ИНТЕРНЕТ-ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО УСПЕШНОЙ ЯЗЫКОВОЙ

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
43
никации  власть  и  отдельные  ее  представители 
начинают  осваивать  технологии  пиар-коммуни- 
кации,  политической  рекламы  и  другие  методы 
общения с обществом. Поэтому здесь на первый 
план  выдвигается  проблема  Политика – ин- 
тернет  – язык, в первую очередь, направленная 
на  достижение  успешности  коммуникации.  В 
этом  плане  среди  ученых,  объектом  исследо- 
вания  которых  выступает  политическая  ком- 
муникация,  в  последние  годы    утвердилась 
точка  зрения  о  кризисе  традиционной  демо- 
кратии,  появились  идеи  создания  электронной 
демократии,  рассматривается  ряд  проблем, 
связанных  с  институционализацией  Интернет, 
прежде  всего,  как  новой  среды  взаимодействия 
власти  и  общества,   образования  виртуального 
общества  которое  благодаря  Интернету  спо- 
собно преодолеть иерархизм реальной власти [2, 
164]. 
Что  касается  системы  Интернет,  то  сегодня 
это  уже  весьма  доступный  канал  получения 
информации,  дающий  возможность  политику, 
партиям  представить  полную  достаточно  пол- 
ную  информацию  о  себе.  Учитывая  то,  что 
поисковые системы дают возможность человеку 
получать  именно  ту  информацию,  которая  ему 
необходима в определенное время и в отдельном 
конкретном  случае,  политические  партии  и 
другие  структуры  власти  не  могли  не  от- 
реагировать  на  такие  изменения  в  информа- 
ционных  потребностях  граждан.  Поэтому  у 
партий  и  органов  власти,  а  также  отдельных  ее 
представителей  (министров,  депутатов  Сената, 
Мажилиса,  акимов  областей  и  др.)  появились 
собственные  электронные  представительства  в 
сети.    
Обзор  источников  показал,  что  на  се- 
годняшний  день  в  Казахстане  существуют  офи- 
циальные  сайты  Президента  Республики  Казах- 
стан  Н.А.  Назарбаева  (на  казахском,  русском  и 
английском    языках) 
(
www.akorda.kz),  премьер-
министра,  Парламента  (Сената  и  Мажилиса) 
(
www.parlam.kz
) и его депутатов, Правительства 
(www. ukimet.kz), представителей  министерств  
и др.  
Как  известно,  с 2007 года  Президент  про- 
водит  ежегодные  интернет-конференции,  где  в 
течение  нескольких  часов  в  режиме  реального 
времени  отвечает  на  вопросы,  которые  опре- 
деляются  путем  голосования  на  веб-портале 
правительства  Казахстана.  Приметой  времени 
становится  и  отправление  государственной 
власти  по  технологиям  on-line  и  «электронного 
правительства».  
В научном плане проблематика, связанная с 
исследованием  роли  и  места  интернет-техно- 
логий  в  современном  политическом  простран- 
стве,  начала  активно  рассматриваться  с 90-х 
годов ХХ в. в ракурсе политологии, социологии, 
политической психологии, информатики и др. В 
лингвистике  вопрос  соотношения  политики – 
интернета – языка /речи остается на начальной 
стадии  исследования,  тогда  как  описываемая 
проблема включает в себя ряд важных вопросов, 
связанных  с  речевым  воздействием,  выбором 
языковых  средств  и  типов  речевого  поведения, 
адресности  информации,  манипулирования  в 
общении  и  др.  Учитывая  междисциплинарный 
подход к исследованию политической коммуни- 
кации  и  воздействия  этого  вида  общения 
посредством  Интернет  на  общество,  целесо- 
образно  обращение  к  концепции  У.  Гэмсона, 
который  отмечает  особый  характер  массовой 
коммуникации,  когда  в  ее  рамках  общество 
реализует  технологические  способы  производ- 
ства  социальных  значений.  По  мнению  У. 
Гэмсона,  различные  социальные  группы  пы- 
таются  навязать  обществу  свою  модель  интер- 
претации  того  или  иного  события  и  предлагает 
так называемую "конструкционистскую" модель 
массовой  коммуникации.  Здесь  мы  согласны  с 
Н.В.  Борисовым  и  А.В.  Чугуновым,  которые  в 
мировоззренческих  позициях  "модель  воздей- 
ствия" и "текстуальный анализ" функционирую- 
щих в рамках сходной онтологической системы, 
на  первый  план  выдвигают  дуалистические 
схемы – "индивид  и  общество", "структура  и 
действие", "текст и читатель" [2, 123]. 
В этой связи  Интернет становится наиболее 
активным 
механизмом, 
транслирующим 
влияние  внешней  социально-экономической 
среды  на  политику,  выступая  участником 
политического процесса.    
Между  тем,  наблюдаемый  сегодня  процесс 
использования  интернет-технологий  как  средства 
коммуникации  между  политическими  инсти- 
тутами  и  гражданином/обществом  раскрывает 
как  положительные,  так  и  отрицательные    как 
черты  описываемого  явления.  Во-первых,  как 
традиционные институты и системы власти, так 
и  рядовые  граждане  не  всегда  успешно  и 
органично  взаимодействуют  с  этим  инстру- 
ментом  коммуникации;  во-вторых,  при  отно- 
сительном отсутствии цензуры на передаваемые 
сообщения,  существует  опасность  выброса  в 
интернет-пространство  недостоверных  и  непро- 
веренных  сведений,  что  ведет  к  манипули- 
рованию  общественным  сознанием  потреби- 
телей сетевой информации. Однако, несмотря на 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
44 
вышеперечисленные  негативные  черты  исполь- 
зования  интернет  в  политической  коммуни- 
кации,  следует  признать  и  множество  поло- 
жительных моментов и перспектив данного вида 
общения.  Как  отмечает  в  своих  исследованиях 
Ю.Ю.  Петрунин, «Интернет  сегодня – это 
мощный  дополнительный  канал  презентации 
людьми  своих  социальных  потребностей, 
механизм  давления  на  власть  и  использования 
потенциала  политики  для  выражения  своих 
потребностей» [3, 270]. 
Одним  из  основных  видов  политической 
коммуникации  выступает  политическая  реклама. 
На  сегодняшний  день  существует  достаточно 
большое  число  ее  видов:  баннерная  реклама, 
куда  относятся  графические  изображения, 
рекламирующие 
продукцию 
или 
услугу; 
спонсорская  реклама – спонсорские  логотипы 
или  текстовая  ссылка  на  страницах  сайта; 
контекст-реклама – форма  рекламодателя 
регистрации  документов  в  поисковых  струк- 
турах;  консольная  реклама – при  открытии  или 
закрытии  какого-либо  сайта  на  экране  появ- 
ляется  дополнительное  окно  с  рекламной 
информацией; реклама по e-mail – персональная 
форма  получения  всеми  пользователями  бла- 
годаря четкому тематическому делению списков 
рассылок  может  воздействовать  на  целевую 
аудиторию[3, 268].        
В  данной  статье  предпринята  попытка 
анализа  речевой  деятельности  политических 
партий 
республики, 
осуществляемой 
при 
помощи  политической  рекламы  в  системе 
Интернет.  Примечательно,  что  политическая 
реклама,  как  и  любая  другая,  несколько  одно- 
сторонне  осуществляет  процесс  коммуникации. 
На  наш  взгляд,  это  так  называемый  стартовый 
этап  в  общении  власти  и  общества,  исполь- 
зуемый  в  сети  с  целью  привлечения  и  вовле- 
чения  пользователя  (гражданина,  избирателя)  в 
дальнейший процесс коммуникации. 
В  Казахстане  в  настоящее  время  офи- 
циально  действует 9 политических  партий – 
Народно-демократическая  партия  «Нур  Отан» 
(НДП  «Нур Отан»), Общенациональная социал-
демократическая партия «Азат» (ОСДП «Азат»), 
Демократическая  партия  «Ак  жол»,  Демокра- 
тическая  партия  «Адилет»,  Казахстанская  со- 
циал-демократическая  партия  «Ауыл»,  Комму- 
нистическая  партия  Казахстана  (КПК),  Ком- 
мунистическая  народная  партия  Казахстана 
(КНПК),  Партия  патриотов  Казахстана  (ППК)  
и  партия  «Руханият»,  политическая  партия 
«Алга!».  
Согласно  данным  Международного  центра 
журналистики MediaNet, на  сегодняшний  день 
подавляющее  большинство  политических  партий 
Казахстана  имеют  собственные  веб-ресурсы, 
между  тем  лишь  два  политобъединения  по-
прежнему  не  открыли  собственных  веб-сайтов. 
Как отмечено в аналитическом обзоре MediaNet, 
только  четыре  партии – НДП  «Нұр  Отан», 
ОСДП  «Азат», «Əділет»  и  «Алға»  регулярно 
обновляют  свои  веб-сайты  и  имеют  достаточно 
полную информацию как о партийных програм- 
мах,  лидерах,  так  и  о  событиях,  связанных  с 
деятельностью  объединений.  Остальные  крайне 
редко  обновляют  свои  веб-ресурсы,  что  отра- 
жается на числе посетителей страниц [4].  
В  процессе  анализа  русскоязычных  текстов 
политической  рекламы  из  числа  названных 
партий  республики  Казахстан  можно  сделать 
ряд выводов. 
Во-первых,  это  касается  частотности  ис- 
пользования  слов  и  словосочетаний  в  анали- 
зируемых  текстах.  Ожидаемый  результат – 
наиболее  частотными  оказались  слова  справед- 
ливость,  народ, демократия,  они  присутствуют 
в лозунгах  большинства названных партий.       
Так,  у  Коммунистической  народной  партии 
Казахстана  лозунгом  является  «Право  на  труд, 
власть  народа,  справедливость».  Девиз  партии 
«Ақ жол»: «Демократия. Независимость. Свобода. 
Справедливость».  На  официальном  сайте  Демо- 
кратической  партии  «Əділет»  представлен  сле- 
дующий  лозунг  «Сила  закона – воля  народа! 
Ответственная  власть.  Свобода  действий.  Уве- 
ренность  в  будущем.  Социальные  гарантии. 
Самореализация в обществе».  
Как известно, текст лозунга – своеобразной 
рекламы  определенной  партии  и  ее  деятель- 
ности должен осуществлять единство смыслового и 
временного  параметров  информации  в  рамках 
сложившихся  стандартов  политического  созна- 
ния. Другим важным моментом является то, что 
текст любой рекламы (социальной, политической, 
идеологической  и  пр.)  структурирован  таким 
образом,  что  он  имеет  определенное  воздей- 
ствие  на  дифференциацию  и  интеграцию  об- 
щества,  представляющего  собой  сложную 
систему,  состоящую  из  различных  больших  и 
малых  социокультурных  групп.  Именно  их 
наличие,  по  мнению  А.Н.  Лебедева,  служит 
залогом развития общества, поскольку источник 
любого  развития - противоречие,  конфликт 
между  частью  и  целым,  различными  частями 
одного  целого [5, 182]. Текст  рекламы 
интегрирует  и  одновременно,  способствует 
социокультурной  дифференциации  общества, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
45
поскольку  структура  и  содержание  текста 
рекламы  составляется  с  учетом  направления  не 
на  все  общество,  а  на  отдельные  социумы, 
входящие  в  него,  отдельные  слои  и  группы 
потребителей.  Представляя  той  или  иной 
аудитории  набор  желательных  для  данной 
социокультурной  группы  товаров,  действий, 
программ,  желательную  модель  потребления, 
она,  тем  самым,  способствует  идентификации 
членов  группы,  отделению  их  от  иных  групп. 
Так,  в  анализируемом  лозунге  «Сила  закона – 
воля  народа!»  на  официальном  сайте  партии 
«Əділет»  в  качестве  сопровождения  каждого 
тезиса  лозунга    высвечивается    определенная 
картинка.  Так,  к  пункт  Социальные  гарантии 
сопровождает  картинка  с  изображением  пары 
пенсионеров;  Уверенность  в  будущем – молодые 
люди  со  знаменем  одноименной  партии;  при- 
мечательно,  что  пункт  Самореализация  в  об- 
ществе  сопровождается  картинкой  с  изобра- 
жением  женщин,  а  Свобода  действий – с 
изображением  мужчин,  что  позволяет  помимо 
социальной  дифференциации,  говорить  и  о 
существующей  гендерной  дифференциации 
общества современного Казахстана.   
Предвыборная платформа партии «Ақ жол» 
– «Ты  достоин  своей  мечты!», «Достойную 
жизнь  всем  и  сегодня».  В  программе    Алихана 
Байменова,  выставленной  на  сайте  партии, 
высвечиваются  ее  основные  составляющие,  а 
именно  Человек – главное  богатство  страны; 
Духовность и единство народа; Ответственное 
государство – свободный  гражданин;  Нам 
жить - нам  и  решать!  Как  можно  заметить,  
составители  лозунгов  партий  стараются  учиты- 
вать такие факторы, как социокультурная среда,  
 
 
 
 
 
языковые  предпочтения,  ожидания  аудитории,   
смысловое  содержание  речи  /текста  политика  и 
др.  Учет  этих  факторов,  а  также  дифферен- 
циация  основных  типов  политических  комму- 
никации,  на  наш  взгляд,  позволит  успешно 
выстраивать отношения между представителями 
власти  и  другими  социальными  институтами 
общества.   
Таким  образом,  сегодня  в  современном 
медиа-пространстве  Казахстана  наблюдается 
формирование  совершенно  нового  вида  поли- 
тической  коммуникации    –  интернет-коммуни- 
кации  с  определенным  арсеналом  технических  
и  лингвистических  средств  обеспечения  инфор- 
мационного  взаимодействия  в  политической 
сфере республики. 
________________ 
1.  Чудинов  А.П.  Политическая  лингвистика:  учеб- 
ное пособие. – Москва: Флинта, 2006. – 252 с. 
2.  Лосенков  О.И.  Современные  модели  демокра- 
тии:  теоретико-методологический  подход // Региональ- 
ные  пути  решения  социально-экономических  проблем 
региона:  материалы  региональной  научно-практической 
конф. – Черкесск, 2006. – С. 163–176.  
3.  Анализ  взаимодействия  СМИ  и  политических 
партий в Казахстане // www.medianet.kz. 
4.  Борисов Н.В., Чугунов А.В. Интернет и современ- 
ное  общество:  перспективы  междисциплинарных  иссле- 
дований // Интернет  и  современное  общество:  Тезисы 
Всероссийской  научно-методической  конференции.  СПб, 
7-11 декабря 1998 г. СПб, 1998, С.121-124.  
5.  Лебедев  А.Н.  Особенности  психологического 
воздействия в российской рекламе. – М., 2005. – С.182-186. 
 
* * * 
Бұл  мақалада  интернет  жүйесіндегі  саяси  қарым-
қатынастың тілдік ерекшеліктері қарастырылған 
* * * 
The present article describes the linguistic features of 
political communication by means of Internet.  
 
 
 
 
 
 
Ғ. Қ. Иманалиева 
 
КӨРКЕМ МƏТІН ТАҚЫРЫПТАРЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ 
(М. МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) 
 
 
Тілдегі  сөздердің  негізгі  қызметтерінің  бірі 
–  адам  ойындағы,  жан-дүниесіндегі  түрлі 
құбылыстарды  жеткізу.  Тіл  мағыналы  сөздер 
арқылы  тұтас  ойлардың  сөйлем  арқылы 
жеткізілуіне,  сөйлемде  қолданыс  табуына  негіз  
болады.  Тілдік  бірліктердің  түрлі  мағыналық  
реңктері  мен  қолданылу  өрісін  айқындауға,  
 
 
адамзатқа  тəн  белгілі  бір  категорияның  қандай 
тілдік  бірліктер  арқылы  бейнеленетіндігін 
саралауға  негіз  болатын  тілдік  деректердің 
қайнар  көзі  ,əрине,  көркем  əдебиет.  Көркем 
əдебиеттегі  жеке  тұлғалардың  тілі  туралы  ой 
айтып, пікір білдіру, зерттеулер жүргізу, өзіндік 
қолтаңбасын айқындау – филология  табиғатына 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
46 
тəн  құбылыс.  Олай  болуы  заңды  да,  өйткені 
əдебиет тіл арқылы өмір сүреді, тіл – əдебиеттің 
бірінші  элементі.  Жазба  əдебиеті  ерте  дамыған 
халықтардың 
филология 
ғылымында 
бұл 
үрдістің,  яғни,  əдеби  тілдің  функционалды 
стильдерінің  бірі  ретінде  көркем  əдебиет  тіліне 
талдау  жасаудың,  соған  орай  əдеби  тілдің  даму 
бағыттарын  зерделеп  отырудың  ғасырлық 
тарихы  бар.  Орыс  тіл  білімінде  аталған  тақы- 
рыпқа  А.Н.  Веселевский,  В.В.  Виноградов, 
Г.О.Винокур.  А.И.  Ефимов,  Н.М.  Шанский,  
Л.И.  Тимофеев,  Л.В.  Щерба  т.б.  ғалымдар  өзін- 
дік үлес қосты. 
Көркем  шығарма – күрделі  механизм. 
Күрделі  механизмде  əрбір  тетік  өзіндік  рөл 
атқарумен  бірге  бір-бірімен  тығыз  байланыста 
болады,  ортақ  мақсатқа  қызмет  етеді.  Көркем 
шығармада  тақырып  пен  идея  таңдау,  сюжеттің 
өрбуі,  кейіпкер  бейнесінің,  автор  бейнесінің 
қалыптасуы  өзіндік  маңызға  ие  бола  отырып, 
біртұтас  бірлік  ретінде  шығарманың  бүкіл  бол- 
мысын  анықтайды.  Біз  М.  Мақатаев  шығарма- 
ларындағы  эмоцияның    тіл  арқылы  бейнеленуі 
деген  мəселе  аясында  оның  кішкентай  бір 
элементі – сұрақ  белгісіне,  нақтылай  айтқанда 
сұраулы  құрылымдардың  тақырып  ретіндегі 
қызметіне тоқталмақпыз. Сұрақ белгісі, сұраулы 
құрылымдар үлкен шығармашылықтың  кішкентай 
бір  элементі  болғанымен,  ақын  шығармашы- 
лығында  үлкен  рөл  ойнайтындығын  тілдік 
деректерге  талдау  жасау  барысында,  ақын 
шығармаларының  тереңіне  үңілгенде  байқауға 
болады.   
М. Мақатаев қазақ поэзиясына өз үнімен, өз 
əуенімен  келіп  қосылған  белгілі  лирик  ақын- 
дардың бірі. Ақын өлеңдері тереңнен сыр тартар 
нəзіктігімен  ерекшеленеді.  Мұқағали  поэзиясы- 
ның  қайнар  көзі,  шабыт  тұғыры – туған  елі, 
өскен  жері,  Отан  тағдыры,  замана  тынысы, 
замандастарының  аңсар  арманы,  адамның  ішкі 
сезім  иірімдері,  сан  түрлі  көңіл-күйі  мен  жан 
тебіренісі. Осының бəрін Мұқағали қайталанбас 
шеберлікпен,  поэтикалық  мінсіз  үйлесіммен,  əр 
жүрекпен  тіл  табысар,  сыршыл  да  шыншыл 
сезіммен,  нағыз  поэзияға  ғана  тəн  бейнелі 
образдармен  бедерлеп  отырады.  М.  Мақатаев 
шығармалары  қазақ  поэзиясын  жаңа  биіктерге 
көтеріп,  мазмұнын  байытты,  қазақ  халқының 
сезімін  байытып,  кісілігін  биіктетіп,  парасатын 
кемелдендіре түсті.  
М.  Мақатаев  шығармалары  қазақ  əдебиет- 
тану  ғылымы  мен  тіл  білімі  ғылымында  ғана 
емес,  соңғы  жылдары  психологиялық,  фило- 
софиялық тұрғыда да зерттеле  бастады. Біртуар 
дарын  М.  Мақатаевтың  қаламынан  туған 
қанатты  жырлар  қазақ  халқымен  бірге  мəңгі 
жасай беретіні, оның творчествосы  əлі де  талай 
ғылыми-зерттеу жұмыстарының нысаны болары 
сөзсіз.  Біз  бұл  шағын  мақалада  М.Мақатаевтың 
1991-1993  жылдары  «Жазушы»  баспасынан 
шыққан  үш  томдық  шығармалар  жинағынан 
іріктеліп  алынған  поэзиялық  туынды  тақырып- 
тарына,  оның  ішінде  ақынның  сұраулы  сөй- 
лемдер  арқылы  берілетін  тақырыптарына  лин- 
гвистикалық  талдау  жасамақшымыз.  Мəтін 
тақырыптары  орыс  тіл  білімінде  ХХ  ғасырдың 
елуінші жылдарынан бастап ерекше тілдік бірлік 
ретінде  танылып,  зерттеу  нысанына  айнала 
бастаған  болса,  қазақ  тіл  білімінде  соңғы 
жиырма  жыл  көлемінде  ғана  арнайы  зерттеле 
бастады.   
Бұл  зерттеулерде  тақырыптардың  номина- 
циялық  тəсілдеріне,  грамматикалық  тұлғала- 
рына,  экспрессиялық  қасиеттердің  берілу  тəсіл- 
деріне,  синтаксистік  ерекшеліктеріне,  функцио- 
налдық типологиясы мен семантикасына талдау 
жасалды.  
Мысалы,  Э.А.  Лазарева  «Заголовок  в  га- 
зете» [1], А.С.  Попов  «Синтаксическая  струк- 
тура  современных  газетных  заглавий  и  ее  раз- 
витие» [2], В.П.  Вомперский  «К  изучению 
синтаксической структуры газетного зоголовка» 
[3], Н.Е. Бахарева «Структурно-функциональное 
развитие  заголовков» [4], В.Г.  Костомаров  «Из 
наблюдений  над  языком  газеты:  газетные 
заголовки» [5]  Г.К.  Ихсанғалиева  «Функцио- 
нально-прагматический  анализ  заголовков  (на 
материале казахстанских газет и телепрограмм)» 
[6],  Р.Т.  Қожабекова  «Баспасөз  бетіндегі  тақы- 
рыптардың  фразеологиялану  ерекшеліктері» [7] 
т.б. 
 В.П.  Вомперскийдің    еңбегі  Қазақстандағы 
орыстілді  газеттердің  тақырыптарына  арналса, 
Г.К.  Ихсанғалиеваның  еңбегінде  Қазақстандағы 
газеттер мен телебағдарламалар тақырыптарына 
талдау  жасалған  Р.Т.  Қожабекованың  еңбегінде 
газет тақырыптарындағы фразеологиялық үдеріс  
диссертациялық  жұмыстың  зерттеу  нысаны 
ретінде  алынады.  Лингвистикалық  зерттеулерге 
жасалған  шолу  ғалымдар  тарапынан  жасалған 
зерттеулердің  басым  бөлігі  газет  тақырыпта- 
рына қатысты екендігін көрсетіп отыр. 
Аталған  зерттеу  жұмыстарында  мəтін  та- 
қырыптарына  берілген  анықтамалардың  көпші- 
 
лігінде  мəтін  тақырыптарының  ішкі  мазмұны 
мен  сыртқы  формасы  арасындағы  байланыс, 
мəтін  тақырыбының  өзіндік  сипаты  мен  ерек- 
шелігі,  ең  негізгі  белгілері  айтылады.  Əр 
зерттеуші  тақырыптың  ең  негізгі  деген  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
47
ерекшелігін  баса  айтып,  тақырып  ұғымын  
мүмкіндігінше  ашуға  ұмтылады.  Мысалы,  
А.С. Выготскийдің пікірінше тақырып əңгіменің 
бүкіл  құрылымын  анықтайтын  доминант  болып 
табылады [8]. В.С.  Мужевтің  анықтауынша: 
«Тақырып  – мəтін  мазмұнына  жасалған  сіл- 
теме» [9,89]. Келтірілген шолу қазақ жəне орыс 
тіл  білімінде  көркем  мəтін  тақырыптарына 
арнайы  лингвистикалық  талдау  жасалған  зерт- 
теу  жұмыстары  көп  болмаса  да,  публицисти- 
калық, көркем əдеби мəтін тақырыптары туралы 
бірқатар еңбектің  бар екендігін көрсетеді. 
М.  Мақатаев  шығармаларының  жинағынан 
дереккөз  ретінде  жиналған  тақырыптарға  түрлі 
белгілеріне  қарай  классификация  жасағанда  ең 
алдымен  ерекше  көзге  түскені    сұрақ  белгісі 
қойылған  тақырыптар  болды.  Мысалы,  «Жыр- 
ласам  ба  екен?», «Мен  бе  екем?», «Қарлы- 
ғашым келдің бе?», «Бала едік, ə?», «Қарғам-ау, 
қайдасың  сен,  жүрсің  бе  есен?», «Нені  аң- 
саймын?»,  «Самұрыққа  міндім  бе?», «Арманың 
бар  ма?», «Неге  ертерек  суалдың?», «Көңіл- 
сізсің,  көңілің  қаяулы  ма?», «Сыбағам  қайда?», 
«Қайда қайтып барасыңдар, тырналар?», «Сен 
əлі  тірі  ме  едің?», «Кетер  ме  екем?», «Қайдан 
білсін?», «Құлыным қайда?», «Нені аңсаймын?», 
«Несін?», «Нені  көрдім?», «Адам  қайдан  жа- 
ралған?» т.б. Адамның əр қилы көңіл-күйі түрлі 
лексикалық  бірліктер  арқылы  ғана  емес,  түрлі 
тəсілдер  арқылы  да  беріледі.  М.  Мақатаев 
шығармасындағы эмоцияны берудің бір тəсілі – 
сұраулы  сөйлемдер.  Сұраулы  сөйлемдер  ақын 
шығармашылығында  тек  тақырып  түрінде  ғана 
емес,  мəтін  мазмұнында  да  айқын  көрінеді. 
Сұраулы  сөйлемдер  арқылы  ақын  жан-дүние- 
сіндегі  өкініш,  сағыныш,  аңсау,  қайғы-мұң, 
шарасыздық,  жиіркеніш  пен  сүйініш  сияқты 
сезімдерді  ұтымды,  бейнелі,  əсерлі  жеткізеді. 
Мысалы, 
 Бəрі есімде – 
Мекен-жай, тұрағым да, 
Тек есте жоқ, 
Күлдім  бе,  жыладым  ба?!  [Отыз  бесінші 
көктем]. 
Тұмшалап қойдың несіне сонша қаусырып, 
Шандудан 
бөлек 
қалған 
ба 
шараң 
таусылып? [Бұлқынып жатыр]. 
Сағынып, аңсап барғанда,  
Сағына  күткен  жан  бар  ма?  [Сағынып, 
аңсап барғанда]. 
Көңілге салып неше мұң, 
Жүрегім кімді жоқтады?! [Сағынып, аңсап 
барғанда]. 
М.  Мақатаев  шығармалары  мəтіндеріне 
қойылған  тақырып,  тақырыптардағы  сұрақ 
белгісінің мəні сол жерде аяқталмайды, мəтіннің 
мазмұнынан,  идеясынан  одан  сайын  айқын 
көрініп,  тереңдей  береді.  Ақын  шығарма- 
лары  тақырыптарындағы  сұрақ  жеке  өлеңнің 
ғана  емес,  ақынның  бүкіл  шығармашылы- 
ғының  мазмұнынан  көрініс  тауып  отырады.  
С.Д.  Кржижановский  мəтін  мен  тақырыптың 
ішкі  байланысын,  мағыналық  бірлігін  зерттеу 
барысында  жасаған  талдауларын  тұжырымдай 
отырып:  «Оқыған  сайын  бірте-бірте    ашылып, 
бірте-бірте қалыңдай беретін, бірте-бірте көбейе 
беретін  кітап  беттері  сияқты,  кітапты  оқыған 
сайын  тақырып  та  ашылып  кітапқа  айнала 
бастайды.  Кітап – аяғына  дейін  ашылған  тақы- 
рып,  ал  тақырып – екі-үш  сөзге  сыйдырыл- 
ған кітап», – деген түйінді ой айтады  [10, 9 б]. 
С.Д.  Кржижановский  пікірі  мəтін  мен  тақы- 
рыптың ішкі байланысы мен мағыналық бірлігін 
дəл  көрсетеді.  М.  Мақатаев  шығармашылығы, 
сұраулы  тақырыптар  ақынның  қоршаған  орта- 
дағы,  тұрмыс-тіршіліктегі  сан-қилы  жағдайға 
байланысты  туындайтын,  жағымды,  жағымсыз 
эмоцияларының  көрінісі.  Жалпы  тақырыптар- 
дан  ақын  шығармашылығының  бейнесін,  ақын 
шығармашылығынан  ақынның  өз  бейнесін 
көруге  болады.  Ақынның  ішкі  күйзелісінің 
жауабын таба алмай шарқ ұруы, жанын ұғар жан 
іздеп  сабылуы,  рухани  жалғыздықтың  себебін 
іздеп  сергелдеңге  түсуі – шығарма  тереңіне 
бойламай жатып-ақ, тақырыптардың ішкі сырына 
үңіле  бастағанда-ақ,  жауап    табылмаған  сан 
сұрақ  қойыла  бастағанда-ақ  көрінеді.  Ақынның 
«Өмір жайлы» атты өлеңіндегі: 
 Өмір жайлы сұрай берме сен менен, 
Өмірді мен əлі зерттеп көрмеп ем. 
Өмір жайлы білгің кесе, қартқа бар, 
Қан  майданнан  жалғыз  ұлы  келмеген, – 
деген жолдардан ақынның ішкі күйін, өміріндегі 
сан  сұрақтың  жауабын  өзі  де  таба  алмай  жүр- 
гендігін  аңғаруға  болады.  Түрлі  эмоцияға  толы 
ақынның  ішкі  толғанысы  аталған  өлеңде  ары 
қарай: 
Содан сұра, содан сұра өмірді, 
Нені көріп, нені сезді, не білді. 
Неге ақылды ақымақтан жеңілді, 
Біреу  жылап,  біреу  неге  көңілді? – деп 
жалғасады.  
М.Мақатаев шығармаларында жағымды көңіл-
күй,  құбылыс,  əдет  бейнесі  жеке  лексикалық 
бірліктерден ғана емес сыртқы тұлғасы жағынан 
да,  ішкі  мазмұны  жағынан  да  ерекше  ұйым- 
дасқан  біртұтас  күрделі  құрылым  ретінде 
танылатын  мəтіндерден  де  көрінеді.  Бірақ  ақын 
шығармаларының эмоциялық мазмұнына талдау 
жасау  барысында  жағымды  күйден  гөрі,  лағы- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
48 
неттеу,  шошыну,  өкіну,  кею,  ренжу,  қамығу, 
қайғыру,  қапалану,  ашулану,  күйіну  сияқты 
реңктердің басым түсетіндігін байқауға болады. 
Ақын  өлеңдерінің  тақырыптарындағы    сұрақ, 
сан  сұрақ  өлең  мəтіндерінде  тағы  да,  тағы  да 
қойылады: 
Аңқылдаған не таптым ақ көңілден, 
Несіне  ердім  сайтанға  жат  көрінген?! 
(Өмір деген біреу бар). 
Не күтем? 
Не керек осы маған? (Кетер ме екем?) 
Əуелде неге жараттың, 
Көпсінсең  мені  көк  пен  жер?!  (Санаулы 
менің сағатым) 
Не істемекпін? 
Жаным-ай, саған шипа істемек кім?! 
Жаралғанда бүтін ем, үш бөлекпін: 
Жүрегім – Африка, бауырым – Кипр. 
Миым – мұзды мұхиттай... 
Не істемекпін?.. (Емханада). 
Көркем  шығарма  тақырыптарының  функ- 
циясы  мен  құрылымын  зерттеуші  Н.К.  Кожина: 
«Заголовок  способен  дать  читателю  допол- 
нительное  к  названию  представление:  о  стиле, 
жанре,  композиции  и  тональности  художест- 
венного текста, о тех смысловых кодах, которые 
следует  активизировать  в  читательском  созна- 
нии  для  полного  восприятия  художественного 
произведения» [11,15].  
Тақырыпқа  қатысты  жазылған  ғылыми 
еңбектерге шолу жасай отырып тақырыптардың 
адресатқа  мазмұндық  жəне  прагматикалық 
бағдар  берудің  жалпыға  бірдей  қызмет  ететін 
тілдік  норма  ретінде  қабылданған  тəсілі  екен- 
дігін  байқауға  болады.  М.  Мақатаев  шығар- 
маларындағы  мəтін  тақырыптары  тек  шығарма 
мазмұнын  ашып  қана  қоймайды,  адамның  ішкі 
жан-дүниесінен  сана  мен  болмыстағы  өзгеріс- 
терден  де  хабар  беретін  тілдік  бірлік  қызметін 
атқарады.  Кез  келген  мəтінде  қолданылатын 
тілдік  бірліктердің  прагматикалық  деңгейі 
түрліше  болатыны  белгілі.  Тілдік  бірліктердің 
прагматикалық  маңызы  туралы  сөз  қозғағанда 
ең  алдамен  тақырыптардың  рөлі  басты  назарда 
болуы  керек.  Себебі,  жоғарыда  айтылғандай 
мəтінге  қатысты    ең  алғашқы  ақпарат  олардың 
тақырыптары арқылы беріледі. 
М.  Мақатаев  шығармаларындағы  мəтін  та- 
қырыптарының  ерекшелігін  зерделеу  мақсатын- 
да  жиналған  тілдік  деректер  ішінен  сұраулы 
мағынадағы  тақырыптарға  тоқтала  отырып, 
адамға  əсер  ету  мақсатында  қолданылатын  əр 
тілдік бірліктің ықпал ету қызметінің өз алдына 
ерекше  екендігін  байқауға  болады.  Зерттеуші 
Г.В.  Ким  атап  көрсеткендей: «Прагматический 
значимым  может  быть  использование  единиц 
разных  уровней,  от  звука  до  предложения. 
Прагматика  языковых  единиц  разных  уровней, 
от звука до предложения. Прагматика языковых 
единиц  содержательна.  Кроме  того,  умение 
соотнести  языковое  явление  с  тем  значением, 
которое  оно  получает  в  конкретном  тексте  или 
придает  высказыванию в определенной речевой 
ситуации, – важное  условие  выбора  точных  и 
эффективных  языковых  единиц  для  выражения 
мысли» [12, 82 б]. 
«Прагматизм»  ғылым  мен  философиядағы 
теориялық  идеялардың  нəтижесінде  ғана  емес, 
қоғамдық-əлеуметтік  қатынас  жағдайында  ғы- 
лымның  іргелі,  қолданбалы  салаларында  нақты 
практикалық  міндеттерді  шешу  мақсатынан  да 
туындады.  Мұндай  міндеттер  коммуникативті 
əсер  етудің  ең  тиімді  деген  жолдарын,  стра- 
тегиясы  мен  тактикасын  көрсетуді  талап  етті. 
И.М.  Копыленко: «Тіл  білімінің  қазіргі  жай- 
күйі  қарым-қатынастың  түрлі  жағдайындағы 
тілдік  бірліктердің  қызметін  талдауға  ерекше 
мəн берілуімен сипатталады», – деп жазады [13, 
132 б.]. 
Мəтін  тақырыптарына  ерекше  тілдік  бірлік 
ретінде талдау жасау, оны негізгі прагматикалық 
компоненттердің  бірі  ретінде  қарастыру  бұл 
мəселеге  жаңаша  көзқараспен  қарауға  септігін 
тигізеді.  Мəтін  тақырыптары – жүйелі  түрде 
қолданылатын  тілдік  бірлік.  Олар  кез  келген 
мəтіннің  құрамдас  бөлігі  ретінде  мəтіннің 
мазмұнын ашатын, мəтіндегі алғашқы ақпаратты 
жеткізетін  тілдік  таңбаның  ерекше  түрі.  Олар 
мəтін  тақырыбы  қызметінде  жұмсалып,  шығар- 
маның  мəнін  ашатын  ерекше  құрал  қызметін 
атқарады.  Тақырыптарға  қатысты  жазылған 
ғылыми  еңбектердің  барлығы  да  тақырыптар- 
дың  мəтінінің  мағыналық  доминанты  болып 
табылатындығын көрсетіп отыр. 
Мəтін  тақырыптары  құрылымына,  құрамы- 
на  қарамастан  үш  негізгі  қызметті  атқарады. 
Олар:  атауыштық,  ақпараттық  жəне  прагма- 
тикалық.  Бұл  негізгі  үш  қызмет  бір-бірімен 
өзара  тығыз  байланысты.  Мəтін  тақырыбының 
атауыштық қызметі мəтіннің белгілі бір атаумен 
таңбалануымен,  мəтіннің  аты  ретінде  қолда- 
нылуымен  байланысты.  Ал  ақпараттық  қыз- 
метке  тоқталатын  болсақ,  тақырып  ең  алдымен 
оқушыға  мəтін  мазмұнының  не  туралы  екен- 
дігінен  қысқаша    мəлімет  беріп,  сілтеме  жасап 
тұрады.  Тек  мазмұны  туралы  ғана  емес    сол 
мəтіннің  қай  стильде  жазылғаны,  тіпті  кей 
жағдайда  қай  жанрлық  түрге  жататындығы 
туралы  мəліметті  де  мəтін  тақырыбынан  алуға 
болады. Кез келген мəтін тақырыптары мəтіннің 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
49
жалпы  прагматикалық  бағытын  жасай  алады. 
И.Р.  Гальперин  атап  көрсеткендей  «əр  мəтін 
туралы  белгілі  бір  деңгейдегі  ақпарат  сол 
мəтіннің тақырыбы арқылы да алдын ала беріліп 
отырады» [14, 19 б.]. 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: