталатын  үшінші  топтағы  тамғалар  ҽдебиеттерде,  халых  ауызында  «бақан»  делінеді. 

«Оқтамға»  деп  аталатын  тҿртінші  топтағы  тамғалар  ғылыми  ҽдебиеттерде  халық 

ауызында  «оқ»  «бақан»,  «тарақ»,  «кҿселі»  «кҿсеү»  немесе    «қостамға»  сияқты  атаулар 

алған (11)  

 

Сонымен,  қазақ    этносына  тиісті  болған  тарихи  ру,  тайпа  жҽне  арыс  (ел)  тардың 

тамғалары ҽр түрлі жҽне кҿп санды болғанымен, олардың негізі тҿрт белгі-«айна», «кҿз», 

«жай», «оқ», негізінде жасалған болып шығады.  

 

Қолданылған ҽдебиеттер  

1.

 

Салғараұлы Қойшығара Қазақтың қилы тарихи. Алматы, «Жалын», 1992 ж.299 бет. 

2.

 

В.В.Востров, М.С. Муқанов. Родоплеменной состов расселение казахов А. 1968 ж. 

256 бет.  

3.

 

Аскаров А. Сополлитепа . Т. 1973. с 163 бет.  

4.

 

Аскаров А. Сополлитепа  Т. 1973. с.127. 

5.

 

Манделыштам А.М. Памятники Кочевников кушанского времени в Северной 

Бактрии Л, 1975, 34-35 т.б, 183 с. 

6.

 

Мирзо Улуғбек. Турт улус тарихи Т., 1994, 111 бет. 

7.

 

Абулғозий Шажаран турк Т., «Чулпон», 1992,и 60 бет. 

8.

 

Востров В.В., М.С.Муканов. Указанная литература.  с 50.бет. 

9.

 

Востров В.В., М.С.Муканов. Жоғарыдағы ҽдебиет.  66.бет.  

10. Востров В.В., М.С.Муканов. Жоғарыдағы ҽдебиет.  66.бет.  

 

УДК 316.614:1650 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: