Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
71 
 
мәдениетінің,  тарихының,  дҥниетанымының  негізі.  Балалар  фольклорын  тамыр  алған 
лирикалық туындылар кейінгі жазба балалар әдебиетінде де бағдар берер темір қазық іспетті. 
Елге медеу, керек кезде сҥйеу болған фольклор бҥгінгі әдебиеттің де болмыс қалпын сақтап 
отыр. Ҧлттың фольклорға ерекше мән беруіміздің басты себебі - болашақ ел тҧғыры, халық 
ертеңі ҥшін балаларға арналған шығармалардың орны ерекше екені белгілі. 
Балалар  фольклорындағы  шығармалардың  ӛміршеңдігі  де  -  баланың  жӛн,  тән 
дамуына  қажет  шарттарды  сабақтастыра,  сәйкестендіре  ыңғайлай  таба  білгендігінде. 
Адамзаттың ӛмір сҥруіне қажет салт-дағды, әдет заңдарымен бірге, рухани даму ҧйтқысының 
болмысын жасады. 
 
Әдебиеттер тізімі  
 
1.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. // Алматы, «Мектеп», 1965. 
2.Ақ сандық, кӛк сандық (Қҧрастырған Ш.Ыбыраев), // Алматы, «Жазушы», 1988, 48-
63 беттер. 
3.Ісләмжанҧлы К. Рухани уыз. // Алматы, 1995. 
4.Жаттамақ. Алматы, 1994. 
 
Резюме  
В  статье  рассматривается  связь  общества  с  художественными  героями  в  казахском 
детском фольклоре. 
Summary 
Relation of community and heroes of children folclore is considered in this article. 
 
Қансейітова Ж 
                          Қазақстан Халықтар Достығы  
                                 Университетінің аға оқытушысы 
 
 
Ш. Бӛкеев  ӛлеңдерінің кӛркемдік ерекшелгі мен стилі 
Ақын -жыраулар  халық поэзиясының эстетикалық жҥйесі  мен  кӛркемдік тәжірибесін, әлеуметтік 
және жалпы халықтың ҧстанымдарын, сондай-ақ  фольклорлық дәстҥрлерді сол қалпында қайталамай, оның 
сӛздік, образдық, бейнелеу қҧралдарына, ӛлшем ӛрнектеріне сҥйене отырып ӛзіндік ӛз нҧсқасын жасады.  
Ақын-жыраулар  поэзиясындағы  бейнелі  сӛздер  жҥйесінің,  суреттеу,  мәнерлеу  қҧралдарының,  сӛз 
қолдану  шеберлігінің,  сӛз  саптау  ерекшелігінің,  сҧлулық  әлемінің  жҧмбақ  сырлары,  жаратылысы  қызық.

1

 
Поэзияның    ішкі  астарындағы    қайнар  кӛздерін  ашу,  кӛркемдік  қҧбылыстарды  ашу,  айқындау,  кетелеу 
табиғатыныңтабиғатын саралау, сӛздің кӛркемдік, эстетикалық қасиеттерін тану, оның бейнелі  қолданысын  
тҧтастықта  саралау  ақынның  поэзия  тілінің  ерекшеліктерін  айқындауға  жол  ашады.  Қандай  да  болмасын 
ақынның  поэзия тілі кӛркем мағына мен ассоциациялық-эстетикалық байланыстар жҥйесіне, стильдік бояу 
нақыштарға қҧрылады.

2

 
   Ақынның    ой-қиялы  ӛткір,  жҥйрік,  сезімтал  болса,  ол  сомдаған  образ  да  ӛрнекті  әсерлі  болып 
келеді.  Болмысты  жаңа  қырынан  кӛрсетеді.  Ақын-  жыраулар    кӛркем  ауыстырулар    арқылы  болмыстың, 
дҥниенің  келбетін  шынайы  қалпында  авторлық    тҧрғыдан  сурттейтін  болмаса,  онда  ол    ӛзінің  ӛрнектілік-
кӛркемдік    міндетін    шебер  және    қабылдай  білгені.  Ауыстыру    суреткер    болмысымен  тікелей 
байланысты.

3

 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
72 
 
Осы айтылғандармен байланысты Шәңгерей Бӛкейҧлының мына бір шумағына назар аудара кетуге 
болады:  
 
Ағаш едің қҧрма ӛскен 
                                          Ҧршық болдың шуда ескен. 
 
Бір қалыпта тҧрмақ жоқ, 
                                          Шығармалық мҧны естен. 
 
Бҧларды суреттелік, экспрессивтік мәні кҥшті әрі әсерлі ауыстырулар деуге болады. Индивидуалдық 
– авторлық  тҥйсікке  қҧрылған, ҧлттық- мәдени ассоцацияға негізделген. Ҧлттық сипат-қасиеттері мол адам 
ӛмірінің,  оның  ғҧмыр  жасының  ӛзгерістерін  әдемі  жеткізген.  Рауандай  жарық  нҧрлы  сӛз  ой  сәулесін  анық 
тҥсірген. 
Иә,  тапқырлыққа  негізделген  ауыстырулар  кӛп  сырды  тереңнен  қозғап,  дҥниенің  образдық- 
поэзиялық бейнесін суреттеп бере алады. 
             Шәңгерей  поэзиясының кӛркемдік кестесінде  терең мағыналы сӛздер ҧшан-теңіз. Алдымен 
кӛркем  теңеулердің  нендей  себептерге  байланысты  туындайтығына    ҥңілейік.  Егер  жанымыздағы 
суреттеулерді біз билемей, суреттеулер бізді билеп алып кетсе яғни  жанымыздағы суреттеулерден жаңа бір 
суреттеу жасаймыз деп ӛзіміз қайрат жҧмсамай, бар суреттерден жаңа суреттеулер ӛздері жасала берсе, міне, 
жанның осы ісі, яғни бҧрынғы суреттеулерден жаңа  ӛз еркі мен жасалуы еріксіз қиял, бос қиял яки мечта деп 
аталады. ‖ Ал енді, жанымызда бар суреттеулерден жаңа суреттеулерден қайрат жҧмсап, ӛзіміз тілеп жасау – 
ерікті  қиял,  берекелі  қиял,  яки  фантазия  деп  аталады‖  –  деген  ойлы  пікірлер  ӛрбітті  де,  қиялдың  жасалу 
жолдарын қарастырады. 
            1. Заттардың ӛздерін, яки бір мҥшелерін зорайту, яки кішірейтумен, мысалы, бойы бір тҧтам, 
тӛбесі кӛке тиіп жҥретін алып. 
            2.  Әр  заттың  тҥрлі  мҥшелерін  алып  қосумен,  мысалы,  адам  басты,  ит  кеуделі,  жылан 
қҧйрықты бір жануар болады-мыс деп қиял қылу сықылды. 
            3.  Реті  келгенде  ӛздері  де  жиыла  алатын  кӛріністерді  бір  суреттке  жиюмен,  тҥрлі  адам 
мінездерін бір адамға жиюмен... 
           ...Фантазия-  ӛмірдің  гҥлді,  кӛрікті  болуының  тҥпкі  діңгегі.  Фантазиясыз  адам  тҧсаулы  есек. 
Фантазия ақылды кеңейтеді. Фантазиясыз бір нәрсені ойлап табу мҥмкін емес. Фантазия тҧлықты тҥзейді... 
Мылқау ӛмірге ҥн беретін,сақау ӛмірге тіл беретін, жоқты бар қылатын, барды гҥлді, кӛрікті қылатын, бізді 
асыға  аяқ  басқызып,  тәңір  мен  тілдестіретін  –  сол  фантазия.  Осы  фантазия  қазақтың  сыршыл  ақыны 
Шәңгерей Бӛкеев мындай деп суреттейді: 
 
Таудағы тас ҧядан, 
 
Лашындай сарққан қиядан, 
 
Шалқып сӛзім шығады, 
 
Ойласам, Пікір қиялдан. 
 
Аспалап қиял кетеді,  
 
Шыққан оқтай жаядан. 
 
Жасындай барып жалт етіп,  
 
Кӛк қапысын ашады,  
 
Жарығына алданып, 
 
Дидарға қадам басады. 
 
Кӛркем  теңеулерде  кӛркемдік  қиялдың  жемісі.  Әрі  қоршаған  ортаны,  табиғатты,  тҧрмыс-
тіршілікті,  шаруашылықты  жетік  білуде  поэзия  тілінің  қҧлпыра  тҥсуіне,  оюлы,  ӛрнекті  сӛздердің,  сырлы 
суреттерінің молая беруіне жойқын әсер етті. 
 
Ақын-жыраулар сӛздің  эстетикалық  қызметін танымдық  мәнін шебер  меңгеріп, негізгі 
айтайын  деген  ойларын,  тақырыбын    ҧршықтай  иіріп  жырлайды.    Бҧларға    табиғат    тҥйсік  қуатын  және  
интуиция    сыйлаған  әрі  біліктілік    интеллект    қабілетін    қосқан.    Шығармашылық    интуиция  ең  жоғары 
дәрежеге ие.  Бҧл  зиялылықтың  басты белгісі.  Кӛкейкӛз  бен зиялылық бір-бірімен диалектикалық тҧрғыдан 
ӛзара    байланыста    болғандықтан,    тҧтас  танымдық  процестің  бӛлінбес  бӛлшектері.  Таным  дегеніміз–  бір  
замандағы кӛкейкӛз бен біліктілік процесі. 

 4

 Ақындар  жалған  дҥниенің  қайшылығы мен қасиетін  терең 
ашып, жарқырата кӛрсетеді.  Сал-серілер поэзиясында тіршілік ерекше сәулетке  кӛрікке ие.  Мысалы:  
Біздерден де бір кҥн қаларсың, 
Піл сауырлы қара жер. 
Қойыныңды ашып, қол жайып, 
Қҧшағыңа аларсың (Шәңгерей) 
Ал оның  
Дҥние – қызыл тҥлкі, алдауратар, 
Тайсалмай, тіршілікте қыран боп шал» - дегені қайрат-жігеріңді, ар- намысынды қайрайды.  Есеңді 
жіберме, есебіңнен, ақыл-есіңнен  жаңылма деген  ҥгіт айтады. 
Қӛркемділік – ӛнер  шығармаларының ӛзіндік ерекшелігі, эстетикалық сҧлулығы, дҥниені болмысты 
сипаттап сӛйлетудегі суреттілік, бейнелілік, ӛрнектілік.  Кӛркемдік келісім жоқ жерде ӛнер шығармасы ӛмір 
сҥрмейді.    Кӛркемдік  –  поэзиялық  туындының  сапалық  кӛрсеткіші.    «Ақыл  ісі  –  аңдау,  яғни  затттардың 
заттар  мен  қҧбылыстардың  жайын  ҧғу,  тану,  ақылға  салып  ойлау,  кӛңіл  ісі  –  тҥю,  талғау.  Тілдің  міндеті  – 
ақылдың  аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, кӛңілдің  тҥйгенін тҥйгенінше  айтуға жарау» - 
деп  З. Ақметов  бағалаған. Осы тҧрғыда  Ш. Бӛкеевтің  мына бір  ӛлең жолдарын  мысалға келтіруге болады: 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
73 
 
Бір кҥнде, жас кӛңілім, судай тастың,  
Тасқындап, кемеріңнен шалқып астың. 
Тӛрт бҧрышын дҥниенің кӛрмей болжап,  
Қиялмен кӛк  қақпасын барып аштың 
Сидырып асқар  тауды уысыңа, 
Жҥзіне алмас қылыш табан бастың 
Кҥркіреген қара бҧлт жасын атса,  
Отына жетіп барып қҧшақтастың, 
Мҧхитта нән балықтай кезген кӛңілім 
Тҧмсығың тимей тасқа неге алжастың. 
 Бҧла  шақтың    бҧрқыраған  қуатқа  толы    табиғатын,  кӛңіл  қҧсының  емін  –  еркін  шартарапты 
шарықтайтын шағын ақын Шәңгерей  жеріне жеткізе сипаттаған деуге болады. Ой-қиялын әсерлі  сӛздермен 
ӛрнектеген. Соған лайық поэзиялық жиһаздарын таңдап,  талғап алып,  толғаған.   Әсіресе, әсерлеуге кӛбірек  
жҥгінген.  Ақын  поэзиясының кӛптеген тҧстары  сурттегіш-бейнелік қҧралдар жҥйесінің  іштей  жарасым-
ҥйлесімінен, мазмҧны мен пішіннің тҧтастық  бірлігінен, ішкі байланыстардың ымыраласуынан  туындағын.  
Орыс ақыны В.Я.Брюсов «Ақынның ӛзіндік бейнесін оның творчестволық тәсілдеріне қарап, оның 
образдары, қолданған метофоралары арқылы  байқауға болады» деп жазды. 

5

 
Тас болат 
«Аллаяр  жаздым, аға, Кӛлборсыдан» 
 
Эпитет
 Аш белін  жетімдікке буғанінің, 
         Уайымсыз  балалықтың арқасында 
          Болмады еш азалы оған інің. 
Эпитет
  Ат етіп тал  шыбықты қайғыорнына  
 Ш.  Бӛкеев    поэзисының  кӛркемдік  жҥйесінде    теңеулердің    эстетикалық    мәні  ерекше.  Ақын 
жаратылыс  болмысын,    жар  мен  табиғат  сҧлулығын,  образдарды,  қоғадық  ӛмірді    теңеулермен  бейнелеп 
жеткізуге  тырысады.    Бҧл    дҥниені  талғамдық  тҧрғыдан  қабылдау,  оның  әртҥрлі  мәселелерін  ортақтастыру 
бар. Ақынның әрі дҥниетанымы, ӛмірге кӛзқарасы анықталған.    
Теңеу 
Жәннаттың бҧлбҧлындай туып әуел, 
      Ӛткіздім талай-талай дәурен  бастан. 
       Кӛңілге шайтан кіріп, нәпсі қалқып, 
Теңеу
 Айрылдым патшалықтай бала жастан 
Теңеу
Туғаннан  жан  жолдастай  қасыма ердің: 
           Айқасқан тҥнде оянып тар тӛсекте 
Теңеу 
 Асық жар мысалындай  досым едің 
           Білмедім қадіріңді  қолда барда, 
           Тотықты нәпсіге еріп ақ ниетім 
           Қарайды иман жҥзді ақша бетім. 
Теңеу 
Тіміскі ҧры иттей тҥнде жортып, 
 
Ағасың ақылың артық асқармен тең  
Ассонанс 
Асылдың арқар ҧранды тіреуі сен 
Ала ту  Абылайдың ала аттансаң, 
Аламан артыңдағы біреуі мен. 
 
Адамның аманатын алла  алады 
Ажалға  ақыл, ажар не  қылады? 
Алабы сулар суалғанда 
Аңғарын айдын кӛлдің шаң алады. эпитет 
Алайда  аңсыраған  алғыр тҧйғын 
Абайсыз аңқып суға  шырмалады. 
 
Шәңгерей  ӛлеңдерінде  ӛлең  бір  ӛлеңінде    ҧйқастың  бірнеше  тҥрлері  қолданылады.    Мысалы 
«Жылдарда  жыл  болады  бағзы-бағзы»  деп  аталатын    ӛлеңінде  қара  ӛлең  ҧйқасымен  қатар  ерікті  ҧйқас  та 
қолданылады.  
қара ӛлең ҧйқас
 Жылдарда жыл болады бағзы-бағзы 
а 
                            Келеді наурызда елдің жазы.
а
 
                            Алабын Кӛлборсының сулар алса, 
б  
                            Сыңқылдап қонар кӛлдің ҥйрек қазы. 
а  
 
 Ерікті ҧйқас     Ойнақы мініп атқа, ал  қаршыға, 
                            Зер қарғы сылаңдасып ерсін тазы. 
                            Кӛлдерге  ат ойнатып, тарлан ҧшыр, 
                            Жігіттің туған бол  шабондозы                
 
 
 
Ӛлең  эвфониясын  дауыссыз  дыбыстардың  қайталануы    арттырады.  Аллетерация    тек  тармақ 
басында ғана емес, ақынның ӛлең жолдарының кез – келген  тҧстарында қайталанады. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
74 
 
Аллетерация Қҧдыққа қҧлан  қҧлаған а 
                        Қҧлағында қҧрбақа б 
                        Қауіп – қатерсіз ойнаған а 
 
Арнау 
 
Басымда жанат бӛрік жекей тері, эпитет 
Қоймаған елде сҧлу мен  бір сері 
Жҧмақтың нақ тӛріндей кӛрінеді теңеу 
Қатшекей жолығармын деген жері.  
 
Ҧршық 
Ағаш едің қҧрма ӛскен, 8 
Ҧршық болдың шуда ескен. 8 
Бір қалыпта тҧрмақ жоқ, 7 
Шығармалық мҧны естен. 8          ааба қара ӛлең ҧйқасы 
 
 
«Кімсің?» - деп  біреу сҧраған 
Ӛзім  болып «менмін» деп, 
«Мен» деген кетсе дҥниеден, 
Ӛзім болып «менмін» деп, 
Жауап берер қай адам? 
«Менмін» деген – сол менмін 
Жалпылама, алаш, әр заман. «мен» сӛзі жай қайталау 
                  Бҧл дҥние панилығын етеді екен, 
                  Бір дәурен ӛтіп, бірі жетеді екен. 
                  Жҧрт болар бір кҥндегі жоқ адамдар, 
Синедоха Ескілер бірден бірге бітеді екен 
                  Ӛзіне халық  аузын қаратқан ер, 
                   Тіріге ӛлсе қадірі кетеді екен 
                   Ӛлгенді  қадір етсек, қанға рауа, 
                  Рухын қҧрмет қылсақ не етеді екен? 
                   Ханға еріп адам  болған  туғандары 
                   Жылында барып дҧға  ете ме екен? Бҧл ӛлеңде «екен» сӛзі қайталанады. Эпидора 
Ақын поэзиясына  диалектілік  ерекшеліктер де әсер еткен. Бҧл қҧбылыс тек ХХ ғасыр басындағы  
қазақ поэзиясында ғана емес, суырып салма жыршылардың ӛнернамасында даралық сипат, ҧжымдық дәстҥр 
даралық сипатта болды

6 

.  Мысалы:  
 
Жҥзіне алмас қылыш табан бастың. 
Кҥркіреп қара бҧл жасын атса, 
Отына жетіп барып қҧшақтастың. 
Мҧхитта  нән балықтай кезген кӛңілім 
Тҧмсығың тимей тасқа неге алжастың? 
«нән»  батыстың  дмалектісі.  (ҥлкен  зор,  дәу,  ірі  мағыналарын  береді)  Бҧл  диалект  ақын    ӛлеңінде  
«нән балықтай» тіркесте қолданылған.  
Ақын ӛлеңдерінде  сӛз тіркестері: соқпағы қасқыр, қаруым қылыш, кҥнім базар, тҥнім той,, оқымас 
жалқау,  ӛнер сол жемістің бірдемесі және т.б. 
Бҧ ғылым бір бәйтерек шектен асқан, 
Шҧлғанған бҧтағына ғарсы – кҥрсі. 
Бар ғаләм он сегіз мың  саясында, 
Таусылмас бҧтақ сайын баржемісі. 
Шайтани бҧл ӛнерді қалай дейміз. 
Әр ӛнер – сол жемістің бірдемесі, 
Эдисон мҧны істеген – ғалым адам, 
Оқымас – жалқау, біздей емес надан 
   1 Манаев Н. Шәңгерей ӛлеңдер жинағы. – Алматы, 1933. - 76 бб. 
 2 Қазақ поэзиясының антологиясы. – Алматы, 1993.-488 б. 
3 Бӛкеев Шәңгерей Әуезов М. // Әр жылдар  ойлары, 1959 
4Морозов Н.М. Природа  интуиции – Минск, 1900. С. 101-105 
5 Брюсов В. Изброные сочинении в 2-х т. М., 1955. Т. 2 – С.543 
6 Далгат У.Б. Литература и фольклор. – М., 1981. – с.8    
 
РЕЗЮМЕ 
В статье  рассматривается художественно – литературный стиль  поэзии Ш. Бокеева.  
 
SUMMARY 
In article it is considered artly – literary style of poetry of S.Bokeeva. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
75 
 
 
   Қызырова Ә.М 
                                                               Л.Н. Гумилев атындағы ЕҦУ 
ф.ғ.к., доцент 
 
     «Қайырымдылық» пен «зҧлымдық» этникалық категорияларының   
                            әлемнің паремиологиялық суретіндегі сипаты 
 
    
 
Қайырымдылық және антиподы зҧлымдық ӛздерінің абстракциялық мағынасында 
адамгершілік  пен  имансыздықты  білдіреді.  Қайырымдылық,  жақсылық  ҧғымы  адамдардың  ең 
жалпы мҥдделерін болашаққа деген ҥмітін, талап-тілектерін мҥдделерін, болашаққа деген ҥмітін, 
талап-тіліктерін  білдіреді.  Зҧлымдық  керісінше,  ӛмірге  кедергі  жасап  оны  жоюға  тарысады. 
Спинозаның кӛзқарасы бойынша, ізгілік адамның ӛз кҥшін пайдалануын білдіреді, ал кҥнәқарлық 
-ӛз  кҥшін  пайдалана  алмаушылық,  зҧлымдықтың  мәні-әлсіздік  қайырымдылықты  бір  қалыпты 
әлеуметтік қҧндылықтарды білдіретін жалпы  этикалық  ҧғым деп ғана  тҥсінбей, оны  адамдардың 
қылықтарында  жҥзеге  асатын  адамгершілік  деп  ҧғыну  қажет.  А.Швейцер  ӛмірді  қастерлеу 
ілімінде  адамгершілік  туралы  былай  дейді.  «Адам  ӛзінің  ішкі  ҧмтылысында  ӛмірге  қолынан 
келгенше  кӛмектесуге  тырысқанда  ғана,  кез  келген  тірі  нәрсеге  зиян  келтірмеуді  ҧстағанда  ғана 
нағыз адамгершілігімен кӛрінеді. Ол ҥшін ӛмір қасиетті. Ол ағаштың жапырағын жҧлмайды бірде-
бір гҥл ҥзбейді, бірде-бір жәндікті басып кетпейді» [1,218]. 
 
Зҧлымдық  игілікті  және  әсем  әлеммен  салыстырмалы  тҥрде  ӛмір  сҥреді: 
жетіспеушілік,  жоқшылық,  теріспеушілік  және  бейболмыс  тҥрлерінде.  Әлемде  жетілген  заттар-
балшық, ірің, тҧрпайлықпен қатар, моральдық зҧлымдықтар да кҥнә мен кҥнәһарлар ӛмір сҥреді. 
Кҥнәлі әрекеттің мазмҧны алуан тҥрлі: ӛтірік, адасушылық, қҧлық, ӛзімшілдік, ыза, ӛлім, қырқыс, 
алдау, ӛсек, реніш, мақтаншақтық, тәкаппарлық, бірбеткейлік, сатқындық, қаталдық, маскҥнемдік, 
ҧрлық, жала, т.б. [2,20]. 
 
Қайырымдылық  пен  зҧлымдық  туралы  тҥсініктер  қазақ,  ағылшын,  орыс 
тілдерінде  философиялық  тҧғырдан  тиянақталынып,  қарама  қайшылықтық  тҧтастық  ретінде 
қарастырылады,  қараңыз:  жақсылық  пен  жамандықтық  арасы    бір  адым;  расстояние  между 
добром и злом один шаг; There is not the thickness of a sixpence between good and evil (расстояние 
между  добром  и  злом-не  толще  шести  пенсов);  жақсылық-жҥректен,  жамандық-білектен; 
жақсы жҥрген жеріне кент салады, жаман жҥрген жеріне ӛрт салады. Келесі ағылшын мақал-
мәтелдерінде кӛзқарастық ҧғымдар кӛрініс береді: Virtue and vice divide the world but vice has got 
the greater share. Good and evil are chiefly in the imagination. 
 
Осы  ҥш  лингвомәдениеттік  қауымдарда  жақсылық,  қайырымдылық  жоғары 
бағаланады,  қараңыз:  қайыр  қылсақ-бҥтін  қыл;  жақсылықтың  ерте-кеші  жоқ;  жақсылық  жерде 
қалмайды;  қаййыр  бар  жерде  ырыс  бар;  жақсыдан  –шарапат;  доброму  везде  добро;  добрый 
человек в добре, живет век; добрых людей через добро получают; жизнь на добрые дела дана, кто 
любит  добрые  дела,  тому  и  жизнь  мила;  It  is  an  ill  wind  that  blows  nobody  good  (жақсылықсыз 
жамандық болмайды); Jet well (enough) alone (жақсылықтан басқа жақсылық іздемейді); Virtue 
joins  man  to  cod  (қайырымдылық  адамды  қҧдайға  қосады);  Virtue  is  a  jevel  of  great  price 
(қайырымдылық маңызды қҧндылық); Virtue is more impotant than blood (қайырымдылық қаннан да 
артық);  Virtue  is  the  only  true  nobitity  (қайырымдылық  еңжақсы  ізгілік);  Set  good  against  evil 
(жақсыны  жамандыққа  қарсы  қою  керек);  Virtue  is  the  beauly  of  the  mind  (қайырымдылық  –
ақылдық  әсемділігі);  Vіrtue  and  happiness  are  mother  and  daughter  (қайырымдылық  –шеше  мен 
қыз);  Virtue  and  a  trade  are  the  best  portion  for  children  (қайырымдылық  пен  сауда  балалардың 
жасауы). 
 
Барлық  қоғамдарда  да  зҧлымдық  жағымсыз  қылық  ретінде  сипатталынады, 
зҧлымдық-кҥнәкәрлік.  Ол  адамды  қоғамда  қалыптасқан  нормаларды  бҧзуға  итермелейді. 
Сондықтан зҧлымдыққа бармау керек, қараңыз: во зле жить –по миру ходить; зло тихо лежать  
не может; из двух зол выбирать меньше; зло к  нам летит; а то нас ползет; заведуться злыдни 
на  три  дня,  и  не  изживешь  довеку;  зҧлыммен  бірге  ӛмір  сҥрген  адам  да  сҧлымдық  жасайды; 
кекшіл болма, кӛпшіл бол; қисықтың кӛлеңкесі де қисық; жамандық пайда етпейді, жақсылық зая 
кетпейді; Of two evils choose the least (екі зҧлымдықтың кішісін таңда); Two blaсks do not make a 
white  (зҧлымдымдықты  зҧлымдықпен  тҥзеуге  болмайды);  Between  two  evil’tis  not  worth  choosing 
(екі зҧлымдықтан біреуін таңдауға болмайды); He that mischief hatches mischief catches (жҥрегінде 
зҧлымдықты  сақтаған  адам  ӛзі  зҧлымдыққа  кездеседі);  He  that  spares  the  bad  injures  the  good 
(жақсыны сыйла, жаманнан аулақ бол). 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
76 
 
Моральдық  зҧлымдықтардан  аулақ  болу  керек.  Солардың  ішінде  халықтың  жағымсыз 
кӛзқарасы  маскҥнемдікті,  ӛтірікті,  мақтаншақтықты,  тәкаппарлықты,  т.б.  сайыптайды.  Солардың 
ішінде ең басты зҧлымдыққа: 1) маскҥнемдік жатады,  қараңыз: шарапты кӛп ішкеннің ауруы  да 
кӛп,  шараптан  мың  бәле  тҥсер  ізіңе,  зинақорлық  тҥкіртеді  жҥзіңе  мың  бәле  тҥсер  ізіңе, 
зинақорлық тҥкіртеді ізіңе (Ю.Баласҧғын); бар бәлені туғызатын-шарап; мас адамда ақыл жоқ; 
қарынға  шарап  барса,  сӛзді  сҥйреп  шығарады;  ішпе  шарап,  әйел  қуып  арыма,  бҧлар  бектің  дақ 
тҥсірер  арына  (Ю.Баласҧғын);  Бутылочки  да  рюмочки  доведут  до  сумочки;  было  ремесло,  да 
хмелем поросло; пьяному и до порога нужна подмоча; выпил на грош, а на рубль дебош; пьяному 
море  по  колено,  а  мужа  до  уши;  руки  золотые,  да  горло  мишурное;  пить  да  гулять-добра  не 
видеть; пьяного речи-трезвого мысли; Bacchus has drowned more men than Neptune (кім шарапты 
жақсы  кӛрсе,  сол  ӛзін-ӛзі  қҧртады);  Eat  at  pleasure.  Drink  with  measure  (тамақты  кӛп  же,  ал 
шарапты  аз-аздан  іш);  Drunken  days  have  all  their  tomorrow  (мас  кҥндердің  ертеңі  де  бар); 
Drunkenness  reveals  what  soverness  conceals  (мас  адам  бала  сияқты:  ойындағының  бәрін  айтып 
салады); Fasting Comes after feasting (тойдан кейін ораза болады). 
2)  ӛтірік  айту  да  жағымсыз  қасиеттерге  жатады.  Ӛтірікші  адамды  барлық  қоғамда 
мінейді,  себебі  алдау  кҥнә,  ал  арам  пиғылмен  алдау  екі  есе  кҥнә,  қараңыз:  ӛтірік  пен  ӛсек 
ағайынды; ӛтірік деген дҧшпан бар, отқа сҥйреп салады; ӛтірікшінің шын сӛзі зая кетер, ӛтірік 
ӛрге  бастырмас;  ӛтіріктің  қҧйрығы  бірақ  тҧтам;  ӛтірікші  алдымен  ӛзін  алдар,  аузында  сӛз 
тҧрмастық бір жерде ӛзі тҧрмас; будет в поле рожь, будет а в людах ложь; вранье не введет в 
добро, вранью-короткий век, врать-не мякину жевать, не подавишься; врать-своя неволя; врет-и 
глазом не маргнет; врет-себя не помнит; ври Емеля-твоя неделя; всякую ложь к себе приложь; 
как  совракось,  так  и  брякнулось;  he  that once deseives  is  ever  suspected  (ӛтірік  айтсаң  ӛлмессің, 
бірақ ендігі рет, ешкім саған сенбейді); Cossipping and Jying go hand in hand (ӛсек пен ӛтірік бірге 
жҥреді);  He  that  once  deceives  is  ever  suspected  (кім  бір  рет  алдаса,  оған  енді  сенбейді);  He  that 
talks much lies much (кім кӛп сӛйлейді, сол кӛп ӛтірік айтады). 
3)  мақтаншақтық  қасиеті  де  адамгершілік  нормаларын  бҧзуға  итереді,  сондықтан  ол 
зҧлымдыққа  жатқызуға  болады.  Барлық  халықтар  мақтаншақтықты  кемшілік  деп  санап, 
қарапайым,  кішіпейіл  болуды  мақал-мәтелдерде  бейнелеу  арқылы  ескертеді,  қараңыз:  барынша 
бӛсіп  мақтанғанша,  тілті  тістеп  ҧстанған  жӛн;  атасыздық  аты  шықса,  асу  сайын  із  салар; 
мақтаған  тілге-мың  бәле;  арыстанмын  –дегендер  әдетте,  кесіртке  болады  (қҧтып);  пусть 
хвастун  брешет,  от  этого  ему  не  будет  легче;  хвастать-не  колеса  мазать;  хвастливое  слово 
гнило;  хвастовства-полный  мешок,  а  в  мешке,  пусто;  Не  хвастайся  силой,  не  хвалисть  умом;  
Great boast small roast (кӛп мақтанғанмен, қуырдақ аз); Jackdaw in peacock’s feathers (тотының 
киімін киген қарға). 
Қайырымдылық пен зҧлымдыққа байланысты қоғамда моральдық уағыздар қалыптасады. 
Олар деонтологиялық нормаларға жатады. Қайырымдылық пен зҧлымыдық адамгершілік заңының 
екі жағы: бір жағы дҧрыс мінез-қҧлықты сипаттайды, екіншісі-теріс, адами қылықтарға жатпайтын 
мінездерге айқындайды. Сондықтан мақал-мәтелдерде адамдардың мінез-қылықтары  «жақсылық-
жамандық»,  «қайырымдылық-зҧлымыдық»  тҧғырларында  бағаланып,  адамдардың  осы  этикалық 
категориялары  туралы  айтылған  пікірлерін,  қҧндылықты  қарым-қатынастары  бейнеленеді. 
В.И.Карасиктың  пайымдауынша,  паремиологиялық  бірліктерде  мінез-қҧлықты  реттейтін 
қағидалар  тікелей  айтылмаса  да,  астыртын  пікірлер,  ақыл-ойлар,  ескертпелер  тҥрінде  жҥзеге 
асырылады. Олардың саны 200-ден асады [3]. Осы ифмалардың ішінде келесілерге назар аударуға 
болады:  1)  қауышу  нормалары:  адамға  жамандық  жасамай,  ҥнемі  жақсылық,  қайырымдылық 
кӛрсету  керек,  қараңыз:  қисық  жҥрмей  әділдіктің  тонын  ки,  сол  болады  бар  киімнің  тазасы 
(И.Иҥгінеки);  жамандық  қылғанға  жақсылық  қыл  (С.Сараи);  жақсылыққа  жақсылық;  біреу 
кҥлсе-бетіне кҥл шашпағын, жылы жҥсбен кҥле қара, саспағын (М.Қашқари); шамаң келсе ізгілік 
істе, ізгілік пен әділдік ӛлмейді (С.Сарайи); Кто за худом пойдет, тот добра не найдет; на лихо-
лихо, на добро-добро; никакое худо до добра не доводит; добрый нес лучше злого человека; добрая 
слава  злому  ненавистна;  к  добру  гребись,  а  от  худа  шестом  суйся;  Don’t  make  evil  for  evil 
(зҧлымдықты  зҧлымдықпен  қайырма);  Return  good  for  evil  (зҧлымдылықты  қайырымдылықпен 
қайыр);  Don’t look a gift horse in the mouth (сыйға берген аттың тісіне қарамайды); 
2) ӛмірді қамтамасыз ететін нормалар: жалқау болмау керек, еңбек ету қажет. Еңбек ету-
еріншектік мақал-мәтелдерде не позициялық жҧпта жҥзеге асады, не жекеше тҥрде беріледі: еңбек 
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей. Әлің барда еңбек ет, еңкейгенде емерсің; еңбенгіне қарай 
ӛнбегі;  ӛрісі  жақсының  аузынан  ақ  кетпес;  жалқаудың  аздырады,  еңбек  оздырады;  еңбекшінің 
наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті; еңбексіз іс бітпейді, еріншектің қолы жетпейді; были бы 
хлеб да одежда, так и ел бы лежа; лентяй  да шолопай-два родных брата; лентяй ест руками, а 
работает брюхом; научится работать надо три года, а научится лениться-три дня; у ленивого 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
77 
 
крыша течет и печь не печет; работушка силушку копит, а лень ее топит, делу время потехе-
час; кто не работает, то не ест; кто труда не боится, того и лень сторониться; A cat in  gloves 
catches no mice (ақ саусақ болсаң шаруаны бітірмейсің); A easy sheep thinks its wool heavy (жалқау 
қойға жҥні де ауыр кӛрінеді); He that would eat the fruit must climb the tree (еңбексіз балықты да 
ӛзеннен ҧстай алмайсың); He  who would catch fish must not mind getting wet  (балықты  жеу  ҥшін 
суға тҥсу керек); Іdle folks lack no excuses (жалқаудың ҥнемі сылтауы табылады); Іdleness rusts 
the mind (жалқаулық ақыл-ойды аздырады); 
3) жауапкершілік нормалары: баланы таба білсең, тәрбиелеуді де біл, умел дитя родить, 
сумей и воспитать; A child that’s born must be kept (туған бала тәрбиелену керек);  
4)  қауіпсіздік  нормалары:  салмақты  шешім  қабылдау  ҥшін,  асықпау  қажет:  атпаған 
қоянның  терісін  сыпырма;  не  убив  медведя  шкуры  не  продавай;  асықпай  пішкен  тон  келте 
болмас; семь раз отмерь, один раз отрежь.  Don’t sell the bear’s skin before you’re caught it; First 
catch your hare. Then cook him; не говори гоп, пока не перескочишь;  Don’t cross the bridges before 
you come to them;  не хвали утро, пока не наступил вечер; Before the morning is away praise not the 
glory of the day; в чужой монастырь со своим уставом не ходят; When at Rome. Do as the Romans 
do (Римде болғанда, римляндардың айтқанын істе); әр істе сақтық керек; керуен сайын  қоңырау 
–жолдан адам жазбау ҥшін; кім сақ болса, сол ҥстем болар; ӛзі-ақ кісінің ісі де сақ; жарамас іске 
жуымас, т.б.  
Қорыта  айтқанда,  «қайырымдылық-зҧлымдық»  этикалық  категориялары  қазақ,ағылшын, 
орыс  тілдерінде  іргелі  қҧндылықтардың  жҧпты  оппозициясы  ретінде  жҥзеге  асырылып,  ӛнегелі-
ӛнегесіз,  жағымды-жағымсыз  мінез-қҧлықтың  қасиеттерді  сипаттайды.  Барлық  тілдерде  осы 
категориялар универсалды категориялар тҥрінде айқындалынып жақсы жаман« тҧғырынан адами 
қасиеттерді бағалауғңа мҥмкіншілік тудырады. 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: