Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің грамматикалық категорияларының кейбір ерекшеліктері «Чингиз-наме»
Х. В. Масимова. Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің грамматикалық
жүктеу/скачать 0,51 Mb. Pdf көрінісі
|
| Х. В. Масимова. Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің грамматикалық...
Йәнә он йеті оғул өзгә зәъіфәләріндін болуб әрді. Сізләрнің аталарыңызғә теләгән һәм салмады. Бір бөләк марал-кейікләр йолуқды. Ескі түркі тілінде көптік тұлғасы - ан қосымшасы арқылы жасалатыны аталады. Бұл аффикс оғул және әр сөздеріне жалғанған: оғул – ұл, оғлан – балалар; әр – ер адам, әрән – ерлер. «Шыңғыс-наме» тілінде оғул және оғлан тұлғаларының екеуі де кездеседі. Бірақ мұнда - ан қосымшасы өзінің көптік мағынасын жоғалтып, сөзге әлеуметтік мән үстемелейтін сөзжасам жұрнақтары қатарына өтеді. Оғлан сөзі - лар жалғауының көмегімен көптік сипатқа ие болады: Мысалы, Әмма Йожы-хан барчә оғланларындын улуғрақ әрді. Үч йәрдә Шәйбан-хан оғланлары Тохтамыш-хан білә Темүр-Қутлы вә Урус-хан оғланларығә фәхр қылыб мақтанурлар... . Оғул және оғлан сөздерінің қолданысында да өзгешелік бар. Оғул сөзіне кейде -лар жалғауы жалғанбайды, оған көптік мағына сан есімдердің көмегі арқылы үстемеленеді. Мысалы: Бір анадан туған екі оғул вә өзгә анадын туған он йеті оғул барчасы қошулуб Улуғ-хан көрүнүшігә бардылар. -лар аффиксі «ұлдар» мағынасындағы да, «жауынгерлер» мағынасындағы да оғлан сөзіне жалғанады: Ол кім Сайын-хан оғланлары Бердібек-хандә тәмам болды ерсә, Жанбек-ханның анасы Тай-Дуалы-бегім: Әмді йурыт тәқы ханлық Шәйбан-хан оғланларығә тегәр... және т.б. «Тәварих-и мусиқиунда» зат есімдердің көптік категориясы морфологиялық, синтаксистік, лексикалық сияқты үш түрлі тәсілмен жасалады және кейбір сөздер көптік мағынада қолданылады. «Тәварих-и мусиқиун» ескерткішінің тілі зат есімнің көптелу категориясы жағынан қазіргі ұйғыр тілінен төмендегідей ерекшеленеді. Зат есімнің көптік жалғаулары - лар, -ләр жалғанған тұлғалары тәуелдік тұлғасын алғанда жеке тұлғаның сыпайы түрі ретінде қолданылады. Мысалы: Мәликә, Аманнисахеним сұлтан Абдурешитхан падишаһниң зәвжалари ирди. «Тәварих-и мусиқиунда» кездесетін араб-парсы тілдерінен енген кейбір зат есімдер сол тілдерден өзінің негізгі көптік мағынасында қолданылады. Мысалы: ақабир, тәварих, әшъар, күтүб, әсрар т.б. Ескерткіште кейде арабша немесе парсыша көптік тұлғалардың үстіне қазіргі ұйғыр тіліне тән көптік жалғаулары (-лар//ләр) үстемеленіп жалғанғаны көрініс береді. Мысалы: Хас алим мусиқи устазлиридин... әмир Низамиддин Әлишир Нәвайи муршидимниң бу фән һәкқидә путкан күтүб-рәсайилларидин бәһриманд болдум т.б. |