МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЖӘНЕ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТҮРКІШІЛДІК ИДЕЯ

344 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

«Иваннан Иван туады, 

Иванды иван қуады. 

Екі Иван төбелесіп, 

Бір Иван құлады», – 

деген  саяси  пародиямен  Мағжанды  ұрып  жығады.  Сонда  өңі  теріс  бұрмаланған  өлеңнің  астары 

«Мағжан толқынды емес, орысты мазақ қылып жазып отыр. Міне, бұл өлеңде осындай астар бар» 

деген пасық пиғылды бықсытып, отқа май құяды» деген пікір білдіреді.  

Бұл арада ақын тек табиғаттың өзін ғана жырға қосса, онда әңгіме бөлек. Қалай болғанда да 

ақын  өлеңінен  саяси  астар  іздеушілер  –  Мағжанның  көзін  көріп,  ісіне  куә  болған  замандастары. 

Сондықтан  олардың  сөздерін  де  мүлдем  жоққа  шығаруға  болмайды.  Өйткені  замандастары 

ақынның  нақты  не  нәрсені  мегзеп  тұрғанын  дөп  басып  айтпаса  да,  әйтеуір  өлең  астарында 

жасырын  сыр  жатқанын  сезеді.  Біз  де  осы  өлеңнің  астарында  не  жатқанын  білуге  тырысып 

көрейік.   

Мағжанның  осы  өлең  жолдарын  оқығанда  алдымен  уақыт  өлшемін,  өмір  ағысын  көсеткен 

ұлы Абайдың: 

Алдыңғы толқын ағалар, 

Кейінгі толқын інілер, 

Кезекпенен өлінер 

Баяғыдай көрінер, –  

деген    сөздері  ойға  оралады.  Мағжан  да  өтпелі  екі  толқынның  қимыл  әрекетін  сөз  етеді. 

Өлең  сырына  байыппен  қарасақ,  жарысқан  толқындар  әдебиеттегі  екіге  жарылған  топтар,  яғни, 

алашшыл  және  төңкерісшіл  болып  бөлінген  ақын-жазушылар  сияқты.  Бастапқы  уақытта  ұлт 

мүддесі  үшін бірдей көзқарастағы қазақ  зиялылары  заман  өзгеруіне  қарай іштей бөлініп,  сөйтіп, 

«толқыннан  толқын  туылады».  Олар  туралы  жазылған  ғылыми  еңбектер  мен  тарихи  деректерге 

сүйенсек,  әдебиет  мәселесінде  олардың  «бітпейтін  бір  егеспен»  өзара  айтысып-тартысқаны  тағы 

да белгілі. Айналып келгенде  жарысқан екі «толқынның»  барар «жары» да, құяр сағасы да бір. 

Яғни,  «жары»  –  халықтың  мұң-мұқтажын,  мүддесін  көздейтін  қазақ  әдебиетінің  өзекті  мәселесі. 

Ал  «жарына  бал  беріп  тұрса  да  өлетін»  толқыны  алашшыл  ақын-жазушылар  еді.  Сол  кездегі 

кеңестік  қоғам  алашшыл  ақын-жазушылардың  ашық  айтып,  еркін  жазуына  мүмкіндік  бермеген 

соң  Мағжан оларды «өледі толқын, тынады» демей не десін. Мұны түсінген С.Мұқанов «...өлген 

«алашын» Мағжан қалай тірілтуді ойлайды» деп көрегендікпен дәл айтқан екен. 

Өлеңнің  өн  бойынан  байқайтынымыз,  бір-бірімен  сылық-сылық  күліп  сырласқан,  сырын 

ашқан, бірде арпалыса жарысқан, буырқанған алып үлкен толқындармен жанталаса қалыспай бара 

жатқан  кішкене  толқындарды  көз  алдыңа  әкеледі.  Төңкерісшіл  қауымның  білімі  мен 

шығармашылық  таланттары  ол  уақытта  алашшыл  ақын-жазушыларға  жетпейтіні  бесенеден 

белгілі.  Бірақ  та  ақын  кішкене  «толқындардың»  алып  «толқындардан»  қалыспай  шыңдалып 

жатқанын  да,  олардың  бір-біріне  сыр  ашып  сырласатынын  да  жасырмайды.  Алайда  олардың 

бірігуіне, ортақ байланысуына кедергі болатындай арасында үлкен қорған барын ешкім де жоққа 

шығара алмайды. Мағжан өлеңінің сырын біз осылай түсіндік. 

Мағжан Жұмабаевтың ақындық «мені» де айрықша еді. «Мен кім?» өлеңінде өзін арыстан 

мен  жолбарысқа,  бірде  көктегі  Күнге,  бірде  көктегі  бұлт  пен жердегі  ерке  желге,  бірде  шалқып, 

тасатын шеті жоқ қаракөк теңізге, бірде патша, қазы, биге, бірде  жалын мен тұлпарға, сондай-ақ 

«От»  өлеңінде  де  от  пен  жалынға,  күнге  балайды.  ХІІІ  ғасырдағы  түрік  халқының  ұлы  ақыны 

Юнус  Емренің  «Періште  бірде  боламын» деп басталатын өлеңінде де періште де, күннің тағына 

отырып  көкті  бағындырған  билеуші  де,  он  сегіз  мың  ғаламның  патшасы  да  болған  ақынды 

көреміз.  Ол  осы  өлеңінде  өзін  қоршаған  барлық  құбылыстарға  теңей  отырып,  ақындық  тұлғаны 

ерекше  сомдайды.  Тіпті,  «Басы,  соңы  дүниенің  Құдайдың  өзі  боламын»  деп  өлеңін  түйіндеу 

арқылы  ақындық  «менін»  асқақтата  түседі.  Сөйтіп,  түркі  халқының  екі  ақыны  да  өздерінің  кім 

екендігін  осылайша  бар  әлемге  паш  етеді.  Әсіресе,  олардың  өздерін  құдайға  теңестіруі  жағынан 

ұқсастығы  ойландырады.  Мәселен,  Юнус  Емре  «Басы,  соңы  дүниенің  Құдайдың  өзі  боламын» 

десе,  «Өзім  –  тәңірі,  табынамын  өзіме,  Сөзім  –  құран,  бағынамын  сөзіме»  дейді  Мағжан.  Осы 

айтқандарын әрі қарай дәлелдей түскендей Юнус Емре: 

Әзірейіл деген кім екен? 

Құртамын оны, құл етем! 

345 

K.S. ABDİKALIK-A.E. YERDEBEKOVA-A. M. NUSKABAYEVA/Mağcan Jumabayev Jene… 

Әзірейілді салып зынданға,  

Бишаралардың бірі етем. 

 

Жәбірейіл маған түк емес, 

Секілді ол бір құр елес, 

Жүз мың Жәбірейіл келсе де, 

Келе алмас маған тізерлес,– 

десе, М.Жұмабаев: 

Мейірленсем – сегіз жұмақ қолымда, 

Қаһарлансам – тамұқ даяр жолымда,  

(Жұмабаев 1995) 

деп бастапқы ойларын үдете түседі. Сөйтіп, бар әлемнің билеушісіне айналған ақындардың 

құдіреті сұмдық шарықтап, ақындық «мені» тым  биіктей береді. Аумалы-төкпелі заманда ғұмыр 

кешкен  Юнус  Емренің  де,  бұлыңғыр  қоғамда  өмір  сүрген  Мағжан  Жұмабаевтың  да  осылайша 

асқақтауы бәлкім заңдылық шығар. Өйткені ақындық «менінің» астарында терең сыр жатқандай. 

Мағжанның  «мені»  қазақтың  «мені»  еді.  Отаршылдықтың  езгісін  көргісі  келмей,  еңсесін  көтеру 

үшін  өзін  тәңірге  балады.  «Қаһарлансам  –  тамұқ  даяр  жолымда»  деп  дұшпанына  сес  көрсетіп, 

ақын осындай рухты өлең жазады. Оның үстіне өздерін тәңірге балап, өктем сөйлеген бұл ақындар 

тамырын  тереңге  жайып,  төрткүл  дүниені  бағындырған  ежелгі  түркі  халқының  ұрпақтары  емес 

пе?!  

Еліне, бүкіл түркі жұртына тек азаттық өмір тілеген Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің ең басты 

тақырыбы  да  осы  өз  ұлтымен  қоса,  түркі  халқының  тағдыры,  олардың  бостандығы  еді.  «Орал 

тауы» өлеңінде ұлт  тағдырымен қоса,  түркішілдік идея басым сипатталған. Ақын үшін бұл тау 

бүкіл түркі дүниесінің символы іспеттес.  

Таласқан аспанменен көкпеңбек тас, 

Қарасаң төбесіне айналар бас. 

Жасаған мейірімі кең қадір Тәңірі, 

Шығарған сол тауынан алтын, алмас,  

(Жұмабаев 1995) 

деп бастаған ақын әрі қарай осы таудың ғажайып болмысын суреттейді.  

Ер түрік ен далаға көрік еді, 

Отырса, көшсе, қонса – ерік еді. 

Тұрғанда бақыт құсы бастарында, 

Іргесі жел, күн тимей, берік еді.  

(Жұмабаев 1995) 

Ақынның «ер түрік» деп отырғаны бізге белгілі. Яғни, түркі дүниесі, қазақ, түрік, қырғыз, 

азербайжан, башқұрт, ұйғыр, татар, т.б. халықтардың жиынтық бейнесі. Әрі қарай өлеңде ақын сол 

Орал  тауында  алғаш  қоныстанған  ер  жүрек  түркі  жұртының  бүгінде  «Аты  да,  заты  да  жоқ, 

дыбысы жоқ» деп қана қоймай, 

Осындай атамекен жерлеріне, 

Қасиетті атаның көрлеріне 

Аузы түкті шетелдер ие болып, 

Көретіп тұр қысымды ерлеріне,– 

деп  ең  басты  қайғысын  төгіп  жырлайды.  Ақын  өз  ұлтының  тағдырымен  қоса,  бір  кездері  ен 

даланың  көркі  болған  осынау  халықтардың  бүгінгі  халіне  де  зер  салады.  Тарихи  шындықты 

бүкпесіз жария еткен ақынның «Аузы түкті шет елдері» Ресей патшалығын мегзеп отырғаны тағы 

аян.  Отаршылдықтың  озбырлығын    бедерлеген  қай  өлеңінде  де  ақын  ең  алдымен  жер  мәселесін 

өзек етеді. Жұртына ұран тастап, жауына қарсылық танытқан ақын өлеңінің соңында: 

Анамыз бізді өсірген, қайран Орал, 

Мойның бұр тұңғышыңа, бермен Орал! 

Қосылып батыр түрік балалары, 

Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал,– 

деп  бүкіл түркі жұртын бірлікке шақырады.  

346 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

(Жұмабаев 1995) 

«Тез барам» өлеңінде де ақынның осы асыл арманына жетуге асыққаны байқалады. 

Қыранымын сары сайран даланың, 

Қос қанатым – алтын Алтай, Оралым. 

Еркін дала ардақтысы, еркесі – 

Бетім қайтпай өскен батыр баламын.  

(Жұмабаев 1995) 

Осылайша, алдымен беті қайтпай өскен батыр ұрпақтың баласы екенін еске салып, қазақтың 

өрлігі мен табиғи болмысын танытып алады.  

Асқан алып – ата затым сұрасаң,  

Асқан дана – ана затым сұрасаң. 

Шашып жалын жас жолбарыстай ұмтылса, 

Қорқақ құлдар қалай қарсы тұрасың?!  

(Жұмабаев 1995) 

деп дұшпанына сес көрсеткенде атаның алып күшімен, дана ананың сүтімен дарыған қазақ 

баласының  тектілігін    айтқысы  келеді.  Одан  әрі  намыс  туын  қолға  алған  ақын  жұртының  қан 

майданға да дайын болуын қалайды. Сөйтіп, «Жердің жүзі кім екенін танысын,  Жас бөрідей біраз 

ойын салайын» деп бір сәт қазақтың кім екенін әлемге танытқысы келеді. 

Тірілтейін алып атам аруағын, 

Тазартайын Сарыарқамның топырағын. 

Жан жағына тегіс билік жүргізіп, 

Кемеліне келсін кейінгі ұрпағым.  

(Жұмабаев 1995) 

Ұлан-байтақ  жеріне  тек  қазақтың  ғана  өзі  билік  жүргізуі  керек  деген  ойын  ашық  айтқан 

ақын орыс отаршылдығынан теперіш көрген жұртына осылайша рухтандырып дем береді. Қазақ 

даласын, ата-мекенді қорғау кейінгі ұрпағының да міндеті екенін сезіндіреді.  

Сонымен,  отаршылдықтың  езгісін  көргісі  келмеген  ақын  «алтын  Алтай  –  қарт  анасына» 

сиынып  қана  қоймай,  алып  атасындай  ерлердің  шығатынына  нық  сеніп,  «Ақ  шашыңды, 

көкірегіңді иіскеуге, Тәңір жазса, сәулетпенен тез барам» деп уәде береді. 

«Жер жүзіне» өлеңінде де «жер жүзіне ер атағым жайылған» деп үлкен мақтаныш сезіммен 

жырлаған ақын кейінгі жастардың бойына сол түркішілдік өр рухты сіңіргісі келеді.  

Талмай, қайтпай, қамал бұзған кемеңгер, 

Арыстанға қарсы ұмтылған мендей ер. 

Бір барқылдақ жалпылдаған төбеттен 

Қорқар болсам, жұтсын мені қара жер! 

Қамал  бұзып,  арыстанға  қарсы  ұмтылған  ер  қазақтың  ұрпағы  қайдағы  бір  төбеттен 

қорықпайтынын  ашық  жария  еткенде  де  жастардан  қайтпас  қайсарлықты  күтіп,  жауының 

табанында енді тапталмауды, еркіндікке жетуді аңсайды. 

Мағжанның «Түркістан», «Пайғамбар», «Күншығыс», «От», т.б. өлеңдерінде де түркі тектес 

халықтардың бәрінің болашағынан  зор үміт күтіп, Шығысты пір тұтқан  ойлары көрініс табады. 

Осы  туындыларында  ақынның  түркі  жұртына  деген  перзенттік  сүйіспеншілігі  айрықша  еді. 

Сондықтан болар олардың кешегі тарихына көз жібере отырып, бір кездегі атамекенін еске алады. 

Айталық, «Түркістан» өлеңінде «Түркістан – екі дүние есігі ғой, Түркістан – ер түріктің бесігі ғой» 

дей келе, ақын түркі жұртының өткен дәуіріндегі орнын бағамдауға ойысады.  

Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе? 

Түрікке адамзатта ел жеткен бе? 

Кең ақыл, отты қайрат,жүйрік қиял, 

Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?!  

(Жұмабаев 1995) 

Ертеде Тұран аталған бұл мекеннің осылайша жері мен суын, көлі мен тауларын, Теңізі мен 

Аралын,  Ыстықкөлін,  Жейхун  мен  Сейхун  дарияларын,  Тянь-Шаньдай,  Памир  мен  Алтайдай 

тауларын  ерекше  леппен  суреттеп,  сондай-ақ  билері  мен  батырларын,  ғұлама  ғалымдарын,  ел 

басқарған хандарын сағынышпен жырлау арқылы ақын бір сәт артқыға көз тастайды. Талай ғасыр 

347 

K.S. ABDİKALIK-A.E. YERDEBEKOVA-A. M. NUSKABAYEVA/Mağcan Jumabayev Jene… 

бірлікте  өмір  сүріп,  іргесін  жауға  бермеген  түркі  тектес  халықтардың  алдағы  уақыттағы 

ынтымақтығын қалайды. Сонымен бірге ақын  «Көп түрік енші алысып тарасқанда,  Қазақта қара 

шаңырақ қалған жоқ па?» дей келе, бүгінде бірнеше жеке мемлекетке айналған сонау ер түріктің 

бір  мұрагері  қазақ  халқының  қара  шаңырақта  қалғанын  да  ұлы  сезіммен  мақтан  етеді.  Сөйтіп, 

шығармасында  бүкіл  түркі  дүниесінің  небір  ерлікке  толы  тарихи  беттерін  парақтағандағы 

ақынның  басты  идеясы  осынау  түркі  халықтарының  қанына  біткен  өр  рухын  Батыстан  келген 

қиянат та, Ресей патшалығының отаршыл саясаты да ешқашан өшіре алмайтындығын паш ету еді. 

Мағжан  Жұмабаев  –  өз  ұлтының  ғана  емес,  түркі  тектес  халықтардың  тағдырына  да 

алаңдаған  ірі  тұлға.  Айталық,  Түркия  халқының  1918-1923  жылдардағы  ұлт-азаттық  күресіне 

ақының бей-жай қарамағаны оның «Алыстағы бауырыма» өлеңінен анық байқалады.  

Алыста ауыр азап шеккен бауырым, 

Қуарған бәйшешектей кепкен бауырым, 

Қамаған қалың жаудың ортасында 

Көл қылып көздің жасын төккен бауырым...  

(Жұмабаев 1995) 

Өр  Алтайдың  әсем  табиғатынан  жаралған  түркі  жұртының  бір  баласы  түріктердің  басына 

түскен ауырпашылығына ақын жүрегі барынша сыздайды. Өйткені жаттан жапа шеккен алыстағы 

бауырының «түксиген жүрегі тас жауыз жандарға» жем болмауын қалайды. 

Алалы алтын сақа атыспап па ек,  

Тебісіп бір төсекте жатыспап па ек. 

Алтайдай анамыздың ақ сүтінен 

Бірге еміп, бірге дәмін татыспап па ек...  

(Жұмабаев 1995) 

деп  туысқандық  сезімін  асқақтата  жырлай  келе,  кешегі  жобарыстай  жүректі  ер  түріктің 

бүгінгі  ұрпақтарына  жаудан  бұғып,  қорқақ  құлдарша  қылық  танытпайды  деген  үлкен  сенім 

артады.  Ақынның  өзі  де  ұлт  қамы  жолында  абақтыға  түсіп,  ауыр  азаппен  қиналып  жатса  да, 

«Шарқ  ұрып,  ерікке  ұмтылған  Түрік  жаны,  Шынымен  ауырды  ма  бітіп  халі?!»  деп 

туысқандарының  хал  жайын  сұрап,  қайғысына  ортақтасады.  Түрік  елінің  азаттыққа  қол  жетуін 

тілейді. 

Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта, 

Қайғыдан қан жұтамыз. 

Біздің атқа 

Лайық па құл боп тұру? 

Кел, кетелік 

Алтайға, ата мирас, алтын таққа!  

 

 

 

(Жұмабаев 1995) 

Осылайша,  өлеңін  тәмамдау  арқылы  ақын  бауырларын  Алтайдың  өр  рухымен 

жігерлендіргісі келеді. Сонымен, Мағжанның осы өлеңіне арада 80 жыл уақыт өткенде, яғни, 2001 

жылы түріктің Фейзуллах Будак дейтін ақынының жауап жазғаны бүгінгі түркі дүниесінің бірлігін 

танытқандай еді.  

Түйіп  айтқанда,  Мағжан  Жұмабаев  қай  шығармасында  болмасын  отаршылдықтың 

бұғауындағы ұлтының тағдырын сөз еткенде, оның түбі бір түркі жұртынан таралғанын бір сәтте 

болса есінен шығарған емес. Түркішілдік идеясы жырланған өлеңдерінен де ақынның ең алдымен 

түркі жұртының бірлігін көп ойлайтын адал қасиеті айрықша назарға  ілінеді. 

ӘДЕБИЕТТЕР 

Жұмабаев М. (1995), Шығармалар. – Алматы: Білім, 1995. 

Мұқанұлы С. (2008), 



 ғасырдағы қазақ әдебиеті.– Алматы: Атамұра, 2008. 

Мұқанов, С. (1932), «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» Алматы 

 

 

348 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

ALINMALARIN DİLİMİZDƏKİ MÖVQEYİ 

K. T. ABDULLAYEVA



 

Xülasə: Bu məqalədə dilimizdə işlənən alınmalar və onların dildəki mövqeyi haqqında məlumat verilmişdir. 

Müxtəlif  dillərdən  dilimizə  daxil  olmuş  və  vətəndaşlıq  qazanmış  bəzi  sözlər  nümunə  kimi  göstərilmişdir. 

Məqaləni  yazmaqda  məqsəd,  son  dövrlərdə  alınmaların  dilə  sürətli  axınının  həm  müsbət,  həm  də  mənfi 

cəhətlərini göstərməkdir. Burada alınmaları dilə daxil etməzdən əvvəl onları öz milli, yerli sözlərimizlə əvəz 

etməyə çalışmaq, dili qorumaq ideyası irəli sürülür. 

Açar Sözlər: alınma sözlər, dil, əlaqə, inkişaf, leksika, lüğət, milli. 

The Situation of Barrowed Words in Azerbaijani Language 

Abstract: This article provides information about the position of the language has been used in our language 

and their acquisitions. Our language entered won various in different language and shown as an example of 

some of the  words and  gained citizenship. The purpose of  writing an article recently that the rapid  flow of 

purchases,  both  positive  and  negative  aspects  of  the  show.  To  be  taken  before  inserting  them  into  the 

national, local, try to replace words put forward the idea to preserve the language. 

Keywords: borrowed words, language, communication, development, lexica, vocabulary, 

national. 

Çox  əsrlik  tarixi  dövr  ərzində  türk  dilləri  başqa  xalqların  dillərinə  təsir  göstərdiyi  kimi,  başqa 

dillərin  də  bu  dillərə  qarşılıqlı  təsiri  hər  şeydən  əvvəl  öz  izini  dilin  leksik  sistemində  göstərir.  Dillərin 

qarşılıqlı zənginləşməsi məsələsi millətlərin və xalqların, onların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin 

qanunauyğunluqlarından  irəli  gəlir.  Dillərin  bir-birini  zənginləşdirməsi,  başqa  sözlə  desək,  dillərin 

qarşılıqlı əlaqəsi, bir dilin başqa dildən söz alması əksər hallarda dillərin təbii ehtiyacından doğur. Yeni 

yaranan  məfhum  və  anlayışları  ifadə  etmək  üçün  dilin  özünün  müvafiq  vahidləri  olmadıqda  başqa  dilə 

müraciət olunur, digər dilin leksik sistemindən söz və ifadələr alınır. Bu proses çox qədim dövrlərdən – 

xalqlar arasında müxtəlif səviyyəli əlaqə və təsirlərin yarandığı dövrlərdən başlamışdır. 

Müasir  Azərbaycan  ədəbi  dili  və  onun  80000-ə  yaxın  sözü  əhatə  edən  bugünkü  lüğət  tərkibi 

Azərbaycan xalqının təşəkkül və inkişaf tarixi ilə əlaqəli şəkildə, onunla bərabər inkişaf etmişdir. Bu o 

deməkdir  ki,  müasir  ədəbi  dilimizin  lüğət  tərkibi  uzun  bir  tarixi  inkişaf  yolu  keçmişdir.  Müəyyən 

dövrlərdə  ölkəmizdə  baş  verən  ictimai-siyasi  hadisələr  dildən  də  təsirsiz  ötüşməmişdir.  VII-VIII  əsrlər 

ərəb istilasından sonra İslam dininin qəbul olunub, yayılması ilə əlaqədar dilimizə xeyli ərəb mənşəli söz 

keçmişdir. Məsələn: bəşər, vahid, valeh, vərəq, vəhdət, qafiyə, qadir, qəzəb, məlum, etimad, şölə, cürət, 

aqibət, vəkalət, ibadət, ibtidai, ümman və s. Eyni zamanda adlarda da ərəb dilinin təsiri açıq-aşkar hiss 

olunur, məsələn: Məhəmməd, Hüseyn, Əli, Cavid, Qismət, Rahim, Rəhim, Zeynəb, Zübeydə, Ayşə və s.  

X-XI  əsrlərdən  isə  fars  mənşəli  sözlərin  dilimizə  daxil  olması  başlamışdır.  Məlumdur  ki,  XI-XII 

əsrlərdə  yaşayıb-yaratmış  bir  çox  şairlərimiz  (  Ə.Xaqani,  M.Gəncəvi,  N.Gəncəvi  və  s.)  əsərlərini  fars 

dilində yazıb yaratmışdılar. Bu da o dövrdə fars dilinin nə qədər hakim mövqedə olmasının göstəricisi idi. 

Dilimizdəki fars mənşəli sözlər kəmiyyətinə görə ərəb sözlərindən azdır. Bunların çoxu dilimizə, əsasən, 

bədii ədəbiyyat vasitəsilə daxil olmuşdur. Məsələn: gövhər, guşə, pəri, pir, çarx, çarpayı, çağa, firavan, 

xiyaban,  xanəndə, çırağban,  qanunpərəst, ədəbiyyatşünas, atəş, badə,  kitab,  əncam,  ördək,  dovşan  və  s. 

Eyni  zamanda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ərəb  dilindən  olduğu  kimi  fars  dilindən  də  dilimizə  xeyli  ad 

keçmişdir. Məsələn: Qəzənfər, Gülnar, Fərrux, Natəvan, Bünyad, Gövhər, Rövşən və s. Əsrlər boyu ərəb-

fars mənşəli sözlər dilimizin qayda-qanunlarına uyğunlaşmış və vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. 

Qədim  tarixə  malik  olan  Azərbaycan  dilinin  leksik  tərkibinin  zənginləşməsində  rus  dilinin  də 

müəyyən təsiri olmuşdur. Həm çar Rusiyasının, həm də sovet Rusiyasının Azərbaycan torpaqlarını işğal 

etməsi  ictimai-siyasi  həyatda  olduğu  kimi  dildə  də  təsirsiz  ötüşməmişdir.  Bu  günə  kimi  rus  dilindən 

dilimizə  yüzlərlə  söz  keçmişdir  ki,  bunların  da  əksəriyyəti  beynəlxalq  xarakterli  sözlərdir.  Bu  sözlər 

dilimizə həm adi danışıq dili vasitəsilə, həm də ədəbi dil vasitəsilə yol tapmışdır. Məsələn: stəkan, stol, 

stul, realist, rektor, paralel, radio, elektrik, ekran, epoxa, opera, teatr, seminar, komanda, medal, metodika, 

disk, bioloq, gioloq, film, epizod, epidemiya, estafet, operasiya, mebel, metateza, ekskursiya, distansiya. 

                                                      



 Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti doktorantı, abdullazade_konul@mail.ru 

350 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Müstəqillik  qazandığımız  dövrdən  sonra  isə  daha  çox  Qərbi  Avropa  və  ingilis  mənşəli  sözlərin 

(terminlərin) dilimizə sürətli axını müşahidə olunur. Elmi-texniki tərəqqi, Avropaya inteqrasiya, ictimai-

siyasi yeniləşmə bir çox terminlərin meydana gəlməsi ilə  nəticələnir. Elmi üsluba məxsus olan sözlərin  

bir çoxu mətbuatda, elmi əsərlərdə işlənir və bir müddətdən sonra ümumişləklik qazanır. Məsələn: spiker, 

inteqrasiya, qloballaşma, internet, monitorinq, aksiya, sanksiya, depozit, disk, mitinq, format, kompüter, 

sayt, fayl, prezident və s.  

S.N.Xəlilova  yazır:  “Geniş  elmi  mübadilələr,  texniki  nailiyyətlərin  bəşəriyyətin  ümumi  malına 

çevrilməsi,  xalqların  ədəbiyyat  və  incəsənət  səviyyəsində  kontaktları  dillərin  də  qarşılıqlı  əlaqələrinin 

yaranmasında və qarşılıqlı zənginləşməsində öz əksini tapır” (Xəlilova, 1991: 4). 

Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı təsirlər dilləri məhdud çərçivədən çıxarır, cəmiyyətin inkişafının 

müxtəlif sahələrində beynəlxalq əlaqələrin formalaşmasını və inkişafını sürətləndirir, xalqlar arasında sıx 

əməkdaşlığı reallaşdırmaqla dil əlaqələrini də artırır. İ.Qasımov, “dillərin qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsiri 

və  ya  daha  güclü  elmi,  texniki  qata  malik  olan,  cəmiyyətin  inkişafının  bütün  sahələrində  böyük 

nailiyyətlər əldə edən, yenilikləri ilə seçilən xalqların dillərinin nisbətən zəif inkişaf etmiş dillərə təsiri, 

təsirə məruz qalan dillərin leksik tərkibində alınmaların meydana çıxmasına və beləliklə, müxtəlif dillərdə 

ortaq leksik vahidlərin formalaşmasına səbəb olur. Bu proses- dillərin qarşılıqlı vəya birtərəfli təsiri ayrı-

ayrı  tarixi  dövrlərdə  fərqli  xarakter  daşımış,  təsir  istiqamətləri  yerini  dəyişə  bilmiş,  bir  dilin  digər  dilə 

təsiri zaman keçdikcə müəyyən tarixi dövrlərdə əks təsir də yarada bilmişdir” (Qasımov, 2000: 79). 

Dildə yeni yaranan əşya və məfhumları ifadə etmək üçün çox zaman müxtəlif səbəblərə görə, dilin 

milli bazası bu tələbi ödəyə bilmədiyindən, digər dillərə müraciət olunması zərurəti meydana çıxır. Məhz 

bu  təlabat  və  zərurət  nəticəsində  digər  dillərdən  söz  almaya  ehtiyac  yaranır,  bu  və  va  digər  anlayışı 

adlandırmaq üçün alınma dil vahidlərinə müraciət edilir. A.Babayev bu münasibətlə yazır: “Alınma sözlər 

dildə  böyük  rol  oynayır.  Müasir  dövrdə  elə  bir  dil  yoxdur  ki,  onun  lüğət  tərkibi  yalnız  öz  sözlərindən 

ibarət  olsun.  Əgər  elə  bir  dil  olarsa,  deməli,  o,  inkişaf  etməmişdir.  Müasir  inkişafla  əlaqədar  olaraq 

xalqlar biri-birilə elmi, mədəni, iqtisadi, siyasi cəhətdən sıx əlaqədardır. Bu, dillərin yaxınlaşması, birinin 

digərinə söz verməsi üçün zəmin yaradır” (Babayev, 2004: 302). 

Doğrudur, elm və texnikanın inkişafı müvafiq olaraq yeni söz və ifadələrin dilə gəlməsinə səbəb 

olur.  Bu  bir  tərəfdən  dilin  zənginləşməsi  üçün  əhəmiyyətli  olsa  da,  digər  tərəfdən  alınmaların  bir 

müddətdən  sonra  milli  sözlər  üzərində  hegemonluğu  ilə  sonlana  bilər.  Yəni,  alınmaların  sayı  artdıqca, 

onların istifadə sahəsi genişləndikcə, milli sözlər passivləşir və tədricən işləklikdən çıxır. Bu da milli dilin 

məhvinə ya da ən yaxşı halda adi danışıqda (dialekt və şivələrdə) istifadəsinə gətirib çıxara bilər. Bunun 

qarşısını  almaq  üçün  yeni  söz  və  ifadələri  (terminləri)  dilin  lüğət  tərkibinə  daxil  etməzdən  əvvəl 

araşdırmaq,  həmin  sözə,  məfhuma  münasib,  mənaca  uyğun  milli  sözləri  üzə  çıxarmaq  və  yaxud  kalka 

üsulundan istifadə edərək yeni sözlər yaradıb sonra lüğətə daxil etmək daha məqsədəuyğun olar. Məsələn, 

son zamanlar hər peşəyə aid edilən “kreativ” sözünə nəzər salaq. Demək olar ki, addımbaşı rast gəlirik: 

kreativ düşüncəli gənclər, kreativ kanditer, kreativ fikirli rejissor və ya jurnalist. Creativ ingilis dilindən 

tərcümədə  fərqli  fikirli,  yaradıcı  mənasındadır.    Telekanallarda,  qəzet  və  jurnallarda  tez-tez  rast 

gəldiyimiz “multikulturalizm” sözü. Multi-çox, kultura sözü isə mədəniyyət deməkdir. Dilimizə tamamilə 

yad  olan,  ahəng  qanununa  da  tabe  olmayan  sözləri  dilimizə  gətirməklə  biz  nə  əldə  etmiş,  nə  qazanmış 

olacağıq?  Kreativ  sözünün  yerinə  elə  “yaradıcı,  yenilikçi”,  multikulturalizm  əvəzinə  “yüksək 

mədəniyyət”  desək,  dilə  daha  yatımlı,  daha  məqsədəuyğun  olmazmı?  Və  yaxud  “professional”  sözü, 

demək olar ki, “peşəkar” sözünün yerini tamamilə zəbt etmək üzrədir.  Doğrudur, bəzi yeni elə terminlər 

vardir ki, onları digər başqa bir sözlə əvəz etmək mümkün deyil. Hətta belə sözlərin tərcümə olunması və 

yaxud  yeni  söz  və  ya  ifadə  ilə  əvəz  olunması  çox  yersiz  və  mənasız  görünür.  Buna  baxmayaraq,  milli 

sözlərimizi  qorumaq,  onlara  dəyər  vermək,  dildəki  aktivliyini  saxlamağa  çalışmaq  lazımdır.  Bilirik  ki, 

Azərbaycançılığın  mühüm  tərkib  hissələrindən  biri  və  elə  ən  əsası  Azərbaycan  dilidir.  Bu  haqda 

Azərbaycan  dilinin  böyük  qayğıkeşi  Heydər  Əliyev  demişdir:  “Biz  öz  əcdadlarımıza  daim  minnətdar 

olmalıyıq, ona görə ki, ən çətin vaxtlarda dilimiz itməyib, yaşayıb. Onu xalq yaşadıbdır, eyni zamanda 

onu xalqımızın böyük şəxsiyyətləri yaşadıblar” (Politologiya lüğəti, 2007: 35). Ulu öndərimizin sözlərinin 

davamı  olaraq  tam  məsuliyyətlə  deyə  bilərik  ki,  indi  əcdadlarımızdan  miras  qalan  bu  irsi  qorumaq  və 

gələcək nəslə ötürmək bizim borcumuzdur. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: