А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
Драмалық шығармалар тіліндегі полилогтардың құрылымдық- семантикалық жүйесі
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
| 3.4 Драмалық шығармалар тіліндегі полилогтардың құрылымдық- семантикалық жүйесі
Диалог атауымен ішінара сәйкес келетін полилог – (грек. рolis – көптеген + logos – әңгіме) бірнеше адамдар арасындағы әңгіме дегенді білдіреді. Полилог та ауызекі сөйлеу тілінің жанры болып есептеледі. Полилогтың негізгі белгісі – қарым-қатынасқа түсушілердің саны, яғни байланыс, спонтандық, бейвербалды компоненттер рөлінің күшеюі. Бейвербалды элементтер полилогтағы әрекеттердің дамуына ықпал жасайды. Тіл білімінде полилог қарым-қатынас пен сөйленіс ұғымы ретінде әлі жете зерттеле қойған жоқ. Ол көп уақытқа дейін көркем шығарманы терең талдауда әдебиеттің зерттеу нысаны болып келді. Тілдің аз зерттелген бұл құбылысын П.П. Анусас, Г.Г. Матюшечкина, С.В. Костюк, Е.Б. Журавлева, Н.В. Орехова, К.К. Фаизова т.б. қарастырды. Полилогта өзара байланысты бірнеше мәселелер қамтылады. Персонаждар әрекеттерінің күрт өзгерістері, ұсақ-түйек жағдайлар сахнада алуан түрде полилогтар арқылы жүзеге асырылады. Полилогтық репликалар әдетте қысқа, тапқыр, жанды сөйлеу тіліне өте жақын келеді. Тілдік қатынас жүйесінің экспликациялық болмысын қарастырған Р. Якобсон, хабар алмастырудың элементтері алты фактордың (адресант, хабарлама, адресат, мәнмәтін, байланыс, код) негізінде түсіндіріледі дейді. Ал Ж. Адамның пікірінше, тілдік қатынас дискурс – мәтін – мәнмәтін аясында қарастырылуы керек. Мәнмәтін – жағдайдың болмысын, яғни (жағдаят, коммуниканттар саны, олардың әлеуметтік мәртебесі, жеке тілдік қабілеті, қарым-қатынасқа түсушілердің тілдік рөлі) нағыз тілдік әрекетті көрсетеді. Кез келген тұлғааралық тілдік қатынас белгілі бір мақсатты көздейді. Сол мақсатқа сәтті жету үшін сөйлеуші әріптесінің көңілін аударып, сөзге тартып, бірге әрекет жасауға бағыттайды. Мәтін түріндегі полилогтар тұтастық, құрылымдық, иерархиялық, байланыстылық принципіне құрылады. Полилог ішкі және сыртқы формалардың өзіндік бірлігіндегі тілдік құралдарға негізделеді [124, 12 б.]. Сондықтан, диалог коммуниканттар әрекетінің кез келген формасын түзеді. Ал диалогтың микробөлшегі дилог пен полилог нақты тілдік әрекеттің өзін көрсетеді. Полилог – екі коммуниканттан артық адамдардың өзара сөйлеу әрекеті болғандықтан, трилог – полилогтың бірінші формасы болып табылады. Трилогтың дилогтан сапалық ерекшелігі бар. Дилог пен трилог – бір-бірінен құрылымы, тілдік стратегиясы, репликалардың алмасуы, тыңдаушы мен сөйлеушінің ауысуы арқылы ажыратылады. Полилогтағы коммуниканттар үш рөлдің біреуін ғана ойнау мүмкіндігіне ие: 1) сөйлеуші 2) тыңдаушы 3) түрлі формада сөйлей алатын «үшінші адам». Трилогқа қатысушы коммуниканттардың тілдік рөлін, олардың арасындағы қарым-қатынас жағдайын, яғни адамның жалпы прагматикалық іс-әрекетімен тығыз байланысты полилогтарды вертикальды және горизонтальды деп бөліп көрсетуге болады. Вертикальды қатынас тілдік тұлғалардың әлеуметтік теңдігін көрсетеді. Тең / тең емес: Горизонтальды қатынас коммуниканттар қарым-қатынасының алыс- жақындығын көрсетеді. Жақын / арақашықтық сақтау Қатыстық сипаты әріптестікті немесе қақтығысты көрсетуге негізделеді. Полилогта горизонтальды қатынас бойынша әңгімелесушілердің төрт түрлі типі қамтылады: 1) Толық құқылы (отбасы мүшесі, жақын адамы); 2) Заңды (достары, әріптестері); 3) Қақысы бар (қиын жағдайдан шығу сәтінде көмек сұрайды) 4) Күмәнді, екі ұшты (мүлде танымайтын адам, экстремальды жағдайда қатынас орнатады). Полилогта тілдік әрекеттер түрліше көрініс табатындықтан, ол диалог сияқты қатаң ережеге бағынбайды. Мұнда үш, одан да көп адам қатысатындықтан, сөйлеуші олардың нақты біреуіне емес, барлығына бірдей пікірін білдіре алады. Сондықтан мұндай пікірлер жанама, ұжымдық адресаттарға бағытталады. Демек, полилог – диалогтың жеке бір бөлігі емес, өз алдына тәуелсіз конструкция. Мұнда үшінші адамның қатысуымен тілдік әрекет күрделенеді. Полилогтың өзіне тән сипатына репликалардың түрліше бағытталуы, тілдік тұлғалардың өзара байланысы, көптақырыптылық, репликалар түзілісіндегі біркелкіліктің жоқтығы, коммуниканттардың тұрақсыздығы, уақытша лимитация жатады. Полилогтың функционалды-прагматикалық бағыты полилогқа қатысушылардың ортақ коммуникативтік міндетімен айқындалады. А.Е. Исмагулованың «Структурно-семантические модели полилога в ситуации коммуникативного акта удача vs. неудача» (2010) атты зерттеуінде сәттілік және сәтсіздік коммуникативтік актілеріндегі полилогтың құрылымдық-семантикалық модельдері анықталады. Автор полилогтың құрылымдық-семантикалық модельдерінің төмендегідей өлшемдерін анықтайды: а) прагматикалық қарым-қатынас қағидалары мен ережелерін қадағалау; ә) семантикалық полилогқа қатысушылардың ортақ семантика-прагматикалық мәнді сақтауы; б) құрылымдық – тақырып, шағын тақырып және олардың иерархияларының жиынтығы. Сондай-ақ, полилогтың қарым-қатынас формасы ретінде прагматикалық мақсаттарының бағытталу белгілері бойынша төмендегідей модельдерін интралингвалдық (коммуникацияға қатысушылардың барлығының ниеттерінің бір бағыттылығы және өзара қарым-қатынаста үнемі коммуникативтік сәттілікке алып келеді); экстралингвалдық (полилогқа қатысушылар ниеттерінің әртүрлі бағыттылығымен сипатталып, өзара қарым-қатынаста үнемі коммуникативтік сәтсіздікке алып келеді) көрсетеді. Бұл ретте автордың коммуникативтік сәттілік, сәтсіздік деп отырғаны драмалық шығармалардағы кейіпкерлер тіліне де тән. Өйткені, персонаждардың өзара сәтті әрекеттері интенция стратегиясы, адресат, адресант секілді факторлармен тығыз байланысты. Ал драма тіліндегі коммуникативтік сәтсіздіктер персонаждардың тілдік құзіретіндегі өзгешеліктерден, яғни тыңдаушыларға түсіндіру қабілетінің, ниетінің, оның жүзеге асуындағы тактикалық тәсілдің біркелкі болмауынан туындайды. А.Е. Исмагулова «Полилогическое общение реализуется в определенной коммуникативной ситуации, которая включает культурный, предметный и инструментальный планы. Культурный план включает информационный и культурный запас, т.е. информацию, накопленную человеком в течение предществующей деятельности. Предметный план отражен в окружающей собеседников обстановке физической реальности. Инструментальный план представлен комплексом вербальных и невербальных средств для осуществления коммуникации [125, 9 б.],-деп көрсетеді. Демек, полилогтық қарым-қатынас та тілдік әрекеттің жүзеге асырылуындағы барлық шарттарды толығымен қамтиды. Сонымен қатар, полилогтың құрылымдық-семантикалық жүйесі, яғни мәтіндік базасы сызықтық, ирек, векторлық, желпуіш тәрізді құрылымдары бар полилог түрлерінде көрініс табады: 1) Қарапайым немесе сызықтық формасы. Полилогтың бұл түрінде берілген тақырыптан ауытқушылық болмайды. Мұнда персонаждардың репликаларының жүйелі ауысуы «стимул-реакция» деңгейінде іске асады. Мысалы: жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|