Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
152 
32-й  Франклин  Делано  Рузвельт  (1882-1945).  Провел  ряд  реформ,  в  том 
числе  по  государственному  регулированию  экономики,  которые  обеспечили  выход 
страны  из  кризиса  1929-1933.  В  1933  правительство  Рузвельта  установило 
дипломатические  отношения  с  СССР.  В  начале  2-й  мировой  войны  выступил  за 
поддержку  Великобритании,  Франции  и  СССР  (с  июня  1941)  в  их  борьбе  с 
фашисткой  Германией.  Внес  значительный  вклад  в  создание  антигитлеровской 
коалиции.  Придавал  большое  значение  созданию  ООН  и  послевоенному 
международному  сотрудничеству,  в  том  числе  между  США  и  СССР.  Годы 
президентства: 1933-1945. Демократ. 
33-й Гарри Трумэн (1884-1972). В январе-апреле 1945 вице-президент. Отдал 
приказ  об  атомной  бомбардировке  Хиросимы  и  Нагасаки.  Один  из  инициаторов 
создания  НАТО  и  других  военно-политических  блоков.  Внутри  страны 
правительство  Трумэна  преследовало  компартию  и  другие  демократические 
организации. Годы президентства: 1945-1953. Демократ. 
35-й  Джон  Ф.  Кеннеди  (1917-1963).  1945  офицер  флота.  В  1947-1961  в 
конгрессе  США.  Будучи  президентом,  выдвинул  программу  ограниченных 
социально-экономических  реформ.  Выступал  за  укрепление  военных  блоков  и 
вооруженных  сил  США.  Вместе  с  тем  склонялся  к  более  реалистическому  курсу  в 
отношениях  с  СССР,  что  вызвало  нападки  со  стороны  крайне  реакционных  кругов 
США. Убит в Далласе, штат Техас. Годы президентства: 1961-1963. Демократ. 
40-й  Роналд  Уилсон  Рейган  (1911-2004).  С  1937  киноактер  Голливуда.  В 
1942-1945  в  органах  информации  ВВС  США.  В  1967-1975  губернатор  штата 
Калифорния. Годы президентства: 1981-1989. Республиканец. 
41-й  Джордж  Герберт  Уокер  Буш  (1924).  В  1967-1970  член  палаты 
представителей.  В1971-1977  на  различных  дипломатических  постах.  В  1976-1977 
директор  ЦРУ.  В  1981-1989  вице-президент  США.  В  1982,  1984,  1985  годах 
представлял США на похоронах советских лидеров. В его президентство произошел 
распад  Варшавского  договора,  СЭВ,  а  затем  и  СССР  (1990-1991),  закрепивший 
гегемонию  США  и  НАТО  в  мире,  коалиция  во  главе  с  США  успешно  провела 
операцию «Буря в пустыне» освободив Кувейт от иракской оккупации (1991). Годы 
президентства: 1989-1993. Республиканец. 
42-й  Уильям  (Билл)  Джефферсон  Клинтон  (1946).  В  1978-1992  губернатор 
штата Арканзас. Годы президентства: 1993-2001. Демократ. 
43-й    Джордж  Буш  (1946).  Сын  41  президента  США.  В  1968-1973  служил  в 
Национальной гвардии. В 1994 стал губернатором Техаса, в 1998 избран  на второй 
срок  губернатором  Техаса.  В  2003  инициировал  нападение  на  Ирак  с  целью 
свержения режима Саддама Хусейна. 2004 избран на второй срок президента США. 
10.11.2005 г. покушение в Тбилиси. 
44-й Барак Хусейн Обама-младший.  Барак  Обама  –  автор  двух книг:  в 1995 
году  он  опубликовал  мемуары  «Мечты  от  моего  отца»  (Dreams  from  My  Father:  A 
Story of Race  and  Inheritance), о которой мы  уже  упоминали, а в 2006 году  – книгу 
«Смелость  надежды»  (The  Audacity  of  Hope:  Thoughts  on  Reclaiming  the  American 
Dream).  Аудиоверсия  первой  книги  в  2006  году  удостоилась  премии  Grammy.  Обе 
книги Обамы стали бестселлерами. 
Проклятие  Текумсе.  Проклятие  Текумсе,  известно  также  как  проклятие 
президентов США, президентское проклятие – легенда о проклятии, произнесенном 
некогда  умирающим  индейским  вождем  племени  шони  Текумсе  за  нарушение 
белыми  договора.  Проклятие  заключается  в  том,  что  каждый  американский 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
153 
президент, избранный в год, оканчивающийся на цифру 0, умрет или будет убит до 
окончания срока президентских полномочий. 
Рассмотрим  1810  год,  когда  Уильям  Генри  Гаррисон  был  губернатором 
территории  Индиана,  где  он  принимал  вождя  племени  шони  Текумсе  и  его  брата 
близнеца  по  имени  Тенскватава,  более  известного  как  «Пророк»,  хотя  он  скорее 
всего был лишь рупором Текумсе. Великий вождь сам был провидцем и не упускал 
возможности поведать о своих видениях. 
По  примеру  Соединенных  Штатов,  образовавших  единую  нацию,  Текумсе 
стремился создать великую конфедерацию индейских племен, которая соперничала 
бы  с  США  на  Среднем  Западе.  Будучи  вождем  шони,  Текумсе  заявил,  что,  если 
американцы вторгнутся на их территорию, начнется война. 
Послав свой  ультиматум Гаррисону, Текумсе отправился на Юг собирать под 
свои  знамена  другие  индейские  племена.  Когда  часть  племен  не  захотела 
присоединиться  к  нему,  он  предсказал,  что,  придет  время,  он  топнет  ногой  и 
разрушит  все  их  жилища.  Изрекши  это  мрачное  пророчество,  он  направился  на 
Север. 
С  началом  войны  1812  года  Текумсе  собрал  своих  сторонников  и 
присоединился  к  англичанам  в  Канаде.  К  тому  времени  некоторые  племена  были 
объяты  ужасом,  поскольку  землетрясение  страшной  силы  сравняло  с  землей  их 
селения.  «Текумсе  топнул  ногой!»  -  восклицали  многие  воины  и  энергично 
выражали  готовность  сражаться  на  его  стороне.  Америка  никогда  не  знала  столь 
ужасного землетрясения: вся долина Миссисипи сотрясалась от подземных толчков; 
паника охватила не только индейцев, но и белых поселенцев. 
Когда  англичане  оставили  Детройт  в  1813  году,  Текумсе  потребовал 
прекратить отступление и дать отпор противнику. Он предсказал даже собственную 
гибель  в  сражении,  но  считал,  что  стоит  пожертвовать  собой,  чтобы  остановить 
продвижение американцев. Командующий английскими войсками генерал Проктор в 
конце концов согласился с Текумсе и вступил в бой с американцами у Темзы. 
Американской  армией  командовал  не  кто  иной,  как  генерал  Гаррисон, 
разрушивший великие планы Текумсе в Типпенканоэ, а теперь покончивший с ними 
навеки. Кавалерия Гаррисона, возглавляемая полковником Ричардом М. Джонсоном, 
рассеяла  ряды  англичан,  а  сам  Текумсе,  как  он  и  предсказывал,  был  застрелен 
полковником  во  время  схватки.  Это  поражение  вынудило  многие  племена  уйти  от 
англичан. Без Текумсе способного объединить их, индейской мечте о единой нации 
не суждено было сбыться. 
Если Текумсе,  умирая, так и не проклял ни Гаррисона, ни полковника, то  его 
брат-близнец,  несомненно,  осыпал  проклятьем  обоих  в  течении  последующих 
двадцати лет. 
Многие  индейские  пророчества  были  циклического  характера.  Если  исходить 
из того, что Гаррисон и Джонсон стали жертвой «заклятия» Текумсе и Тенскватавы, 
то вполне можно допустить, что его действие стало проявляться с периодичностью в 
двадцать лет, начиная с 1840 года. 
Начиная  с  первого  колена  (проклятие,  по  преданию,  действует  до  седьмого 
колена)  –  Уильяма  Генри  Гаррисона,  умершего  через  месяц  после  инаугурации,  - 
все, кроме последних двоих, президенты США, избранные или переизбранные в год, 
заканчивающийся  на  ноль,  умирали  в  должности  (своей  смертью  или  от  пули 
убийцы). 
Первым закономерность нарушил Рональд Рейган (восьмое колено), избранный 
в  1980,  выживший  после  покушения  в  1981  году  и  благополучно  покинувший 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
154 
должность  в  1989,  причем  рана  Р.  Рейгана  (задето  легкое)  в  середине  19  века 
считалось смертельной. 
Дж. Буш – пока не подтвердил, но и не опроверг это проклятие. Покушение на 
Буша, совершенное в 2005 году в Грузии, также оказалось неудачным. 
Заключение. Изучив о президентском правлении США, зная, что президенты 
этой могущественной державы в большей или меньшей степени вносят изменение не 
только в историю своей страны, но и имеют существенное влияние на ход событий в 
мире, подведен следующий итог работы. 
Джордж Вашингтон стоит у истоков американской национальной истории. Он 
в  значительной  степени  участвовал  во  всех  начинаниях,  которые  форсировали 
превращение  тринадцати  колоний  в  союз  суверенных  республик  и  затем  в  первое 
современное федеральное государство. 
Линкольн был противником распространения рабства, и его победа на выборах 
еще  более  разделила  американский  народ.  События  переросли  в  американскую 
Гражданскую войну. Прокламация Линкольна об освобождении рабов на территории 
Конфедерации  22  сентября  1862  года  дала  толчок  13-й  поправке  к  американской 
конституции (1865), которая полностью отменила рабство в США. 
Когда Рузвельт вступил в должность, США находились в небывалом кризисе. 
В феврале 1933 года всему банковскому делу грозил крах, и было несколько случаев 
голодной  смерти  в  стране,  страдающей  от  избытка  продуктов  питания,  одна  из 
областей  вмешательства  правительства  Рузвельта  была  система  денежного  и 
кредитного обращения США. 
В  1943  году  в  Тегеране  Ф.  Рузвельт,  Сталин,  Черчилль  обсуждали  проблему 
достижения победы над Третьим Рейхом. С его именем связана также одна из самых 
значительных страниц в истории внешней политики и дипломатии США. 
Трумэн  в  августе  1945  года  был  инициатором  атомной  атаки  Хиросимы  и 
Нагасаки.  После  этого  войска  США  оккупировали  Японию.  Трумэн  был 
сторонником создания военного блока НАТО. 
Президент Джон Кеннеди считается образцом американского либерализма. 
Рональд Рейган – несколько военных операций за рубежом. Провел переговоры 
с СССР о сокращении ядерного арсенала. 
В  феврале  2001  Джордж  Буш  представил  федеральный  бюджет, 
предусматривающий снижение налогов, увеличение ассигнований на образование и 
вооруженные  силы.  На  этот  же  период  пришлись  первые  признаки  спада  в 
экономике США. 
Главным  испытанием  стали  террористические  атаки  на  территории  США, 
которые  были  проведены  исламскими  экстремистами,  захватившими  авиалайнеры 
11 сентября 2001 года. 
В  2003  Буш  инициировал  нападение  на  Ирак,  с  целью  свержения  режима 
Саддама Хусейна. 
 
Литература 
1 Азимов А. История США: освоение Северной Америки. – М., 2003. 
2 История США. Хрестоматия / Сост. Э.А. Иванян. – М., 2005. 
3 Краткая история США. – М., 1993. 
4 Севостьянов Г.Н. Война за независимость и образование США. – М., 1976. 
5 Согрин В.В. Основатели США: исторические портреты. – М., 1983. 
6 Согрин В.В. Демократия и президенты: американский опыт. – М., 1998. 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
155 
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ 
ҦЙЫМДАСТЫРҒАН «ҚАЗАҚ ТІЛІ – МӘҢГІЛІК ТІЛ» АТТЫ ҒЫЛЫМИ 
ЖҦМЫСТАР КОНКУРСЫНА ТҤСКЕН ЖҦМЫСТАР 
  
МАХАШ Аяулым, 
ТҦРҒАРА Мадина, 
«Саттар Ерубаев атындағы жалпы орта мектебі» мемлекеттік мекемесінің 
7 сынып оқушылары, «Датқа» елді мекені, Қызылқҧм ауыл әкімшілігі, 
Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: АБЫЛҚАСЫМОВА Аманкҥл Нажуанқызы, 
«Саттар Ерубаев атындағы жалпы орта мектебі» мемлекеттік 
мекемесі «Қазақ тілі мен әдебиеті» пәнінің мҧғалімі, «Датқа» елді мекені, 
Қызылқҧм ауыл әкімшілігі, Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы, 
Қазақстан Республикасы 
 
АХМЕТ БАЙТҦРСЫНОВ – АНА ТІЛІМІЗДІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ ТҦЛҒА 
 
Кіріспе.  Ахмет  Байтҧрсынов  атамыз  –  қазақ  әдебиетінде  ӛзіндік  орны  бар 
дарынды  ақын,  ӛз  бағдарын  танытқан  мысалшыл,  қазақ  тілінің  әліппесі  мен 
оқулықтарының  авторы,  жаңашыл  ағартушы.  Ол  шын  мәніндегі  нағыз  кҥрескер-
демократтық  поэзияның  негізін  қалап,  азаттыққа  ҧмтылған,  азаматтық  жыр  ҥлгісін 
жасаған  халқының  қалаулы  азаматы.  «Қазағым,  елім!»,  -  деп,  ӛз  ҧлтының 
бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы кҥресте бҧқараның жҥрегіне қозғау салып, 
ҧйқысынан  оятты.  Қазақ  халқының  тағдыры,  бҥгіні  мен  ертеңгісі  Ахмет 
поэзиясының  ӛзегі  болды.  Ол  ӛзінің  ағартушылық,  демократтық,  гуманистік 
идеяларын халқына поэзия тілімен жеткізуді қалады. 
Ахметтің ӛз ӛлеңдер жинағын «Маса» деп атауы да тегін емес еді. Ол ҧйқыда, 
саясаттан тыс жатқан надан халқының қҧлағына маса боп ызыңдап оятуды ойлады. 
Ақын  арманы  –  «адамдық  диқаншысы»  болып  халқына  қызмет  ету.  Ахмет  бҧл 
арманын  орындады.  Ол  туған  халқы  ҥшін  қасықтай  қаны  қалғанша  қалтықсыз 
қызмет етті. Халқының, елінің қалаулы, сәулелі жҧлдызына айналды. Шын мәнінде 
«адамдық диқаншысы» атанды. 
Ақынның ӛмірі мен шығармалары. Ахмет Байтҧрсынҧлы (1873-1937) Алаш 
зиялыларының  кӛсемі,  тҧңғыш  қазақ  тілтанушы  ғалымы,  ақын,  әдебиет  зерттеуші 
ғалым,  тҥркітанушы,  публицист,  педагог,  аудармашы,  қоғам  қайраткері.  «Ҧлы 
ағартушы  Алтынсариннің  бастамасын  ілгері  дамытып,  нағыз  ғылымдық  дәрежеге 
кӛтеріп,  жетер  жеріне  жеткізіп  берген  –  Ахмет  Байтҧрсынов»,  -  дейді  Қайым 
Мҧхамедханов.  Ахмет  Байтҧрсынҧлы  1873  жылдың  18  қаңтарында  Торғай  уезінде 
Сартҥбек  деген  жерде  дҥниеге  келген.  Ауылдағы  молдадан  ескіше  оқып,  сауатын 
ашады.  Ахметтің  әкесі  Байтҧрсын  Шошақҧлы  қайраттылығымен,  ірі  мінезділігімен 
аты  шыққан  тілді  адам  болған.  Уезд  басшыларының  озбырлығына  әр  жерде 
қарсылық білдіріп отырған. 1885 жыл Ояз бастығы Яковлевтің басын жарғаны ҥшін 
інісі  Ақтас  екеуі  Сібірге  15  жылға  каторглік  жҧмысқа  айдалады.  Осы  оқиғаны  ӛз 
кӛзімен кӛрген Ахмет 13 жастағы бала екен. Сібірге айдалып бара жатқан сорлы әке: 
«Менің кӛзім ашық  болса, бҧл  кепті кимес едім.  Мендей болмаймын десең оқы!»  - 
деп қадала айтқаны бала кӛкірегінде мәңгі қалды. 
Аталған озбырлықтың бала жҥрегінде сақталған ызалы кегін есейе бастағанда 
жазған «Анама хат» ӛлеңінде ол: 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
156 
Оқ тиіп он ҥшімде ой тҥсіріп, 
Бітпеген жҥрегімде бар бір жарам, - деген ӛлең шумағымен білдіреді. 
Тірі жетім болып қалған Ахметті ағайындары Торғайдағы екі кластық орысша-
қазақша  мектепте  оқытады.  Оны  бітірген  соң  1891  жылы  Орынборға  келіп, 
мҧғалімдер  әзірлейтін  қазақ  училищесіне  оқуға  тҥседі.  Оны  1895  жылы  тәмәндап 
шығады.  Бір  қызығы,  энциклопедиялық  білімді  меңгерген  айтулы  ғҧламаның  бар 
оқуы  осы  ғана.  Қоғамдық  қызмет  пен  ғылымға  сонша  биік  кӛтерілген  оның  ӛз 
бетінше оқу арқылы осынша білім жинағанына таңданып, қайран қаласың… 
Халқын жайлаған қараңғылықты тым ерте аңғарған Ахмет қызметін Ақтӛбеде, 
Қарқаралы  уездерінде, ауылдық, облыстық мектептерде мҧғалім болудан бастайды. 
«Қҧл  халыққа  адамшылық  тҧқымын  шаштым»,  -  дегенді  сол  кездері  жазған  ол 
ағартушылықтан 
ӛз 
халқының 
мҧқтажын 
іздеді. 
Ӛзін: 
«Адамшылық 
диқаншысымын», - деп мақтана айтты. Сауаты, саңылауы жоқ қазақты надан қалың 
жау еңсесін басып, қара бҧлт қаптап, тҥнше тҥнеріп тҧрғанда кеудесінің бар кҥшін 
аямай,  жанын  қҧрбан  қылып,  жарыққа  қарай,  ӛрге  сҥйреген  бірінші  ҧстазымыз  – 
Ахмет Байтҧрсынов. Ахмет ағай – қазақ халқының бірінші мҧғалімі, ҧстазы. 
Мектептерде,  екі  кластық  училищелерде  мҧғалім  бола  жҥріп,  М.  Әуезов 
сӛзімен  айтсақ:  «Бас  қосқан  жиында,  жазысқан  хатта,  оңашада  болған  әңгімеде  ел 
қамы,  ел  мҧңы  деген  сӛздер  Ахаңның  аузынан  кетпейтін  сӛзі  болған.  Елшілік 
ҧранын салып, ҥгіттің ауданын кеңейтіп, ел ішінде арманды сӛздерін жая бастаған». 
1905  жылы  орыс  тӛңкерісінің  идеясы  қазақ  даласына  да  тарайды.  Қарқаралы 
уезінде  оқытушылық  қызмет  атқарып  жҥрген  Ахмет  патша  ҥкіметіне  қарсы 
әлеуметтік-тӛңкерістік  жасырын  жҧмыстарға  белсене  қатысады.  Бірақ  ел  ішіндегі 
сатқындардың  кӛрсетуімен  1907  жылы  ҥкімет  Ахметті  Қарқаралы  тҥрмесіне 
отырғызады.  Кейін  босатқанымен  бҧрыннан  ҧйымдасқан  астыртын  топты  қатаң 
бақылауға алған патша ҥкіметі 1909 жылы Ахмет Байтҧрсынҧлын, Ә. Бӛкейхановты, 
М. Дулатовты Семей тҥрмесіне қамап, 1910 жылы 21 ақпанда қазақ жерінде тҧруға 
екі жылға тыйым салып, жер аударды. 
Ахмет  сол  жылы  Омбыға,  1913  жылы  Орынборға  келеді.  Орыс  тіліне, 
әдебиетіне,  мәдениетіне  жетік  Ахмет  ҥшін  бҧл  жылдар  шынығу,  тура  жолға  тҥсу 
кезеңі  болды.  Оның  ақындығы  мен  кҥрескерлігін  паш  еткен  әйгілі  «Маса»  жыр 
жинағы  мен  Крыловтың  шығармашылығынан  аударған  «Қырық  мысал»  кітаптары 
осы  кезеңде  жазылып,  жарық  кӛрді  (1903-1911  жж.).  1913  жылы  Ахмет 
Байтҧрсынҧлының  басшылығымен  Орынборда  ресми  емес  «Қазақ»  газеті  шыға 
бастады. 1917 жылға дейін шығып тҧрған бҧл газет халық қамын ойлаған, ӛркениетті 
бағытта болды, қазақ халқының санасын оятуда теңдеусіз рӛл атқарды. газет ҥздіксіз 
қудаланды, Ахмет Байтҧрсыновты тҥрмеге жаппақшы да болды. 
Осынша  қуғын-сҥргінде  жҥрген  Ахмет  мҧғалім  кезінен  бастап  қазақ  елін 
мәдениетке  тарту  ҥшін  тынымсыз  еңбектенді.  Халық  тарихында  тҧңғыш  рет  ол 
жазған ҥш томдық «Тіл – қҧрал» мен «Әдебиет танытқыш» еңбектері ғылыми ерлігі 
десе  де  болады.  1917  жылғы  қазан  тӛңкерілісінен  кейін  «Халық  тҥрмесі»  болып 
келген  патшалық  Рессейдің  отарлық  езгісінде  болып  келген  Қазақстанда  да  ҧлт-
азаттық  қозғалысы  кең  етек  алады.  Сол  замандағы  қазақ  зиялыларының  басын 
кӛпшілігін  қамтыған  ҧлтжандылық,  елшілік  топ  ішінде  Ахмет  Байтҧрсынов  та 
болады. Ол Орынбарда болған қҧрылтай съездеріне қатысады. 
1919  жылдан  бастап  Ахмет  кеңес  ҥкіметті  жағына  шығады,  әр  тҥрлі  жауапты 
қызмет  атқарады. Қазақстан оқу халық коммиссариатын басқарады. Қазақ Орталық 
Атқары  комитетінің  мҥшесі  болады.  Репрессияның  қара  бҧлты  бҥкіл  ел  аспанын 
жауып тҧрған заманда, 1938 жылы жалақорлардың атқан оғынан мерт болады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
157 
Қызы  Шолпан  Ахметқызының  сӛзіне  кӛңіл  бӛлейік:  «Ҧлы  ғҧламаның  ауыр 
тағдыры  осындай.  Ал  ӛмірбаяны  жӛнінен  қолда  бар  дҥниелердің  ішінде  оның  ӛзі 
орысша  жазған  «Жизнь  описание»  (1928,  8  наурыз),  «Биография»  (1929,  21  тамыз) 
атты материалдары айрықша бағалы. Бҧлар ҚазПУ мҧрағатында сақталған». 
Ахмет – аудармашы. «Мысалмен айтқан кӛп ойлар». Ахмет Байтҧрсынҧлы 
қараңғы,  қапас  тіршілікте  жарық  сәуле  шашып,  қоғамдық  әділеттілік  пен  ҧлт 
бостандығына бірте-бірте ҧмтылудың даңғыл жолы – байтақ ӛлкеде оқу-ағарту ісін 
жолға  қою  деп  білген.  Ол  М.А.  Крыловтан  аударып  қҧрастырған,  1909  жылы 
Петербор қаласында жарық кӛрген «Қырық мысал» еңбегі арқылы сол кезде кӛздері 
ашылып,  ҧлттық  сана-сезімдері  оянып,  туған  халқымның  қамын  ойлай  бастаған 
қазақтың зиялы азаматтарына қозғау салмақ болады. 
Ахмет  Байтҧрсыновтың  ақындығы  мен  аудармашылығы  1909  жылы 
Петерборда басылып шыққан осы жинақтан басталды. Крылов мысалдарының қазақ 
тіліне аударылуы ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарынан басталады. Бҧл істі алғаш қолға 
алған  Ы.  Алтынсарин  болса,  одан  кейін  Абай  ақын  Крыловтың  он  екі  мысалын 
қазақшаға аударып, қайталанбас ҥлгі-ӛнеге кӛрсетті. 
«Қырық мысал» – ҧлы ағартушының тҥбірлі, тҥбегейлі тәрбиелік мақсаты мен 
мҧратынан  туған  ӛлеңді  шығармалар  топтамасы.  Кітапқа  енген  қырық  мысал 
тҥгелдей атақты орыс ақыны М.А. Крыловтан аударылған: 
Орыстың тәржіме еттім мысалдарын, 
Әзірге қолдан келген осы барым. 
Қанағат азға деген, жоққа сабыр, 
Қомсынып, қоңырайма, қҧрбыларым, - дей тҧрғанмен, осы қырық ӛлеңнің бәрі 
де тҥгелімен тіпті аударма секілді емес («Замандастарыма»). 
Ахмет Байтҧрсыновтың Крылов мысалдарынан аударғаны «Арыстан, киік һәм 
тҥлкі», «Қасқыр мен қозы», «Қартайған арыстан», «Қасқыр мен тырна» т.б. Әр тҥрлі 
тақырыпқа  арналған  қай  аудармасында  болмасын  А.  Байтҧрсынов  Крылов 
мысалдарының идеялық-кӛркемдік мән-мағынасын, сатиралық-әлеуметтік ӛткірлігін 
жасытып  алмай,  болаттай  шыңдай  тҥседі.  Крыловтың  бірқыдыру  мысалдарында 
бҧқара халықты ақсҥйек тӛрелерге қарсы қоя суреттейді. Мысалы: «Аңдарға келген 
індетті» деген мысалда патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығы мен ел ішінің азып-
тозып кетуін, ҥстем таптардың екіжҥзділігін мысқыл етеді. 
Залымдар айран ішіп, аман келіп, 
Момындар тҧтылып жҥр шелек жалап, - деп қорытынды сӛзін айтады. 
«Қырық  мысалдағы»  қырық  ӛлеңнің  бәрі  қырық  тҥрлі  оқиғаны  баяндаудан 
басталып,  әр  тҥрлі  ғибрат  айтылады.  «Егіннің  бастары»  деген  мысалдың  тәрбиелік 
мәні бар. Ең ақырғы қырқыншы мысал – «Малшы мен маса». Тҥйіні мынадай: 
Қазақ – малшы ҧйықтап жатқан, 
Жыланды пәле делік аңдып-баққан. 
Пәленің тҥрін кӛрген мен – сары маса, 
Халықты оянсын деп сӛзбен шаққан. 
Бҧл шумақ Ахметтің бірінші жинағын аяқтап қана тҧрған жоқ, екінші жинағы 
«Масаға» баспалдақ кӛпір тәрізді. «Маса», бҧл – Ахмет Байтҧрсыновтың 1911 жылы 
Орынборда  жарық  кӛрген  екінші  жинағы.  Кітаптың  бҧрынғы  «Қырық  мысалдан» 
ерекшелігі  –  мҧнда  бірыңғай  аударма  ӛлеңдер  ғана  емес,  ақынның  нҧсқалы  да  ӛз 
шығармалары да қҧраған. Кӛп емес, бас-аяғы жиырма шақты ғана ӛлең. Ақын нені 
мақсат  етеді,  нені  қабылдайды,  неден  тҥңіледі,  неге  сҥйенді,  оқушыны  неге 
шақырады – бәрі сайрап тҧр. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
158 
«Масада»  ӛзінің  ӛміріндегі  ең  басты  мақсаты  –  «ҧйқыдағы»  халқын  оятуға 
жҧмсайды. 
Ҧйқысын аз да болса бӛлмес пе екен, 
Қоймастан қҧлағына ызыңдаса, - дей келіп: 
Қазағым, елім, 
Қайқайған белің, 
Сынуға тҧр таянып. 
Талауда малың, қанауда жаның, 
Аш кӛзіңді, оянып. 
Қаңған жоқ па әлі ҧйқың, 
Ҧйықтайтын  бар  не  сиқың?!  («Жиған-терген»),  -  деп  қазақтарды  тағы  да 
«оянуға» шақырады, ақыр аяғында еңбек орнынан қуылып, жер аударылады. 
«Маса»  – қазақтың жазба әдебиетіндегі кәсіби поэзияның басталуында тҧрған 
жинақ. М. Әуезов «Маса» – қазақ оқушысына естілген екінші елшілдік ҧран болды», 
-  деп  дәріптеген  болатын  («Ақ  жол»,  4  ақпан,  1993  жыл).  Ахмет  мысалдарын  қазақ 
ғалымдарының  жоғары  бағалауы  тегін  емес.  Ахмет  ақындық,  аудармашылық 
қызметін ӛзінің ағартушылық идеясына бағындыруды кӛздеді. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: