А.СЕЙДІМБЕКТІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӨНЕР АДАМДАРЫНЫҢ БЕЙНЕСІ

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
80
шығу тегін бес кезеңге бөліп қарауды ұсынуын игі іс деп бағалаған дұрыс. 
 А.Сейдімбектің «Сайдалы Сары Тоқа» атты автобиографиялық көркем очеркіне тоқтамай кетуге 
болмайды.  Бұл  очеркте  Арқа  өнерпаздары  арасында  аты  белгілі  Тəттімбетпен  қатар  аталатын  Тоқа 
Шоңманұлының  мұраларын,  өмір  сүрген  дəуірін,  күйші-композиторлық  өнерін  тілге  тиек  етеді.  Автор 
Сайдалы  Сары  Тоқаның  өз  заманында  қандай  адам  болғанын,  күні  бүгінге  дейін  ел  арасында  айтылып 
келе  жатқан  аңыз - əңгімелерге,  көз  көрген  ақсақалдар  сөзіне  сүйене  отырып,  дəйектемелер  арқылы 
суреттейді. Ең бастысы, бұл очеркте Сары Тоқаның қара қылды қақ жарған əділдігі, бір беттілігі, небір сөз 
жүйріктерімен кездескендегі кестелі өлеңімен көзге түскен шешендігін көре аламыз. Сары Тоқаның «Төрт 
толғау»  деген  күйінің  бір  қасірет  шектірген  оқиғаға  орай  шыққандығын  автордың  тəптіштеп  баяндаған 
жерлерінің оқушы үшін танымдық  жəне тəрбиелік мəні бар тұстары көп десек артық болмас.  
Сайдалы  Сары  Тоқаның  «Сатыбалды  Сары  Тоқаның  үйіне  Тəттімбеттің  келгені  туралы» 
айтқанының нақты шындықтан алынғандығы, тұп-тура растығына оқушының көзін жеткізеді. Осы келген 
сапарындағы  Ықыластың  «Жез  киік»  күйінің  туу  себептерін  баяндай  отырып,  кейіпкерлердің  өмірдегі 
орны  емес,  қайта  оның  ішкі  жан-дүниесін  ашатын  қызықты  əңгіме  іздейді.  Тоқаның    «Саржайлау», 
«Терісқақпай», «Қосбасар», «Бозайғыр»,  «Белшешер»  т.б.  күйлерін  Сүгірмен  айтысында  ортаға  салып, 
соңында «Төрт толғаудан» Сүгірдің тосылуы жайында əңгімелейді. Бұл очеркті оқу барысында Қыздарбек 
Төребайұлы,  Итаяқ  күйші,  Найманның  Шашақ  күйшісі,  Сүгір,  Ықылас  сияқты  майталман  музыка 
қайраткерлері туралы жəне Сайдалы Сары Тоқа заманында өмір кешкен өнер адамдарының болмыс-бітімі, 
тіршілік-тынысы кеңінен көрсетіліп, деректер мен мəліметтерге молынан қанығасың. 
«А.В.Затаевич» [3] атты  очеркінде  осы  автор  қалайша  қазақ  музыка  мəдениетін  ғылыми 
зерделегеніне  талдау  жасалады.  Шын  мəнінде,  қазақ  музыкалық  фольклорын  жинаудың  негізін 
қалағандығы,  халық  мұрасына  деген  ілтипаты,  қамқорлығы  шын  мағынасында  ашылған.  Бұл  очеркте 
қазіргі  музыкалық  фольклор  проблемалары  көтеріліп,  сол  проблемалардың  шешілу  жолдары  ұсынылып, 
міндеттер қойылады. 
Автор  жан-жақты  зерттеген  деректі  материалдардың  олқы  тұстарына  да  тоқталған.  А.В. 
Затаевичтің еңбегінің олқы тұстарын былай зерделейді: «Мəселен, мыңға тарта əн мен күйдің бірде-бірі 
нотаға  толық  түспеген,  сөздері  жазылып  алынбаған.  Жинаушы-фольклорист  өз  талғамындағы  ең  мəнді 
деген пікір-пайымдарын ғана жазып алған. Дəл қазір А.В.Затаевичтің үш жинағын ашып жіберіп, бірде-бір 
əнді  немесе  күйді  бастан-аяқ  халықтық  үлгіде  орындап  шығу  мүмкін  емес» [3,147-150 б], - деп  музыка 
фольклорын  жинау  мен  зерттеу  деңгейінің  жай-күйі  қанағаттанғысыз  екеніне  жұртшылық  назарын 
аударады.  
«Ақын  мен  күй»  очеркінде  А.Сейдімбек  қазақтың  Құрманғазы  атындағы  академиялық  оркестрі 
мен  ақын  Хамит  Ерғалиев  туралы  сыр  шертеді.  Құрманғазы  Сағырбайұлының  шығармашылығына 
арналған  концерттің  бастан-аяқ  халық  қошеметіне  бөленіп  өткендігін  көзбен  көрген  автор  музыкалық 
жетістіктерге молынан орын берген.  
Ғ.  Мүсіреповтің: «... жазып  жүрген  очерктеріміз  көркем  шығармадай  болсын,  ал  көркем 
шығармамыз  очеркке  ұқсап  кетпесін  деп  қатаң  талап  қоюдың  кезі  жетті» [4,584 б], - деген  тұжырымын 
автор басшылыққа алып отырған сияқты.  
Құрманғазы  атындағы  оркестрдің  концертін ‘‘Құрманғазы’’  поэмасының  авторы  Х.Ерғалиев 
жүргізгендігін  жазушы  жалаң  ғана  баяндап  қоймай,  солардың  тағдыры,  қылығы,  іс-əрекеті  арқылы 
күрделі, əрі сан  алуан  байланыстар мен  қарым-қатынастарды  аша  білген.  Осы  тұста очерк  жанрын  жан-
жақты  зерттеген  Төлеубай  Ыдырысовтың ‘‘Шеберлік  бастауы’’  кітабында: ‘‘Очерк  қаншама  нақты, 
қаншама ‘‘адресі бар’’ шығарма болғанымен очерктен эстетикалық лəззат алуға тиіспіз’’ [5,53 б],- дейді. 
А.Сейдімбектің  дəстүрлі  музыка  қайраткерлері  туралы  очерктерінен  өмірді  көркем  нақышпен 
бейнелегенін толық көруге болады. Сондықтан да бұл очерктерде фактілер мен оқиғалар жаңа мазмұнға, 
көркем  образға  негізделген.  Очерктегі  публицистикалық  элемент  автордың  баяндау  толғаныстарынан 
анық сезіледі. 
‘‘Көз  көріп,  құлақ  естімесе – поэзия  мен  күй  қатар  қанат  қағыпты  десе,  тосаңсуымыз  да  кəдік. 
Жоқ, бұл кеште ондай күдіктің қылаудай нышаны да сезілген жоқ. Оның орнына Ақан Серіні Құлагерімен 
көргендей, Біржан – Сарамен, Естай - Қорланмен қатар отырғандай, Сəкен Оқжетпеске сүйеніп тұрғандай 
күй  кештік.  Өйткені,  көкірегінде  саңылауы  бар  тыңдаушы  үшін,  Құрманғазы  күйші – Құрманғазы 
атындағы оркестр – ‘‘Құрманғазы’’ поэмасы бірін-бірі толықтырып, бір-біріне шабытын жаныған бірегей 
айрықша  құбылыстар  ғой’’ [3,152 б].  Бұл  тұстан  автордың  концертті  тыңдау  барысында  өз 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
81
 
қабылдауындағы,  өз  түйсігіндегі  құбылыстарды  бейнелі  суреттей  білгендігін,  бұл  очерктің  танымдық 
белгілерінің қадірін күшейтіп тұрғанын көреміз. 
Дəстүрлі музыка жəне оның қайраткерлері туралы очерктерінде А.Сейдімбек сол адамдардың ата-
тегін,  балалық  шағынан  бергі  өмірбаянын  тəптіштей  бермейді,  керісінше,  оқиғаларды  қоюлатып, 
образдарды  ажарландыруға,  дəуір  кезеңін  елестетуге  өмірбаян  тізбектерінің  қажет  жерін  ғана  алып 
отырады.  Автор  өзі  байқаған,  көрген,  не  естіген  қызық-қызық  елестерді  шығармашылық  ой  елегінен 
өткізіп, асқақ шабытпен бейнелеген. Мысалы: ‘‘1933 жылы Музыкалық драма техникумындағы домбыра 
үйірмесінің  негізінде  Ақаң-Ахмет  Жұбанов  оркестр  ұйымдастырды.  Халқымыздың  байырғы  аспаптарын 
оркестрге  айналдыру  бүйректен  сирақ  шығару  емес,  немесе,  еліктеп  солықтау  да  емес,  ең  алдымен  бай 
музыкалық  дəстүрі  бар  халқымыздың  рухани  талғам-талабының  заңды  жемісі  еді” [3,153 б]  деген.  Бұл 
оркестрдің кешесі, бүгіні, оған төрт-бес толқын ұрпақтың қабілет-дарыны бағышталғаны шыншылдықпен 
баяндалады. Бұл тұстан очеркшінің оқиғаны өз көзімен көріп, өз атынан баяндауы, əрі əсерлі, əрі дəлелді 
болып шыққаны даусыз. 
Дəстүрдің  озығы  ғасырлар  бойы  өмір  сүретіні,  халықпен  бірге  жасайтыны  белгілі.  Əсіресе 
əншілік,  күйшілік  өнеріміздегі  дəстүр  мəселесі  туралы  очерктерді  өндіртіп  жазған  жазушы  Ақселеу 
Сейдімбектің очерктері қомақты жəне өнегелік, тағылымдық қасиеттерге толы. Автор əннің, күйдің шығу 
себебі,  əн  сөзінің  көркемдік  үлгісі,  шығарушы,  күйші,  əншінің  өмірге  араласуы,  дəстүрдің  жарқын 
айғақтарының кеңінен толғануы очерк үшін айрықша мəні бар деуге болады. 
Біз жоғарыда А.Сейдімбектің дəстүрлі музыка қайраткерлері туралы санаулы очерктеріне талдау 
жасадық.  Енді  ойымызды  қорыта  келіп,  қаламгер  очерктеріне  тəн  өзіндік  ерекшеліктері  қандай  деген 
сауалға  былай  деп  жауап  беруге  болатын  сияқты.  Біріншіден,  бұл  очерктерде  кеше  мен  бүгін,  дəстүрлі 
музыка  өнері,  оның  қайраткерлері  өмірлерінің  өзекті,  кесек  мəселелерін  алып,  өз  очеркіне  өзек  етеді. 
Екіншіден, дəстүрлі музыканың озығы мен тозығы дəріптеліп, ол көпке үлгі-өнеге ретінде алға тартылады. 
Үшіншіден,  бұл  очерктердің  оқиға  желісі  қызықты,  факті  мен  деректерге  де  бай.  Сонымен, 
А.Сейдімбектің  дəстүрлі  музыка  жəне  оның  қайраткерлері  туралы  очерктерінен  дəуір  үні  естіліп,  келелі 
істердің, өрелі оқиғалардың лебі сезіліп тұратынын айқын көруге болады. 
Очерк  жанры - əдебиет  пен  мəдениеттің  өзекті  мəселелерінен  келелі  ой  қозғау,  пікір  айту  үшін 
таптырмайтын  форма.  Сонымен  қатар,  очерктің  танымдық,  білімдік  қадірі  күшті  жəне  оқырманды  тың 
мағлұматтармен  қамтамасыз  ете  отырып,  жаңа  адамды  қалыптастыруға,  отаншылдық  рухында 
тəрбиелеуге икемдейді. Очеркте өзі суреттеп отырған оқиға мен құбылысқа баға беріп, оның əлеуметтік 
мəнін ашады. Өнердің басқа түрлері сияқты, очерктің де бірнеше түрі бар жəне оның пайда болуы қоғам 
дамуы мен экономика, мəдениеттің қауырт өсуіне сəйкес қажет түрлері белең алғаны тағы аян. Тақырыбы 
мен  көтерген  мəселелеріне  орай  көркем  очерк  түрлері: “өндірістік”, “тарихи”, “мінез-құлық”  т.б.  деп 
бөлініп  жүр.  Соның  ішінде  мəдениеттің  түйінді  мəселелері  жөнінде  келелі  ой  қозғау,  пікір  айту 
мақсатында музыка өнері, сурет өнері, бейнелеу өнері, сөз өнері жайында очеркшілер оқырмандармен сыр 
шертісе отырып, оның проблемаларын ортаға салуды үрдіске айналдыруда. 
Қазақ əдебиетіндегі сөз өнерінің бір бөлігі - айтыс жанры. Айтыс өнері жайындағы очерктерде де 
автор көкейіндегі ойын өз атынан баяндай отырып, ой-өріс диапазонын, өмірді зерттеу қабілетін топтап, 
белгілі бір айтыс ақынының өнеріне баға беріп, артықшылығы мен кемшілігін де жайып салады.  
Қай  жерде  болмасын,  мəдениет  пен  əдебиеттің  төңірегіндегі    болып  жатқан  маңызды  істер, 
оқиғалар,  жаңалықтар  очерктерде  бейнеленіп  жүр  десек  артық  болмас.  Соның  ішінен  айтыс  өнері 
тарландарының  өнегелі  өмірі,  сыр-сипаты,  рухани  жəне  адамгершілік  қасиеттері,  бет-бейнесі  мен  қадір-
көркі де осы көркем очерктер арқылы ашылып, жақсылық пен жаңалық атаулыны осы жанр тұжырымдап 
беруге үлес қосып келеді. 
 
1. Сейдімбек А. Күңгір-күңгір күмбездер. - Алматы: Жалын, 1981. 
2.  Журбина  Е.И.  Теория  и  практика  художественно-публицистических  жанров. 
(
очерк, 
фельетон
)
. – М; Мысль. 1969.  - 56 С. 
3. Сейдiмбек А. Сонар. - Алматы: Жалын, 1989. 
4. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. Үш томдық. – Алматы: Жазушы, 1980. 
5.  Ыдырысов.Т. Очерк жəне бесжылдық. – Алматы: Қазақстан, 1982. 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
82
Резюме 
Автор  статье  рассматривает  очерки  А.Сейдимбека  о  людях  исскусства.  Определяет  места 
произведений  о  творческих  личностях,  написанных 70-80-е  годы.  Выявляет  мастерство  публициста  при 
создании образов героев, описании их жизни, внутреннего мира, духовных и человеческих качеств. 
 
Summary 
In the article the author deals with the essays of A. Seidimbek about people of art and determines the 
position of works about creative personalities written in 70-80s, reveals the mastery of the writer of essays in 
creating heroes’ images, describing their lives, their internal world, spiritual and humane qualities. 
 
 
 
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНАН КЕЙІНГІ АҚЫНДАР АЙТЫСЫНЫҢ  
ƏЛЕУМЕТТІК МƏНІ  
                                                                                                                                 
Қ.Д.Асанов -                                                                                                      
филол.ғ.к, доцент, Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
 
 «Қазақ баспасөзі тарихының очеркі» (1860-1958) атты еңбегінде зерттеуші Х.Бекхожин Қазақстан 
баспасөзін  қоғамның  даму  арналарымен  сабақтастыра  қарайды. «Соғыстан  кейінгі  бес  жылдықтарда 
Қазақстан  өнеркəсібі  мен  ауыл  шаруашылығы    жаңа  табыстарға  жетті.  Аса  ірі  өнеркəсіп  алыптары  іске 
қосылды. Жаңа қалалар пайда болды. Тың аймақтарында жүздеген жаңа совхоздар құрылды. Орасан зор 
көлемде  игерілген  тың  жəне  тыңайған  жерлерде 1956 жылы  егін  бітік  өсіп,  Қазақстан  мемлекетке  бір 
миллиард пұт астық өткізді. Сол жылы Қазақ ССР-і Ленин Орденімен наградталды» [1-236] 
Соғыс жылдарынан кейінгі бес жылдықтар белесінде атқарылған орасан зор істерді насихаттауда 
һəм  еңбекшілерге  күш-жігер  беріп,  еңбекке  жұмылдыру  жолындағы  баспасөз  ролін  зерттеуші – ғалым 
Х.Бекхожин  жан-жақты  саралап  жазады.  Шынында  да, «…баспасөздің  орны  ерекше  деуге  болады. 
Өйткені  мемлекеттік,  қоғамдық  өмірде  болсын  баспасөздің  əсер-ықпалы  зор.  Əсіресе,  қоғамдық  пікір 
туғызуда  баспасөз  ерекше  көзге  түседі.  Күнделікті  газет-журналдарда  шығып  жатқан  материалдар  сан 
алуан тақырыпта ой-пікір қозғайды…» [2-42] 
Баспасөзге  қатысты  бұл  пікірлерді  келтірудегі  мақсатымыз  Советтік  қоғам  даму  барысындағы 
осындай  іргелі  оқиғалардың  айтыс  жырларында  да  айшықты  орын  алып,  барынша  насихатталғанын 
айтқымыз келеді. 
Əрине,  белгілі  бір  аудиторияны  қамтитын  айтыс  жырларын  өзінің  бұқаралық  сипаты  жағынан 
мерзімді  баспасөзбен  салыстыруға  келмейтін  шығар.  Дегенмен  де,  халықтың  санасына  ықпал  ету 
тұрғысынан айтыс өнерінің əсері көп жағдайда баспасөзден артық түсіп жататындығы табиғи заңдылық. 
Оның  үстіне  айтыс  мəтіндерінің  сол  кездегі  газет-журналдарда  жарияланып  жатуы,  аталмыш  өнердің 
қоғамдық маңызын одан сайын арттыра түсері сөзсіз. Ең бастысы Кеңес заманындағы айтыс үлгілерінің 
публицистикалық сипатының өте басым екендігі. Публицитика жанры талабына сай элементтердің айтыс 
жырларында толық сақталуы біздің бұл пікірімізді толығымен қуаттайды.  
«Жалпы  гуманистік  құрылымға  негізделген  қоғамда  адамзаттың  жақсы  жетістіктерге  кенелген 
тұрмыстық  өмірі  көзделеді.  Мұның  өзі  тіршілікте  кедейшіліктің  жойылып,  жайлы  тұрмысқа  талпынуды 
туғызбақ.Соған  орай  əлемде  баспасөздің  атқарар  рөлі  орасан.  Экономика  дамуы  мен  əлеуметтік 
табыстарды орнықтыру қай елдің болса да алда тұрған міндеті болып саналады» [2-45] 
Ғалымдар келтірген осы пікір тікелей баспасөзге қатысты айтылғанымен мұндағы қоғамдық талап 
қағидалары,  көбіне  айтыс  жырларына  да  тəн  екендігін,  көп  жағдайда  сай  келіп  жататындығына  зерттеу 
барысында  нақты  мысалдар  арқылы  көз  жеткіздік.  Кеңес  дəуіріндегі  айтыс  жырларында  кездесетін 
цифрлы  мəліметтер  жөнінде  осындай  жан-жақты  ойлар  түйуге  болады. «Осы  жерде  ойымызға 
Н.Г.Левиновтың: «Цифрлы  материал  дəлелдеу  құралы  ғана  емес  сонымен  қатар  құбылыстың  сандық 
жағын  зерттеу  арқылы  жəне  сандық  өзгерістердің  сапалық  өзгерістерге  ауысуы  ықпалымен  шындықты 
танудың қуатты құралы да» деген тұжырымы оралады» [3-27] 
ХХ  ғасырдың 40-50 жылдарындағы  айтыс  жырларының  тілдік-стильдік  ерекшеліктері  туралы  да 
тоқтала  кеткен  жөн.  Жалпы  кез-келген  шығармашылық  туындының  мазмұны    тақырыппен,  яғни  сол 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
83
 
уақыттың келелі мəселелерімен сабақтас болатындығы белгілі. Уақыт, Қоғам ахуалы сол заманның рухани 
құндылығына  бедер  бояу  салатындығы  тағы  ақиқат.  Соғыстан  кейін  енді  қарқын  ала  бастаған  ғылыми-
техникалық  проггрестің  алғашқы  нышандары  оқу-ағарту,  мəдениет  пен  əдебиет,  баспасөз  саласында 
айқын  көрініс  бере  бастады.  Соның  бір  дəлелі 1940-1960 жылдар  аралығында  өткізілген  айтыс 
жырларында орысша сөз атаулары мен орыс тілі арқылы енген термин сөздердің жиі қолданылуы дер едік. 
Бөгде тілден енген сөздік тұлғалардың қазақтың төл өнері айтыста жиі қолданылуын сол кездегі ұлттық 
тіліміздің  тамырына шабылған алғашқы соққы деп қабылдаған жөн.Бұл əрекет жыл өткен сайын күшіне 
еніп, 1986 жылдың сəуіріне дейін өз үстемдігін жүргізіп келді. 
Мəселен,  елді-мекен,  жер-су  атауларының  орысша  айтылып,  жазылуы  тікелей  тың  игеру 
науқанымен  байланысты  пайда  бола  бастады.  Өнеркəсіп-өндіріс  ошақтарының  көптеп  бой  көтеруі 
тілімізді бірқатар жаңа лексикондармен «байыта» түсті. 
Айтыс  жырларынан  кездесетін  мұндай  жаңа  сөздер  тілімізді  ұлттық  ажарынан  алшақтатып, 
ақындардың тегеурінді тіл байлығының өрісін тарылта түсті. Ой мен тіл үйлесімділігінің сабақтастығын 
ескерер болсақ, Кеңес дəуіріндегі орыстандыру саясаты шығармашылық өнердің кез-келген түріне тұсау 
салғаны анық. Шығарма көркемдігінің басты шарты кестелі сөз, шұрайлы тіл деп түсінсек, бұл тұрғыдан 
айтыс жырларының мазмұндық сипатына да белгілі дəрежеде сөлкеттік түскені анық. 
Айтыс жырларындағы орысша сөз атаулары сол уақыттағы қазақ қоғамы бастан кешіріп отырған 
саяси-əлеуметтік  жағдайдың  көрініс-сипатын  айқындайтын  құбылыс.  Орыс  тілі  сол  кездегі  биліктің  тілі 
ғана емес, күнделікті өмірде қолданылып тұрмыстық сипат ала бастаған тіл екендігін айтыс жырларынан 
анық  байқауға  болады. 1943 жылы  өткен  Сұлубике  мен  Зейнеп  ақындардың  айтысында,  Зейнеп  ақын 
жырын былай бастайды: 
                                   «Жұмысқа шықпайсың ба, Сұлубике? 
                                    Неше жыл жұмыс қылмай болдың ерке. 
                                    Кигенің шерсть костюм,қыжым пальто 
                          Оранып жатып алмай шайдан көрпе» [4-153]  
Өнеркəсіп,  өндіріске,  ауыл-шаруашылығына,  оқу-ағарту  саласына,  т.б.  толып  жатқан  қоғамдық 
салаларға байланысты енген орыс тілді сөздерді 1940-1960 жылдар аралығындағы айтыс жырларынан өте 
мол  ұшыратуға  болады. «Энгельс», «Донской», «Трудовик», «Киров», «Передовик», «Ворошилов», 
«Федров», «Семиозер», «Симфераполь» сынды колхоз-совхоз атаулары, США, СССР, МТС, ТЭЦ сияқты 
қысқарған сөздерді айтыс жырларынан жиі ұшыратамыз. 
Сондай-ақ, «Райсовет», «Горона», «Кустанайстрой», «Филормония», «Клуб», «Конференция», 
«ЦК», «Геолог», «Начальник»,  «Столовой» сияқты толып жатқан  орысша атауларды айтыс ақындары сөз 
қағысу  барысында  емін-еркін  қолданған.  Тіпті  кейбір орыс  тілді  сөздерді  өлең  ұйқастыру  барысында  да 
пайдаланған.  Мысалы,  Орал  облысы,  Қаратөбе  ауданының  ақыны  Хамит  Əбіловпен  Орал  қаласының 
ақыны Хамидолла Қыдыровтың айтысында: 
 
Хамит: «Дарынсыз Оралда мех комбинатың, 
                  
   Сапасыз көп  бұйымын шығаратын. 
                   
   Белгілі директоры Боголюбов, 
                    
   Əрдайым жұмыста сыналатын. 
                       …Бірінен бір төмен пималардың, 
                     
   Көргенде осыларды қиналамын. 
                       Дүкенде кейбір мебель қирап жатыр, 
                      Осы ма еңбекші елге сыйлағаның.» [5-41] 
Неміс, Орыс, Украин, Беларусь ұлт өкілдері есімдері олардың ерен еңбек үлгісі  негізінде айтыс 
жырларында зор шабытпен жырланған. 
                       «Кім білмес Лидия мен Марияны, 
                        Ағызған сүттен тасқын дарияны…» [4-490] 
               
                     «…Қатардан үздік шыққан Братышев, 
                     Федоров совхозының директоры»  [4-498] 
      
                     «…Он сегіз комсомолда бригадир бар, 
                     Ішінен жүз жиырма бір толтырғандар. 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
84
                     Смирнов,Слесарев бастықтары, 
                     Ақыным бұған-дағы құлағың сал. 
                     Екі жүз он процент орындаған 
                     Ерімді Ивановтай есіңе ал…» [4-216] 
 
                     «…Ағызды сүт бұлағын Циммер, Баер, 
                     Озады Баерімнен сенде қай ер?...» [4-534] 
Əрине, айтыс сайын өзге ұлт өкілдерін мақтай берді деп бір жақты пікір білдіруге болмайды. Ол 
кездегі  айтыстың  негізгі  мақсаты  экономикасы  енді-енді  көтеріліп  келе  жатқан  социалистік  қоғамды 
жырлай  отырып,  еңбек  адамдарының  ерен  ерлігімен  қатар,  жұмыс  жоспарын  орындай  алмаған 
жалқауларды  өткір  сынға  алу  болды.  Ондай  сынның  болуына  сол  кездегі  мемлекеттік  идеологияда 
мүдделі еді. Сондықтанда, Ақмола облысының ақындары Есен Игенбаев пен Сапар Сейдалин арасындағы 
өткен айтыста Сапар ақын бір кезегінде былай деп жырлайды. 
                                 «…Үгіт аз жастарыңның арасында, 
                                  Жат əдет орын алды санасында. 
                                  «Рок-Эн-Роль» ырғағымен билер билеп,   
                                   Жүр екен Елизаветина селосында. 
                                   Бір жер бар, ел айтады оны-Ключин, 
                                     Монша жоқ,электр жоқ,құдық тұрсын, 
                                     Ұмытқан ел мүддесін ауданында, 
                                     Апаңыз Шевцованы қайдан білсін…» [4-492] 
1946-1960  жылдар  аралығында  өткізілген  ақындар  айтысының  əлеуметтік  мəні  мен  көркемдік  
деңгейі жалпы алғанда осындай сипаттармен айқындалады. Айтыстың негізгі тақырыбы соғыстан кейінгі 
социалистік  қоғамның,  қалпына  келуі  мен  қалыптасып,  даму  үрдістеріне  арнала  отырып,  сол  кезеңнің 
тарихи  əлеуметтік,  саяси-қоғамдық  болмыс-бітімін  ашып  көрсетеді.  Ал,  айтыс  жырларының  мазмұндық 
сипаты мынадай бағыттарда өрбиді: 
а)  Коммунистік  партия  ісіне  адалдық  жəне  оны  қолдау: «Қызметкер  біз  халықтың  ақынымыз, 
Жырлаушы партияның саясатын» [4-296] 
б)  Ұлы  октябрь  əкелген  азаттықты  жырлау: «Азаттық  алып  берген  Ұлы  Октябрь,  Халқымның 
туған айы самаладай…»  [4-238]  
в)  Өнеркəсіп,  Өндіріс  орындарының  жетістіктері: «Бойында  Қарағанды  қасиет  көп,  Өзегім  қара 
алтын мен болат, мыстан»  [4-119] 
г)  Ауыл  шаруашылығының  өркендеуі: «Мал  басы  кеміген  жоқ  ауданымда,  Колхоз  бен 
совхозымда, аумағымда» [4-385] 
д) Оқу-ағарту, мəдениет саласы: «Клуб пен кітапхана ауыл басы, Көбіне соларға үйір ауыл жасы »  
[4-351-352] 
ж) Саяси өзқарас: «АҚШ-тың ардақтаған  Авангарды», Ұша алмай күл-талқан боп адыра қалды» 
[4-496] 
з) Əлеуметтік мəселе: «Нұр шашқан төңірекке Ильич шамым, Келеді қатар түзеп сəулетті үйлер» 
[4-389] 
г) Əдет-салт, мораль туралы: «Қалдығы ескіліктің санадағы, Жылқыбай деген жігіт өткен жылы, 
Қыз ұрлап қанша жерді аралады» [4-337] 
е) Кəсіп, мамандық жөнінде: «Кəсібім ақын емес темір жону» [4-336]   
 
Айтыс жырларының мазмұндық сипатын осылайша тарқата беруге болады. Социалистік қоғамның 
белгілі  бір  уақыт  өлшеміндегі  болмыс-бітімін  тұтастай  қамтып  көрсету,  сөз  жоқ  айтыс  жырларының 
өмірге етене жақын араласуын танытады. 
Кеңес  дəуіріндегі,  əсіресе, 1920-1960 жылдар  аралығында  өткізілген  ақындар  айтысы  сол 
уақыттың  тұтастай  қырық  жылдық  тарихи-əлеуметтік  бедерін  бет-бейнесін  боямасыз  реалды  түрде  көз 
алдыңызға əкеледі.  
Айтыс  жырларындағы  кісі  есімі,  елді-мекен  атаулары,  цифрлы  мəліметтер,  түрлі  дерк-дəйектер, 
оқиғалар,  т.б.  толып  жатқан  көзқарас-пікірлердің  шынайылығы  аталмыш  өнердің  ақпараттық 
танымдылығын көрсете отырып, оның публицистикалық сипатын айғақтайды. 
Əр  заман  өзінің  ақиқатымен  құнды.  Ол  ақиқат  қандай  мазмұнда,  қандай  сипатта  болмасын, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
85
 
келешек тарих үшін оның шындығы, шынайлығы қымбат. Идеология уақытқа қызмет етеді. Ал, дерек пен 
дəйек нақты ақпарат-тарих үшін теңдесіз қазына. Халық өткеннен сабақ ала отырып, болашаққа бағытын 
түзейді.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ  қоғамының  қырық  жылдық  ғұмырын  қамтитын (1920-1960ж.ж.)  айтыс 
жырлары  тəуелсіз  ел  зерттеуші  ғалымдары  мен  тарихшыларына  сөз  жоқ  айтары  мол  ақпарат  қазынасы 
ретінде бағалы.  
 
1. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы: Мектеп, 1981.- 236 б. 
2. Қазақ журналистикасы. І том. – Алматы: Таймас, 2008. - 42 б. 
3. Асанұлы  Қ. Евней Букетов  - публицист. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005.  - 27 б. 
4. Айтыс. ІІІ том.  – Алматы: Жазушы, 1966. - 153 б.  
5.  Ақындар  үні  (Батыс  Қазақстан  ақындарының  облыстық  бірінші  айтысы).-Орал 
:Гостипография 1958,  - 41 б. 
Резюме 
В статье затрагиваются вопросы развития традиционного жанра айтыс послевоенные годы. 
 
Summary 
The article touches upon the problem of  development of  genre aitys during war against fascist Germany. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: