Қазақ инновациялық

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
пен Ақсудың, Бадам мен Келестің ұзына бойларына таралып жатқан тараулары мен бұлақтары тіпті де 
көп.  Қатпары  қазынаға  толы,  көне  замандардан  үзілмей  жалғасып  келе  жатқан  қайнаған  өмір,  өркен 
жайған өнер, мәуелі мәдениет пен өрелі өркениеттің ошағы болған бұл аймақ осы өңірде өмір сүрген 
көшпелі  –  отырықшы  халықтың  сан  ықылым  заманнан  бергі  тарихи  Отаны  болып  қалыптасқан. 
Қазығұрт тауы мен оған қарасты шуақты өлке ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін ел арасында атағы 
кең жайылған қасиетті, қадірлі, әулиелі бай өңір. Сондықтан да оны заманымыздың заңғар жазушысы 
Шерхан  Мұртаза  «Қазығұрт  –  киелі  бесік»  деп  атаса,  қазақ  әдебиетінің  аса  көрнекті  өкілі,  балалық 
шақтан сусындаған Мағжан ақын мынадай жыр жолдарын қалдырған: 
… 
Қазығұрт қасиетті тау болмаса, 
Топанда Нұқ кемесі тоқтар қалай? 
Сонау  ерте  дәуірден  бері  төбесіне  топан  суда  Нұх  пайғамбардың  кемесі  қайырлап,  жаңа  өмір  мен 
жемісті  тіршілік  осы  жерден  басталыпты  деген  аңыз-әңгімелердің  тамыры  тіптен  тереңге  кетеді. 
Тарихтың атасы атанған Герадоттан бастап, көне дүние ғалымдары, саяхатшылар өз еңбектерінде бұл 
өлке туралы сүбелі деректер қалдырды. Қорқыт ата мен Оғыз қағандардың өмір жолдары мен жасаған 
қарымды  қимылдары  біздің  өлкенің  тарихымен  жымдасып  жатыр.  Көне  Қаңлы  мемлекетінің  кіндік 
жұрты осы маңда болса, айбарымен әлемге әйгілі Батыс Түркі қағанатының табан тіреген жері де осы 
өлке. Атақты қазақ хандары Хақназар, Есімхан, Тәуекел, Тәуке, Жолбарыс, Абылай, ұлы тұлғалар Төле 
би,  Қазыбек  би,  Әйтеке  би  т.б.  ғұмыры  Қазығұртпен  тікелей  сабақтасып  жатыр.  “Ұлт  тарихы  –  өлке 
тарихынан  бастау  алады.  Өлке  тарихын  оқытудың  маңызы  зор.  Біріншіден,  бүкіл  адамзаттық 
құндылықты,  әлемдік  құндылықтар  мен  ұлттық  құндылықтар  құрайтын  болса,  өлке  тарихы  сол 
құндылықтың  бастау  бұлағы”  –  деген  Елбасы  Н.Назарбаевтың  ұлағатты  сөзі  өлкені  танып-білуде 
шамшырақ боларына сенейік [1].  
Қазығұртта  құс  атауларына  байланысты  жер  атаулары  кездеседі.  Мысалы, Кекілікбастау –  су 
көзі, Лашынхана –  биік  шың, Бүркітұя –  шың,  т.б.  Бұл  зоонимдік  географиялық  атаулар  Қазығұрт 
өңірінде аталған құстардың болғанын, кездесетінін көрсетеді және сонымен бірге осы өңірде құсбегілік, 
саятшылық кәсіптің дамығаны жайында да хабардар етеді. 
Қазығұрт  аймақтық  топонимиясында  қазақтардың  көзбен  көру  қабілеті  ерекшелігіне  негізделген 
топонимдер  жиі  кездеседі.  Қазығұрт  топонимиясында,  мәселен,  түске  байланысты  географиялық 
атаулар аз емес. Бұлардың құрамында қара, ақ, қызыл, сары, көк, боз сын есімдері ұшырасады. Бұл түсті 
білдіретін сын есімдер әдетте аталған нысанның түсін немесе түрін білдіреді де, тау, тас, төбе, бұлақ, су, 
құм, сай т.б. географиялық нысандарды анықтау үшін қызмет етеді [2]. 
Қазығұрт  өңірі  топонимиясы  қалыптастырған  этномәдени  факторлар  қатарына  мал 
шаруашылығымен қоса егін шаруашылық (отырықшылық) факторын да жатқызуымызға болады. 
Егіншілік  кәсібіне  байланысты  топонимдер  мен  микротопонимдер  Қазығұрт  аймақтық 
топонимиясында кездеседі. Солардың қатарына мынадай топонимдерді келтіруге болады: Ащы Қарабау, 
Алмалы,  Жиделі,  Жеті  Зағара,  Жүзімдік,  Көкжаңғақ,  Қарабау,  Құларық,  Қауынбайсай,  Қызылдиқан, 
Мүсірәлінің арығы, Мыңтүп т.б. 
Қазығұрт  өңірінің  ежелден  бері  қала  мәдениетінің  орны  болғанын  деректейтін  археологиялық 
жәдігерлер  мен,  әрине,  топонимиялық  атаулар.  Мәселен,  Қазығұрт  өңіріндегі Тұрбат елді  мекені 
Қазақстанның көне қалаларының бірі болып саналады: «Тұрбат өңірі ескі қалалардың орны болатын. Бір 
кезде  Ұлы  Жібек  жолының  дәл  төсінде  жатқан  маңызды  қаланың  бірі.  Ол  көне  дәуірдегі  бір-біріне 
жапсарласып жатқан көне қалалардың шоғырланған орнының бірі болатын» [3]. 
Тарихи  жазба  деректеріне  көз  салсақ,  көне  Қазығұрт  өңірінде Газгерд  қаласы  болған  көрінеді.  Х 
ғасырдың араб географы Кудама «Жер салығының кітабы» еңбегінде: «Шаш қаласынан Газгердке дейін 
бес  фарсах,  ал  Газгердтен  Исфиджабқа  дейін  төрт  фарсах»,  –  десе,  ортағасырлық  араб  географы  әл-
Махдиси «Елдерді танудың ең жақсы бөлінісі» деген кітабында: «…Бинкеттен Анфаран рабадына дейін 
бір  күндік  жол,  одан  Газгердке  дейін  бір  күндік  жол,  одан  Исфиджабқа  дейін  бір  күндік  жол»  деп 
жазады Ұлы Жібек жолының сипаттамасында. 
Ұлы Жібек жолында орналасқан Қазығұрт өңірі көне замандардан бері қала мәдениетінің бір ошағы 
болған. Отырықшылыққа, яғни қала мәдениетіне байланысты өңір топонимиясында жоғарыда сөз еткен 
және  де  басқа  астионимдер  мен  топонимдер  кездеседі.  Солардың  бірі  –  «қорған»  термині  арқылы 
жасалынған  аймақтық  топонимдер Қышқорған,  Ордақорған т.б.  Сонымен  қатар,  қала  құрылысы 
терминдерімен  байланысты Рабат,  Шұқырбекет,  Бижан  сарайы атты  топонимдер  Қазығұрт  аймақтық 
топонимиялық жүйесінде өз көрінісін тапқан. 
Жергілікті топонимдер жүйесінде сол өлкені мекендеуші халықтың өмірі, тұрмыс-тіршілігі, танымы 
т.б. көрініс тапқан. Халқымыздың және де белгілі бір өңірді мекендеуші елдің ұлттық ерекшеліктерін 
бейнелейтін  топонимдер  мен  географиялық  терминдердің  Қазығұрт  өңірі  аумағында  қатары 
172 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
айтарлықтай.Осындай  ұлттық  орографиялық  терминдер  арқылы  қалыптасқан  жергілікті  топонимдер 
Қазығұрт  өңірі  топонимиясында  кездеседі: Керегетас,  Биіктас,  Ескішанақ,  Күбіқұдық,  Қазаншұңқыр, 
Рысқұлбектің қазаны, Тоқымдық, Бағаналы т.б. [4]. 
Қазығұрттың  1720  метрлік  ұшар  биігінде Кеме  қалған деген  жер  бар,  ал  кейде  сол  жер Нұх 
пайғамбардың 
кемесінің 
ізі деп  аталады.  Сондай-ақ,  Нұх 
пайғамбардың  жанындағы 
адамдарымен мекендеген  үңгірі,  оның намаз  оқыған жері,  үңгірдегі бес  саусағының  ізі,  су  ішкен 
бұлағы деген микротопонимиялық атаулар осы кешенге кіреді. 
Қазығұрт тауының етегінде Ғайып ерен – қырық шілтен, періштелер түнеген жер деген киелі орын 
бар. Осы қасиетті жерде Үш бұлақ немесе Бабалар бастауы деп аталатын ерекше бір үн шығып тұратын 
бұлақтар бар. 
Алғашқы  немесе  ең  көне  стратиграфиялық  дүниетанымдық  топонимиялық  қабатқа  мифтік 
(мифологиялық) танымға негізделген топонимдер жатады. 
Қазығұрт  аймақтық  топонимиясында  мифтік  (мифологиялық)  танымның  көріністерін  беретін 
топонимдер  «адамдардың  тасқа  айналуы»  мотивіне  (уәжіне)  байланысты  туындаған.  Сондай  жер-су 
атауларының  және  микротопонимдер  қатарында Ата  тас,  Ана  тас,  Күйеу  тас,  Қырық  қыз  сынды 
агиотопонимдер бар. Бұл атаулармен аталған табиғи нысандар – тастар киелі болып саналады және әр 
атауға қатысты аңыз-әңгімелер күні бүгінге дейін жергілікті халық жадында сақталған.  
Адамдардың  тасқа  айналу  сюжеті  өте  көне  замандардағы  мифтік  танымға  негізделген  деп  айтуымызға 
болады. Ежелгі дәуірлерде (мүмкін, палеолит пен неолит тас дәуірінде) анимистік көзқарастар негізінде адам 
мен тастың изоморфизмі (екеуінің жаны бір, яғни таста да жан бар, жалпы барлығының жаны бар, «жансыз 
дүние жоқ») деген ұғым -түсінікке қатысты наным-сенімдер қалыптасқан болуы мүмкін. 
Көне аңыздық ұғымдар мен түсініктерге қатысты Қазығұрт топонимиясында тағы бір географиялық 
атаулар  тобы  «әулие  ағаштармен»  байланысты  қойылған.  «Ағаш  мифологиясы»  өте  көне  «ғаламдық 
ағаш»  культімен  байланысты.  Қазығұрт  өңірінде  «киелі  ағаштар»  культіне  қатысты  жергілікті 
географиялық  атаулар  да,  сол  нанымға  қатысты  аңыз-әңгімелер  де  сақталған.  Мәселен, Көктерек 
әулие деп аталатын жер де биік жуан терек және одан кішілеу көптеген көк теректер бір гектардай жерді 
алып  жатыр.  Жергілікті  халықтың  сенімінше,  ілгеріде  бала  көтермеген  әйелдер  Көктерекке  барып 
сиынып,  тілектері  қабыл  болған.  Ал  енді  терегін  әлдекім  кессе,  бір  жағдайларға  ұшыраған  немесе 
көктеректің өзінен қан аққан [5]. 
Өте көне аңыздық танымдардан көрініс беретін аймақтық топонимдердің бір тобы үңгір атауларымен 
байланысты. Қазығұрт өңірінде Жеті үңгір, Қос үңгір, Жалтыр үңгір, Бір ауызды, Үш ауызды үңгірлер 
сынды  спелеонимдер  белгілі.  Осы  микротопонимдік  атауларға  және  аталған  нысандарға  қатысты 
ақпараттарда  мифологиялық  сипаттағы  танымдық  деректер  бар.  Әрине,  бір  кездерде  киелі  орындар 
саналған үңгірлердің сакральді мәні уақыт өте бәсеңдей берген, сол себепті үңгірлерге қатысты кейбір 
мифологиялық ақпараттар ұмыт болған. Егер көне замандарда үңгірлер зиярат ететін, белгілі бір ырым-
жоралар  (ритуалдар)  өткеретін  киелі  орындар  қызметін  атқарған  болса,  кейінгі  дәуірлерде  олар  киелі 
функцияларынан айрылған. 
Ал  Қазығұрт  аймақтық  топонимиясында  сумен  байланысты  аңыздық  танымдардың  мейлінше 
қарабайырланған  сарқыншақтарын  кейбір  гидронимдік  атаулардан  байқауымызға  болады.  Ежелгі 
замандарда бұлақ, су атауларында имплицитті (жасырын) түрде «толыққанды» мифологиялық ұғымдар 
кешенді түрде болған шығар, ал талай дәуір өткен соң сол атауларда (су нысандарында) тек «қасиетті», 
«әулиелі»,  «емдік  шипасы»  бар  деген  қарабайырланған  ұғымдар  ғана  сақталған.  Мысалы,  Көктөбе 
бұлағы қасиетті, емдік шипасы бар су көзі болып саналады.Көктөбе бұлағы төңірегінде Ана бұлақ, Ата 
бұлақ, Бала бұлақ, Қыз бұлақсынды бұлақтардың орналасуында да мифологиялық астарлар бар. 
Қазығұрт тауының солтүстік жағында бес-алты шақырымдай жерде Ғайып ерен – Қырық шілтен деп 
аталатын киелі (кешенді) әулие орналасқан. 
Ғайып  ерен  қырық  шілтенге қатысты  диссертацияда  келтірілген  деректер  мен  дәйектемелерге 
қарағанда,  қазақ  жерінде,  соның  ішінде  Оңтүстіктегі  Қазығұрт  аймағында  сопылық  исламның  өткен 
замандарда  кең  етек  жаюы  орын  алған  сияқты.  Сопылық  дүниетанымның  кейбір  көріністерін  жанама 
түрде болса да топонимикалық материалдардан да аңғаруымызға болады. 
Ясауи  тариқатының  пірлері  (әулиелері)  өз  есімдерін  Қазығұрт  аймағының  топонимиясында 
(микротопонимиясында)  азды-көпті  болса  да  қалдырды.  Әдетте,  ондай  агитопонимдер 
(агиомикротопонимдер)  сопы  қайраткерлерінің  жерленген  орындарымен  байланысты  болып  келеді. 
Сопы-пірлердің жерленген орындары киелі болып саналған және де сол сопылардың өмірі мен жасаған 
кереметтері аңыз-әпсана түрінде халық арасында кеңінен таралған. 
Мәселен,  Қожа  Ахмет  Ясауидің  шәкірті  болып  саналатын  Ақбура  әулие  Қазығұрт  баурайынан 
Түркістандағы  намазға  қас  қағым  сәтте  жетіп,  сол  намазға  қатысып  тұрады  екен.  Ақбура  әулие 
173 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Қазығұрттың  етегіндегі  бұлақтың  басында  жерленген,  күні  бүгінге  дейін  осы  жер  қасиетті  болып 
саналады. «Ақбура әулие» деп аталатын киелі орынға баратын зияратшылардың қатары азаймайды. 
Қазығұрт  өңіріндегі  сопылар  культімен  байланысты  тағы  бір  микротопоним  Қазығұрт  тауының 
оңтүстігіндегі Тұрбат ауылында жерленген Ысмайыл атамен байланысты.  
Елі мен жерін қастерлеген халықтың әулиесі де, киелі жерлері де көп. Салыстырмалы түрде Оңтүстік 
Қазақстанның  өзге  өңірлеріне  қарағанда,  Қазығұрт  аймағы  киелі,  қасиетті  жерлерге,  тарихи 
ескерткіштерге бай. Олардың көпшілігіне халық зиярат етіп, жәрдем тілейді.  
Әулиелік,  көріпкелдік  қасиет  дарыған  кісілердің  есімдерімен  байланысты  топонимдер  мен 
микротопонимдер: Ақ ата, Қызыл ата, Кісен ата, Жүрек ата, Жанкел әулие, Нау ата, Салиха ана, Мейрам 
ана,  Көктен  ата,  Жалаулы  ата,  Қыз  әулие,  Шоқы  ата,  Көзді  ата,  Қазығұрт  ата т.б.  болып  келеді.  Бұл 
келтірілген атаулардың бәрінің де түрлі нұсқада айтылатын аңыздары кездеседі. 
Қазақ  халқының  аксиологиялық  рухани  құндылықтарының  бірі  –  ел  батырларын  қастерлеу;  елін, 
жерін қорғаған елі, жері үшін жанын қиған батырлар есімдерін жер-су аттарында мәңгі етіп қазақ халқы 
«топонимиялық жадында» сақтай білген.  
Қазығұрт өңірінің жер, су, тау-тас, мекен, әулие орындары аттарына байланысты айтылатын аңыздар 
мен  әпсаналардың  үлкен  этнотанымдық  (дүниетанымдық)  мәні  бар,  сол  өлкенің  тарихынан,  тұрмыс-
тіршілігінен,  әдет-ғұрыптарынан  мағлұматтар  береді.  Осыған  қарағанда,  топонимдер  мен 
топонимикалық  аңыздар  белгілі  бір  өңірдің  (аймақтық)  топономиялық  ғалам  бейнесін  құруда, 
қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. 
Қазығұрт  өңірінің  түп  қазығы,  ең  киелі,  қасиетті  орны  –  Қазығұрт  тауы  жөнінде  топонимикалық 
аңыз-әпсаналар ғасырлар қойнауынан күні бүгінге жетті деп айтуымызға болады. 
Осы  аңыз-әпсаналарда  топан  су  кезінде  Қазығұрт  тауына  тоқтаған  Нұхтың  кемесі  жөнінде,  кеме 
үстінде  аман  қалған  төрт  түліктің  осы  Қазығұрттан  тарағаны  жайында  баяндалады.  Әлемдік 
мифологиясында  «топан  су  және  киелі  тау  басында  тоқтаған  кеме»  мәселесін  тарататын  басқа  да 
әпсаналар  нұсқалары  бар  екенін  ескерсек,  Қазығұрт  тауына  және  Нұхтың  кемесі  жайындағы  қазақ 
нұсқасының өзіндік ерекшеліктерін атап көрсеткеніміз жөн болар [6].  
Ел арасында Қазығұрт тауына байланысты әпсаналар сақталып, кеңінен тараған деп айтуымызға болады. 
Шын  мәнінде,  Қазығұрт  тауына  қатысты  ел  ішінде  төрт  әпсана  бар  көрінеді.  Біріншісі  –  топан  су  мен 
Нұхтың  кемесі  жөніндегі  (Қазығұрттың  шыңына  тоқтағаны  жайындағы)  аңыз,  екіншісі  –  Қазығұрттың 
басынан тіршілік алған төрт түлік жөніндегі әпсана; үшіншісі – Қазығұртта өмір сүрген әулие Қазығұрт ата 
жайындағы аңыз, төртіншісі – Қазығұрт тауымен соғысқан таулар («таулар соғысы») жөніндегі аңыз.  
Қазығұрт  тауына  байланысты  қазақ  елі  аузындағы  аңыз-әпсаналарды  монотеистік  діндерден  (ислам, 
христиан)  бұрынғы  прототиптік  нұсқалардан  тарауы  да  мүмкін,  ал  енді  мұсылмандық  (құрандық) 
нұсқасының  қазақ  нұсқалары  болғанымен,  бұл  аңыз-әпсаналарды  сол  өлкені  мекендеген  халықтың  төл 
туындысы  деуге  әбден  лайық.  Дегенмен,  Қазығұрт  тауына  қатысты  аңыздар  мен  әпсаналардың  мына  бір 
ерекшеліктері бірден көзге түседі: халық арасында кең тарағаны; ғасырлар бойы сақталғаны (фольклорлық 
жанр  үлгісінде);  діни  нұсқаларынан  бөтен  төрт  түлік  пірлері  туралы  нұсқалары  болуы;  аңыздарға 
байланысты  топонимдердің  (микротопонимдердің)  Қазығұрт  тауында  табылуы  (орналасуы,  локальдануы); 
осы  аңыздарға  байланысты  сенім-нанымдарының  жалпы  және  жергілікті  халықта  жоғалмағандығы  (киелі 
тауға, қасиетті орындарға зиярат ету, мал сою, ырым-жоралғыларды жасау т.б.) [7]. 
Жоғарыда  сөз  етілген  Қазығұрт  тауына  байланысты  аңыздар  мен  әпсаналар діни-мифологиялық 
топонимикалық  аңыз-әпсаналарға жататын  болса,  Қазығұрт  аймағындағы  бірқатар  аңыз-
әпсаналар тарихи-топонимикалық және жалпы топонимикалық аңыздар болып келеді.  
Әдебиеттер 
1.
 
Мырхалықов Ж., Қазығұрттың басында кеме қалған. 
2.
 
Тоғанай Т., Қазығұрт. Энциклопедия // Алматы, 2002 жыл. 
3.
 
Қойшыбаев Е., Қазақстанның жер-су аттары сөздігі // Алматы. Мектеп баспасы, 1985 жыл.  
4.
 
Насыров Р.Р., Южный Казахстан // Алматы, 1988 год. 
5.
 
Ергебеков Қ., Қазығұрттың басында кеме қалған // 2012 жыл. 
6.
 
Жетпісбаев М., Қазақстың қазық жұрты-Қазығұрт // Астана, 2012 жыл. 
7.
 
Аңыздың астарында шындық шөккен // Азия транзит, № 3/4, 2007 жыл. 
 
174 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Повстян Л.А. 
Многопрофильный колледж гражданской защиты, г. Кокшетау 
Анисова А.С. 
Многопрофильный колледж гражданской защиты, г. Кокшетау 
 
НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА ЯЗЫКОВОГО СОЗНАНИЯ ЖИТЕЛЕЙ 
АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Аннотация: В статье рассматривается коммуникативно- релевантные черты коммуникативного поведения, что 
определяет национально- культурную специфику языкового сознания языковых личностей.  
Summary: The given article considers communicative- relevant features of communicative behavior, which determine 
national- cultural specifics of language conscience.  
 
Одной  из  составляющих  модели  описания  коммуникативного  поведения  той  или  иной 
лингвокультурной  общности  является  описание  национального  характера  [1].  Цель  данного 
исследования  –  представить  коммуникативно-речевой  автопортрет,  полученный  на  основании 
верифицирующего  эксперимента,  проведенного  на  базе  многопрофильного  колледжа  гражданской 
защиты среди обучающихся 2- курса. 
В  анкетировании  приняли  участие  100  обучающихся  в  возрасте  16-18  лет.  Обучающимся  была 
предъявлена анкета с набором коммуникативных признаков поведения казахского и русского этносов.  
Анкетирование  ставило  целью  получить  подтверждение  или  комментарий  о  коммуникативном 
поведении казахского этноса у обучающихся русской национальности и о коммуникативном поведении 
русского этноса у обучающихся казахской национальности.  
В  анкете  были  представлены  основные  особенности  речевого  и  коммуникативного  поведения, 
принятого в казахской и русской культурах, которые были объединены в три группы признаков:  
1) речевые особенности; 
2) особенности ведения разговора; 
3) особенности невербального поведения при разговоре. 
Результаты проведенного анкетирования позволили нам составить коммуникативно-речевой портрет 
казахов и русских. Он представляет следующий набор перечисляемых ниже коммуникативных качеств. 
При общении для казахов характерен нормальный (не медленный и не быстрый) темп речи, имеются 
паузы  между  высказываниями,  невысокая  громкость  речи.  Казахи  много  говорят,  проявляют 
сдержанность  в  манере  беседы,  не  перебивают  собеседника,  выслушивают  его  до  конца,  не  задают 
вопросов.  У  них  много  жестов,  скупая  мимика,  сдержанное  выражение  лица,  манера  речи- 
уровновешанная,  преобладающее  выражение  лица-  спокойное,  уверенное,  допускают  в  диалоге 
уместные шутки.  
Согласно результатам анкеты для руссих характерен нормальный (не медленный и не быстрый) темп 
речи,  говорит  отдельными  словами,  с  паузами,  высокая  громкость  речи.  Русские  говорять  много,  по 
эмоциональности- более и менее открытые, много говорят, слова не растягивают, улыбка- вежливая, не 
говорящая  ни  о  чем,  преобладающие  выражения  лица-  спокойное,  уверенное,  доброжелательное, 
радостное,  приветливое,  приятное,  вдумчивое,  задумчивое.  Объем  жестикуляции-  мало,  допускают  в 
диалоге уместные шутки.  
Для определения национальных черт характера респондентам дали задание назвать черты характера, 
которые по их мнению, наиболее свойственны казахам и русским.  
Обучающиеся  русской  национальности  охарактеризовали  казахов  следующим  образом:  вежливые, 
тактичные,  общительные,  разговорчивые,  дружелюбные,  приветливые,  любознательные,  веселые, 
добрые, открытые. 
Обучающиеся  казахской  национальности  дали  следующую  характеристику  русскому  этносу: 
вежливые, общительные, темпераментные, любознательные, веселые, упрямые, внимательные. 
Коммуникативное  поведение  характеризуется  определенными  нормами,  которые  позволяют 
охарактеризовать  его  как  нормативное  или  ненормативное.  О  нормах  коммуникативного  поведения 
можно говорить в четырех аспектах: общекультурные нормы, групповые нормы, ситуативные нормы и 
индивидуальные  нормы.  Общекультурные  нормы  коммуникативного  поведения  характерны  для  всей 
лингвокультурной общности и в значительной степени отражают принятые правила этикета, вежливого 
общения. Они связаны с ситуациями самого общего плана, возникающими между людьми в целом вне 
зависимости  от  сферы  общения,  возраста,  статуса,  сферы  деятельности.  Это  такие  ситуации,  как 
привлечение  внимания,  обращение,  знакомство,  приветствие,  прощание,  извинение,  комплимент, 
175 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
разговор  по  телефону,  письменное  сообщение,  поздравление,  благодарность,  пожелание,  утешение, 
сочувствие, соболезнование и др [2].  
Ситуативные  нормы  обнаруживаются  в  случаях,  когда  общение  определяется  конкретной 
экстралингвистической  ситуацией.  Такие  ограничения  могут  быть  различны  по  характеру.  Так, 
ограничения  по  статусу  общающихся  позволяют  говорить  о  двух  разновидностях  коммуникативного 
поведения - вертикальном (вышестоящий – нижестоящий) и горизонтальном (равный – равный) [3].  
В ситуативных нормах коммуникативного поведения может наблюдаться национальная специфика: 
так, общение мужчины и женщины в русской культурной традиции выступает как горизонтальное, а в 
мусульманской  -  как  вертикальное;  общение  старшего  с  младшим  у  мусульман  гораздо  более 
вертикально, чем у русских и т.д. 
Нас  интересуют  в  данной  работе  общекультурные  и  отчасти  групповые  и  ситуативные 
коммуникативные нормы. Наука о коммуникативном поведении, как нам представляется, имеет в своей 
структуре  три  основных  раздела:  теоретический  (теория  науки,  терминологический  аппарат), 
описательный  (конкретное  описание  коммуникативного  поведения  того  или  иного  народа)  и 
объяснительный  (объяснение  выявленных  закономерностей  и  особенностей  национального 
коммуникативного  поведения).  Коммуникативное  поведение  народа  выступает  в  реальной 
коммуникации  в  двух  аспектах  –  вербальном  и  невербальном.  Вербальный  аспект  связан  с  речевыми 
формами выражения мысли, невербальный – с неречевым, но участвующими в коммуникации (жесты, 
мимика,  дистанция,  позы  и  др.).  К  коммуникативному  поведению  примыкает  социально  и 
коммуникативно  значимое  бытовое  поведение  -  совокупность  предметно-бытовых  действий  людей, 
получающих  в  данном  обществе,  в  данной  лингвокультурной  общности  смысловую  интерпретацию  и 
тем  самым  включающихся  в  общий  коммуникативный  процесс  и  влияющих  на  поведение  и  общение 
людей.  Это  своеобразный  «язык  повседневного  поведения»  или  социальный  символизм.  Социальный 
символизм - это отражение в сознании людей семиотической функции, которую приобретает в той или 
иной  культуре  определенное  действие,  факт,  событие,  поступок,  тот  или  иной  элемент  предметного 
мира.  Все  эти  явления  обретают  в  культуре  народа  и  в  его  сознании  определенный  символический 
смысл, единый для всего данного социума или для какой-то определенной социальной группы [4, 46-48]. 
Для  наблюдения  национальной  специфики  коммуникативного  поведения  ситуативной  нормы  мы 
провели  анкетирование  на  тему:  «Общение  с  малознакомыми  и  незнакомыми».  В  анкетировании 
приняли  участие  20  обучающихся  казахской  национальности  и  20  обучающихся  русской 
национальности 2- курса многопрофильного колледжа гражданской защиты. 
Согласно  результатам  анкеты  мы  пришли  к  выводу,  что  казахи,  проживаюшие  на  территории 
Акмолинской области: 
- 
свободно вступают в разговор с незнакомыми людьми, 
- 
в разговор с незнакомыми можно вступить для того, чтобы спросить время, спросить дорогу, 
- 
иногородние, люди пожилого возраста чаще вступают в разговор с незнакомцами; 
- 
нужно извиняться перед обращением к незнакомым; 
- 
основные  темы  разговоров  с  незнакомыми  в  автобусе,  в  поезде,  в  самолете,  в  больнице:  погода, 
путешествие, экономика; 
- 
с незнакомыми не принято говорить о деньгах, о возросте, о личной жизни; 
- 
с незнакомыми людьми здороваются, прощаются с ними, просят их о помощи, на вопросы отвечают 
вежливо. 
Результаты  анкетирования  дают  следующую  характеристику  русскому  этносу,  проживающему  на 
территории Акмолинской области: 
- 
свободно вступают в разговор с незнакомцами; 
- 
в разговор с незнакомцами вступают люди разного возраста; 
- 
перед обращением необязательно извиняться перед незнакомыми; 
- 
в автобусе, в поезде, в самолете попутчикам не принято разговаривать; 
- 
с незнакомыми нельзя вести беседу о своей личной жизни, о материальном положении; 
- 
подростки не любят вступать в разговор с незнакомыми; 
- 
с незнакомыми необязательно здороваться и прощаться; 
- 
незнакомым помагают и просят у них помощь.  
Сравнивая полученные результаты важно отметить, что национально- коммуникативная специфика 
коммуникативного  поведения  казахского  и  русского  этносов,  проживающих  на  территории 
Акмолинской  области  совпадают  во  многом,  отличительных  черт  мало:  казахи  перед  обращением  к 
малознакомым людям просят извенения, русские – нет, у казахов принято здороваться с незнакомыми 
людьми, у русских – нет. 
176 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: