ИСТОРИЧЕСКИЙ ОБЗОР ВОЗНИКНОВЕНИЯ И РАЗВИТИЯ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
121 
распространялся  от  Казалинска  вниз  по  течению  до  предустьевой  морской 
полосы.  В  этот  период  развивающийся  промысел  базировался  преимущественно 
на  таких  проходных  и  полупроходных  рыбах  как  шип,  усач,  лещ  и  жерех. 
Морской  же  промысел  ограничивался  узкой  полосой  взморья.  О  его  масштабах 
можно судить по следующим данным:  в предустьевом пространстве в это время 
было задействовано около 20 лодок, в низовьях Сырдарьи функционировало всего 
274 снасти, а в низовьях и дельте Амударьи – 112 снастей /2/. 
Начиная с 1899 г. промысел из рек начинает выходить в море, когда рыбаки 
начали  постепенно  занимать  на  морском  побережье  наиболее  удобные  для 
рыболовства  участки.  В  этот  период  по  официальным  данным  в  Сырдарье, 
Амударье и в море имелось уже 1318 снастей, в том числе 334 – в реках /2/. 
В 1899 г. вылов рыбы в море и в низовьях реки составил 30155 ц., не считая 
вылова на юге моря и в дельте Амударьи. Зимний подледный лов в этот период 
практически не использовался, он в основном практиковался только в летнюю и 
осеннюю  путину.  Как  правило,  рыбаки  промышляли  большей  частью  шипа,  усача, 
сазана, жереха, сома и леща, в небольшом количестве  – воблу, белоглазку, шемая.  
Орудиями лова были самоловы, крючья, неводы, аханы, ставные неводы,  также 
казы и саки. При речном рыболовстве  рыбу ловили при помощи плавных и  ставных 
сетей.  Плавная  сеть  была  основным  орудием  лова,  но  с  1893  г.  она  начинает 
вытесняться  неводом,  который  был  наиболее  удобным  орудием,  позволяющим 
ловить разнообразные виды рыбы (см. таблицу 1). 
Во  многом  картину  развития  рыбопромышленности  в  Аральском  регионе 
изменило  проведение  Ташкентской  железной  дороги.  Во-первых,  с  начала 
использования  железной  дороги  неосвоенные  рыбные  богатства  Арала  вызвали 
широкую  тягу  рыбаков  не  только  сопредельных  территорий  Например,  на 
постоянное  поселение  на  Арал  начали  переселяться  крестьяне  Самарской, 
Саратовской, Воронежской и других губерний Российской империи.  На островах 
моря и берегах рек обосновываются  также рыбаки с Азовского моря, Бессарабии 
и  старообрядцы-липоване  с  дельты  Дуная.  Первоначальным  временем  их 
проникновения является последняя четверть XIX века.   
Таблица 1 
Количество орудий лова в низовьях Сырдарьи /3/. 
Год 
Количество снастей 
в т.ч. плавных 
сетей 
в т.ч. неводов 
1889 
327 
- 
1890 
236 
29 
1891 
283 
87 
1892 
246 1 
58 
1893 
120 
168 
1894 
133 
129 
1895 
154 
147 
1896 
186 
117 
1897 
86 
273 
1899 
79 
- 
Высылка переселенцев на территорию Казахстана из России, в частности с 
реки  Урал,  проходила  в  два  этапа:  а)  в  1875  году  –  переселение  уральских 
казаков-старообрядцев; б) в 1877 году – семей ссыльных уральцев. Причинами их 
выселения  было  неповиновение  новому  «Положению  о  воинской  службе, 
общественном  и  хозяйственном  управлении  Уральским  казачьим  войском»  и 
мятеж  в  1874  г.  уральских  казаков-старообрядцев  Уральского  казачьего  войска. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
122
 
Вновь прибывшие поселенцы использовали такие  новые методы и орудия лова, 
как вентери, гонные сети, трандады и т. д. /1/ 
Во-вторых, 
проведение 
железной 
дороги 
послужило 
причиной 
возникновения  поселка  Аральска  в  1905  г.,  который  составил  острую 
конкуренцию  Казалинску  и  постепенно  стал  административным  и  деловым 
центром  рыбной  промышленности  региона,  о  чем  свидетельствует  рост 
железнодорожного  грузооборота  рыбных  товаров.  Перевозка  рыбных  грузов  по 
железной дороге за отдельные годы характеризуется следующей таблицей /3/.  
Таким образом, если до 1906 г. Рыбопромышленность в исследуемом нами 
регионе  развивалась медленными темпами. В этом сказалось е отдаленность края 
и отсутствие удобных путей сообщения, но со строительством линии Ташкентско-
Оренбургской  железной  дороги  рыбный  промысел  начал  развиваться  бурными 
темпами. Так, в 1905 г. по железной дороге было вывезено  2 872 600 кг рыбы, в 
1906 году – 14 344 192 кг, в 1910 году в десять раз больше /4/. 
Таблица 2 
Количество грузоперевозок рыбной продукции по Ташкентско-Оренбургской 
железной дороге 
Год 
Грузооборот рыбы  ( в центнерах) 
Всего  
В том числе 
красной рыбы 
1905 
28726 
- 
 1906 
137572 
8812 
1907 
141810 
1304 
1908 
169683 
8150 
1909 
301158 
2119 
1910 
326815 
3749 
1911 
242707 
2445 
1912 
288066 
3088 
С  этого  времени  рыболовство  принимает  промышленный  характер, 
обнаружив  бурный  рост  в  1909  г.,  улов  в  течении  которого  достиг  рекордной 
цифры довоенного периода (393129 ц. против  47990 ц. улова 1905 г.). 
Начиная  с  1910  г.,  вылов  рыбы  по  Аральскому  бассейну  систематически 
возрастает  и  в  1915  г.  достиг  483000  ц.,  затем  началось  постепенное  снижение 
уловов  из-за  военных  действий  в  период  первой  мировой  войны,  революции  и 
гражданской  войны.  О  влиянии  указанных  событий  на  экономику  Аральского 
добывающего  промысла  свидетельствуют  следующие  цифры  добычи  рыбы  (см. 
таблицу 3) /3/ 
Таблица 3 
Показатели добычи рыбы Аральским добывающим промыслом 
Год 
Добыча 
(в центнерах) 
1917 
244500 
1919 
65200 
1920 
27710 
1921 
44010 
Первая  мировая  и  гражданская  войны  привели  к  уменьшению  численности 
рыбаков, рыболовного снаряжения и флота, что повлияло на сокращение добычи 
рыбы за 4 года в 5 раз. Понижение уловов в свою очередь положительно сказалось 
на состоянии рыбных запасов.  
В-третьих,  железная  дорога  повлияла  на  прибытие  на  Аральское  море  крупных 
рыбопромышленников, которые создали на берегах и островах моря рыбные промыслы 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
123 
по  астраханскому  образцу,  когда  ловцы-казаки  подряжались  к  крупным 
промышленникам  и  брали  у  них  необходимые  на  снаряжение  деньги,  обязуясь 
сдавать  рыбу  по  тем  ценам,  которые  назначали  промышленники. 
Рыбопромышленники  с  Каспия  организовали  наспех  законченные  рыбные 
хозяйства,  используя  тактику  наименьших  затрат  на  постройку  промысловых 
заведений  и  флота.  Их  основная  цель  состояла  в  усиленном  оборачивании 
вложенных  предпринимательских  средств  для  получения  быстрой  и  легкой 
выгоды.  Такой  хищнический  подход  и  безмерная  эксплуатация  труда  рыбаков 
особенно  сказались  в  военные  годы,  когда  построенные  частными 
предпринимателями  легкого  типа  промыслы  и  фактории  пришли  в  состояние 
ветхости  и  негодности.  В  итоге,  зависящие  от  ростовщического  кредита 
рыболовецкие хозяйства  в  военный  период  распались  и находились в  состоянии 
глубокого упадка и обнищания. 
До  1926  г.  попытки  ряда  организаций  возродить  рыбопромышленность  на 
Аральском  море  оказались  неудачными,  за  исключением  Госпароходства. 
Замешательством      обобществленного  сектора  на  Аральском  море  в  1923-1928  гг. 
воспользовались  частные  предприниматели.  Послевоенный  частники  также 
уклонялись от затрат на промысловое строительство и всячески прививали среди 
рыбаков  тенденции  кустарной  переработки  рыбы.  Таким  образом,  кустарный 
рыбный товар стал объектом скупных операций частников /5/. 
Это  привело  к  тому,  что  рыбаки  начали  отвлекаться  от  лова  в  сторону 
кустарного  производства,  что  также  повлияло  на  их  отрыв  от  промыслов 
Аральского  рыбного  треста,  который  в  свою  очередь  был  обязан 
противопоставить  кустарной  переработке  рыбы  промышленную,  то  есть 
«построить  или  капитально  отремонтировать  промысловые  и  прочие 
сооружения»,  чтобы  удовлетворить  возрастающий  с  каждым  годом    спрос  на 
рыбную продукцию. 
Противодействие продолжалось с 1926 г. до второй половины 1928 г., когда 
крупные  рыбопромышленники  всячески  старались  сохранить  рыболовецкий 
посол,  поскольку  такой  товар  попадал  в  русло  частного  капитала  и  подпитывал 
разветвленную сеть перекупщиков и торговцев.  
Поэтому  с этого времени по станицам были образованы ссудные капиталы 
из  станичных  средств  для  организации  выдачи  ссуд  рыбакам  на  снаряжение  к 
лову, чтобы они перестали зависеть от перекупщиков при продаже рыбы. Кроме 
того,  вышло  постановление  о  сдаче  войсковых  вод  в  аренду,  чтобы  исключить 
возможность эксплуатации ловцов. 
Таким  образом,  рыболовство  в  Аральском  бассейне  прошло  в  своем 
развитии  несколько  этапов  от  простых  форм  единоличной  рыбной  ловли  до 
развитой  рыбопромышленности.  Данный  вид  промысла  начал  усиленно 
развиваться под влиянием русского населения, в частности, с появлением в крае 
казачества,  а  также  в  результате  расширения  торгово-экономических  связей  с 
Российской империей, с увеличивающимся спросом на продукцию рыболовства. 
ЛИТЕРАТУРА 
1.http://kungrad.com.
 
2.Берг Л.С. Рыбы и рыболовство в устьях Сыр-Дарьи и Аральского моря. – СПб., 
1900. – 180 с. 
3.Материалы по ихтиофауне и режиму вод бассейна Аральского моря. – М., 1959. 
–150 с. 
4.Рыбное хозяйство. – М., 1922. – 60 с. 
5.Архив г.Аральска. Ф.100. Оп.1.Д.14. Л.32. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
124
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада Арал бассейніндегі балық аулау шаруашылығының құрылуы мен 
дамуына тарихи шолу жасалынады.  
 
РЕЗЮМЕ 
В статье основное внимание уделено становлению и развитию рыболовного 
промысла на территории бассейна Аральского моря. 
 
 
 
 
СҮЙЕК ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МӘНІ 
 
Ибадуллаева З.Ҿ. - т.ғ.к., доцент м.а. 
( Түркістан қ., Ясауи атындағы ХҚТУ) 
 
Қазақтың  дҽстүрлі  мҽдениетінің  белгілі  бір  бҿлігін  құрайтын  сүйек  жҽне 
оның  этнографиялық  мҽні,  оның  қазақи  болмыстағы  этномҽдени  ерекшеліктерін 
ғылыми  тұрғыда  зерделеу  қазақ  этнографиясы  үшін  маңызды  мҽселелердің  бірі. 
Сол  себептен  сүйектің  этнографиялық  болмысы,  атап  айтқанда  сүйектің 
қолҿнердегі, жалпы сүйек туралы түсініктің ҿзі, оның ҽдет ғұрып, салт дҽстүр мен 
наным  сенімдер  жүйесіндегі  орны  жҽне  ұлттық  ойындар  жүйесіндегі  қызметтері 
мен ҿзіндік мҽдени бітімдері ғасырлар бойы қалыптасқан жүйе. Сүйектің ҿзіндік 
болмыс  бітімі  ҽдет-ғұрып,  салт-дҽстүрлерде,  қолҿнерде,  халықтық  емдеу 
тҽсілдерінде  жҽне  ұлттық  ойындарда  даралануы  табиғат  пен  халық  (этнос) 
арасындағы заңдылық. Сүйектің этнографиялық мҽнінен біз халқымыздың бай ой 
дүниетанымын,  білгірлігі  мен  ілімін,  ой-санасын,  сондай-ақ  халық  шеберлігін  
аңғарамыз.  
Сүйекке  қатысты  атау,  түсінік,  ұғымдар  ең  алдымен    жан  жануарлар  мен 
хайуанаттар  сүйегі  жҽне  адам  қаңқасы  екендігімен  ескеріле  отырып,  сүйекке 
қатысты  ҿлшемдердің  де  қазақ  дүниетанымында  бар  екендігі,  оның  бүгінгі  ҿмір 
тұрмысында да рухани мҽдениетіміздің бір қыры екендігін естен шығармауымыз 
керек. Сондай-ақ сүйек атауы рудың, жалпы тектің шыққандығымен түсіндіріліп, 
ол  барлық  түркі  халықтарына  ортақ  екендігі  аңғарылады.  Осыған  байланысты 
қазақ  баласы  бір  бірімен  жҿн  сұрасқанда  «сүйегің  кім?»  деген.  Ҽдетте  қазақ 
ұғымында  тайпа,  ел,  ру  жақындастық  түсініктерін  де  «сүйек»,  «сүйектес»,  «бір 
сүйектен»  деген  атаулармен  айтқан.  Мұндай  жақындастық,  туыстық  қарым 
қатынастағы  түсінік  басқа  түркі  халықтарында  да  кездесетіндігін  ғылыми 
зерттеулер айғақтайды.  Мҽселен, бұл туралы зерттеуші этнограф Д.Ескекбаевтың 
зерттеуінде де жан-жақты қарастырылған /1/.   
Алтай, тува тілінде де тайпа, халық ұғымы – тұтастай «сүйек» деп аталады. 
Қазақи салт – дҽстүрде сүйек сакральды күшке баланып, рухани дүниенің кҿрінісі 
саналды. Жан жануарлардың дене бҿліктері саналған сүйек атауларының да ҽрбір 
салт дҽстүрде ҿзіндік қызметі болды.  
Кейбір  сүйек  бұйымдар  осы  уақытқа  дейін  ҿзінің  архаикалық  ерекше 
нанымдық  мҽнін  жоғалтпай  келеді.  Ата-бабадан  келіп  жеткен  наным-сенімдер 
жүйесінде  мал  мен  жануарлардың  жекеленген  сүйек  бҿліктері  қорғау,  желеп-
жебеу  күштеріне  ие.  Нанымдық  ғұрыпта  жан-жануарлардың  бас  сүйегі,  мүйізі, 
тырнағы,  тұяғы,  сирағы,  жауырыны,  қары  жілігі,  мойын  омыртқасы,  тарамысы 
қолданылды. Олардың кейбірі бойтұмар ретінде де тағылды.   

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
125 
Халықтық ҽдет ғұрыптарда қойдың мойын омыртқасының  ҿзіндік қасиеті 
бар.  Мҽселен,  Моңғолия  қазақтарының  арасында  жас  жұбайлар  отау  құрғаннан 
кейін күйеу жігітке қойдың мойын омыртқасын тіс тигіздіртпей жегізіп, жігіт оны  
түндіктен  сыртқа  лақтыруы  қажет.  Бұл  қазақта  «мойын  тастар»  деп  аталады  да, 
оның  мағынасы  бойынша  жас  отаудың  түндігінен  мойын  омыртқаны  күйеу 
жігіттің  лақтыруы  «жас  отаудың  босағасы  берік,  түтіні  түзу  шығатынына  
себепкер» деген ырыммен жасалады /2, 252-б/.  Ал Қосағаш қазақтары арасында 
егер  сүйек    шаңырақтан  түзу  шықса  онда  қалыңдық  бақытты  болады  деп 
есептелген /3, С.99/.   
Сонымен  бірге  дҽл  осы  мойын  омыртқаның  жас  босанған  ҽйел  үшін  де 
қадір  қасиеті  ерекше.  Қалжаға  сойылған  қойдың  мойын  омыртқасын  босанған 
ҽйелдің  сыбағасы  ретінде  табағына  тартады.  Мойын  омыртқаны  жас  босанған 
ҽйел  тіс,  пышақ  тигізбестен,  еті  мен  жұлыннан  тазартып  жегізіп  ілгізеді.  Халық 
ұғымында  мойын  омыртқаны  бҿлмей  жеу,  баланың    мойнының  тез  бекуіне 
себепші.  
Қарап  отырсақ,  қазақтың    наным  сенімінде  қойдың  мойын  омыртқасы  
«ҿмірге  жаңа  келген  сҽбидің,  оның  қадам  басуының,  жастардың  кейінгі    ҿмір 
тіршілігі  мойындай  бекіген  берік  болсын,  құт  береке  дарысын»  деген  мағынада 
жасалатындығын  байқай  отырып,  қойдың  мойын  омыртқасының  қазақ 
дүниетанымында  екі  дүниені  жалғастырушы  функциясын  атқаратындығын 
аңғарамыз /4, 132-б/.     
Халық  түсінігінде  кҽрі  жілік  аталып  кеткен  қары  жілікті  үй  адамдары 
ҿздері  мүжіген  соң,  үй  босағасына  мал  аман  болады,  үйді,  малды  ұры-қарыдан, 
пҽле-жаладан сақтайды,  - деп осы сүйек арасындағы тесігінен ши ҿткізіп, құрық 
ұстаған жылқышы тҽрізді етіп іліп қояды. Қары жілік қонаққа, бҿтен жат адамға 
емес,  керісінше  «ағайын  мінемейді»,  -  деп  ауыл  –  үй  адамдарының  табағына 
салынады.  «Қанына  тартпағанның  қары  сынсын»,  -  деуі  де  оның  ағайын 
арасының, отбасы мүшелерінің сыбағасы екендігін білдіреді. 
Қары жілікті қазақтар ердің алдыңғы қасына іліп, жылқы мен ер-тұрманды 
сақтаушы  ретінде  түсінген.  Ал  басқа  түркі  тілді  саналған  буряттар  мен 
түрікмендерде    қары  жілікті  бҿтен  адамға  берген.  Дегенмен  де  бұларда  да  бұл 
сүйектің  қорғау,  сақтау  қасиеті  болған.  Қары  жілік  атауының  мағынасы  бҿтен, 
жат  ұғымын  білдірді  /2,  253-б/.    Кҽрі  жілікті  қазақ  ҿсіп  келе  жатқан    ұлы  мен 
қызына ұстатпаған, ҽсіресе  қыз балаға «оң жақта отырып қаласың» десе, бойдақ 
балаға «сүр бойдақ» боласың  деген сеніммен ұстатпаған.  
Жауырынға  қатысты  наным  сенімдер  тізбегін  Сарыарқа  қазақтарының  
салт-дҽстүрлері  мен  ҽдет  ғұрыптары  туралы  жазған  М.Ибраевтың  ғылыми 
зерттеуіне  сүйенсек  /5,  147-б/,  тҿрт  түлік  мал  ҿсіріп,  кҿшіп  қонып  жүрген 
халқымыз  малдың    он  екі  мүшесінің  ішінде  жауырынды  ерекше  қадір  тұтқан.  
Тілімізде күш иесін «жауырыны жерге тимеген» деген балама атау бар. Қастасқан 
дұшпан ҿз бақталасының күш қайратын қайтару үшін жауырын тұсындағы жұқа 
шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш ҽдеттер де кҿп замандар бойы сақталып 
келген.  
Ертеде  жауырынмен  бал  ашқан.  Кҿптеген  түркі,  моңғол    жұрттарында 
ұшырасатын    жауға  қарсы  ҽрекет  жасау  шарасы  болып  саналған  жауырынды  от 
жалынына  қақтағанда    пайда  болған  сызат,  жолақтарына  қарап  бал  ашу 
(«жауырын  жағу»),  «жауырын  қарау»  болжам  жасау  сияқты  қызметтерді  атқару 
арнайы білімді қажет етеді /6,14-б/. Сондай-ақ ірі қараның, жылқының жауырыны 
ҽріп жазуға арналған тақта ролін де атқарған.   
Сақтаушы  күш  ретінде    үй  жануарлары  мен  жабайы  аңдардың,  ҽсіресе 
жылқының  бас  сүйегін  пайдалану  ырымы  кең  тараған.  Малдың  басын 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
126
 
қарақшылыққа  қою  рҽсімі  егінді  сырт  кҿзден  сақтау  ниетінен  туындаған.  Бас 
сүйекті жерге тастамай, мал-жан баспасын деп биік жерлерге: қораның тҿбесіне, 
жартастың үстіне, ағаштың бұтағына ілетін. Орталық Қазақстанда асқа сойылған 
жылқының  басын  бейіттің  маңдайшасына  қою,  Жетісу  егіншілерінде  қу  басты 
қадаға шошайтып қарақшы етіп тігу кездеседі.   
Біртіндеп бүкіл Орта Азиядағы сияқты қазақ егіншілерінің  арасында жерге 
қадалған ағашқа  жылқының, түйенің (сирек жағдайда сиырдың) бас сүйегін іліп 
қою  бақшалық  ҿнімдер  мен    жас  егіндікті  тіл  кҿзден  сақтайды  деген  сенім 
таралған.  Сондықтан  бау-бақшалар  мен  егіндік  алқаптардың  барлық  жерлерінде 
тіл кҿзден сақтайтын тұмарлар – ағарған бас сүйектер бой түзейді. Бүгінгі күннің 
ҿзінде саяжайлық бау бақшалардан кейде сырыққа ілінген малдың бас сүйектерін 
кездестіруге болады. 
Ҽйгілі жүйрік, бҽйге, жорға аттардың, батырлардың аттарының басын биік 
таулардың,  шыңдардың  басына  киізге  тігіп,  шиге  орап,  кебіндеп  қойған.  Мұны 
аттың  басын  кебіндеу  деп  атайды.  Қазақта  кейде  қу  басты  арнайы  жеке  сҿзбен 
«толағай»  деп  атайды.  Ҽдетте,  бас  құрметті,  сыйлы  адамға  тартылды.  Бас 
тартылмас бұрын «бастың жолын ашу» рҽсімі орын алған. 
Қазақтардың ежелгі сенімі бойынша жеті қазынаның бірі болып саналатын 
иттің бас сүйегін сақтық мақсатында пайдалану Қызылорда облысының Жалағаш 
ауданындағы Таң  ауылында кездескен /7, 46-б/. Кҿз тиген жағдайда даладан иттің 
бас  сүйегін  тауып  алғаннан  кейін,  оны  мұқият  жуып,  суға  қайнатқан  соң  осы 
сумен  баланы  шомылдырады.  Бұдан  кейін  иттің  бас  сүйегін  таза  ақ  шүберекпен 
орап,  жайлы  орындардың  біріне  қойып,  егер  балаға  тағы  да  кҿз  тисе  осы  ҽдісті 
қайталайтын болған.   
Балаға «кҿз тигенде» немесе «ит тигенде» оны діни наным-сенім белгілері, 
сондай-ақ  мұсылмандақ  негізде  құран  аяттары  жазылған  бойтұмар  баланың 
бесігіне ілінген, арнайы «дем салушы» молда,  қожа  немесе сол ауылдың имамы 
да құран аяттарын оқу арқылы емдеген.  
Ит  тиюді  емдеудің  тағы  бір  түрі  ҿте  ауыр  болған  жағдайда  иттің  жатқан 
жеріне  жҽне  иттің  бас  сүйегіне  шомылдыру.  Ол  бойынша,  иттің  жатқан  жеріне 
баланы  жалаңаштап,  ішін  сол  жерге  тигізіп  «Бисмиллҽ  рахман-р-рахим,  Тіл 
сұқтан аман ет, ит тигеннің итін қайтар» деп айтатын болған. Иттің басына жҽне 
сүйектеріне;  қабырға,  омыртқаларына  да  түсірген.  Бұл  туралы,  информатордың 
бірі;  «баласының  ҿте  ауыр  жағдайда  ит  тигендігін,  жҽне  оның  халінің  ҿте 
нашарлауына  байланысты,  иттің  бас  сүйегін  3  рет  қайнатып,  3-ші  қайнатылған 
суды суытып жылы күйінде шомылдырған. Сонда сол күннен бастап баланың беті 
бері қараған» /8/ -дейді. Емдеудің мұндай жолы бала бойындағы иттің иісін ит ҿзі 
иіскегенде ҿзімен бірге алып кетіп, бала бойынан шығады деген түсінік бар. 
Қазақи салт-дҽстүрде ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан сүйек атауына қатысты 
біршама  дҽстүрлер  бар.  Оның  қатарында  «сүйек  жаңғырту»,  «сүйекке  түсу», 
сондай-ақ далалық этикалық нормалармен біте қайнасқан «сүйекке таңба» сияқты 
құбылыстар  бар.  Сүйек  жаңғырту  –  қазақ  дҽстүрі.  Халықтық  дҽстүрде  «сүйек 
жаңғырту», «сүйек шатыс» деген сҿздер жиі кездеседі. Бұл да үйлену, құдандалық  
жолына  байланысты  шыққан  ғұрып.  Бұрын  құдандалы  болып  бірімен  бірі 
сыйласқан  екі  жақ,  екі  ру  бұрынғы  іліктілікті  қайта  жалғастыратын  болса,  оны 
«сүйек жаңғырту» деп атайды. Яғни бұл бұрынғы үзілген құдалық қайта жалғасыт 
деген  сҿз.  Жалпы  қазақ  рулары  бұрын  соңды  құдалық  салтты  бұзбай  қыз  алуды 
немесе  қыз  беруді  үнемі  қадағалап,  кей  жағдайларда  еске  салып  отырған. 
Қанаттас,  қоныстас  отырған  екі  елдің  бұл  қарым  қатынасы  елдің  тұтастығы  мен 
бірлігіне,  ҽлеуметтік  жағына  да  қатысты  болған  /9,  221-б/.  Ҿзімнің  жинаған 
этнографиялық  мҽліметтерім  бойынша  айтар  болсам,  осы  Түркістан  ҿңірінің 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
127 
тұрғыны Ауелбекова Базаркүл апаның (1948 ж. туған) айтуынша, оның күйеуінің 
туған шешесі ол бала күнінде қайтыс болады да, ол басқа ҽйелге үйленеді. Бірақ 
ол бала  кҿтермей, оның күйеуіне  ана болып  арада біраз  уақыт, дҽлірек айтқанда 
30-35 жыл ҿткенде екі ұрпақ бір бірімен суысып кетпесін деп, ҿгей анасы атанған 
екінші  шешесі  ҿзінің  тҿркін  жағы  саналған  еліндегі  жігіттің  біріне  баласының 
қызын беруге келіседі. Бұл рҽсім жоралғыны ҿздері «сүйек жаңғырту» рҽсімі деп 
атаған. Бүгінде ол екі жас 30-35 жас шамасында, 3 бала тҽрбиелеп отырған үлгілі 
отбасылардың бірі /10/. Ҽдетте мұндай жоралғы туысқандық, тамырластық мҽселе 
ұзап  кеткенде,  ұрпақ  аралық  сабақтастық  сақталсын  деген  ниетпен  жасалатын 
болған.  
Сүйекке  түсу  немесе  сүйекке  кіру  –  қайтыс  болған  кісіні  ақ  жауып 
арулауды  атайды.    Бұған  сүйекті  жуудың  жҿнін  білетін  аруақтың  ҿзі  қатарлы 
адамдары  кіреді.    Сүйегіне  кіретін  адамдарды  марқұмның  ҿзі  де  айтып  кетуі 
мүмкін.    Мҽйітті  жерлеудің  алғашқы  дайындықтарының  жосын-жоралғысының  
бірі  –  «ғұсылдандыру»  немесе  «сүйекке  түсу»  болып  табылады.  Ҿлікті  жуу 
кҿбінесе  «сүйекке  түсу»,  «сүйекке  кіру»  деп  те  аталады.  Сүйекке  кіретін 
адамдарды  марқұм  кҿреген  болса,  алдын  ала  белгілеп  кетеді,  ҽйтпесе  оның 
жанашыр туыстары не басы қасында жүрген молда белглейді.  
Сүйекке кіретін    адамдардың  саны  сүйекке  түсетін  адамдардың  саны  тақ, 
марқұммен  жұп  болып  шығады.  Ал  бұл  кҿрініс  Түркістан  жҽне  Жаңақорған 
ҿңірлерінде сүйекке түсушілер саны 4 адам, ал ҿліктің ҿзімен тақ сан бесеу, яғни 
олар  барынша  жанашыр  аталастар  немесе  аталас  қожалар  болады.  Олардың 
қызметтері  бірі  басын  сүйесе,  екіншісі  су  беріп  тұрса,  үшіншісі  су  құйып, 
тҿртіншісі жуады. Ҽдетте, олар мұрындық қап, қолғап киіп жуады. Осы сүйекке 
түскен  кісілерге,  қайтыс  болған  адамның  киім-кешектерін  «теберік»  («тҽбҽрік») 
ретінде  таратып  берген,  ал  мҽйітті  жуу  үшін  пайдаланған  қолғапты  ырым  етіп 
жара, ісік ауруларына пайдалану үшін алған. 
Саян түріктері арасында ҿлімді бір қара күш керек еткен соң, оның жанын, 
яғни «тынын» (демін) керек еткен соң алған деген сенім бар. Марқұмды олар «тоң 
соок» (нағыз сүйек) деп атады /11, - С.92-93/.      
Қазақи  салт  санада  дҽстүр  жҽне  ерекшелікті  бұзғаны  болса  немесе  оғаш 
қылығымен ел арсында кҿзге түссе, онда  ол жанұясы, туған-туысқаны, айналасы 
тарапынан шеттетіліп, сүйекке таңба салған, яғни бір қауым елге немесе бір рулы 
елге  таңба  салған  адам  болып  есептелінген.  Бұл  кҿрініс  Орта  Азия  жҽне  түркі 
халықтарының  арсында  да  бар.  Ал  керісінше,  қандай  да  болмасын 
жауапкершілікті  іс  тындырып,  ел  кҿзіне  ҿзінің  қадір  қасиетімен,  асқан 
жомарттығымен танылатын кісілерді «сүйегі асыл» деп атаған. 
Мал  сүйектерінен    де    ҽр  түрлі  ұлттық  ойындар:  ақсүйек,  асық,  тобық 
сияқты  түрлері    кең  тарады.  Асық  ойыны  балалар  үшін  ҿте  ұқыптылық  пен 
шапшаңдықты,  ҽрі  білгірлікті  танытатын  ойын  түрлерінің  бірі.  Ҽдетте  асық 
жіліктегі асық балалар еншісіне берілген. Мҽселен, сонау кҿне дҽуірлердің ҿзінде-
ақ  балалар  жерленген  қабірлерде    кҿп  мҿлшерде  қойдың  асықтары  кездеседі, 
олардың кҿбі қызыл жосамен боялған, ал қайсыбірінде ҿңдеудің іздері байқалады. 
Мұны бүгінгі күннің кҿрінісінен де байқауға болады. Себебі кҿп асықты иеленген 
ауыл  балалары  асықтың  ішінен  кейбірін  қызыл  бояумен  бояп,  оны  сақа  деп 
атаған.  
Тобық ойыны ҽдетте жезде мен балдыз арасында,  тамырлас, дос жарандар 
арасында,  сондай-ақ  құрбы  құрдастар  арасында  ойналатын  ертеден  келе  жатқан 
ойындардың  бірі.  Ол  бойынша  мүжілген  тобықты  ойнаушы  екі  адам  келісе 
отырып,  оған  куҽгерлер  міндеттей  отырып,  тобықты  біреуі  жасыруы  тиіс. 
Ойынның шарты бойынша тобықты жасырушыдан екіншісі  тобықты кез келген 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
128
 
уақытта  сұрауы  тиіс.  Егер  оны  жасырушы  дер  кезінде  кҿрсете  алмаса,  онда  ол 
үшін жасырушы сұраушыға айып тҿлеген. Ҽдетте, айыптың  шамасы немесе сый 
сияпаты алдын ала ойын басталмас бұын келісіледі  де, жасырушы  сол айтылған 
уҽдесінде  тұрады.  Бүгінде  мұндай  ойнаушылар  арасында  негізгі  берілетін 
айыптар  ұсақ  түйек  бұйымдардан  бастап,  зергерлік  алтын  бұйымдарға  дейін, 
керек  десеңіз  үй  жиһаздары  мен  кҿлік  түрлеріне  дейін  ауысып  жатқандығын  ел 
арасындағы мҽліметтер растайды.  
Сүйекті  халқымыз  кҿненің  кҿзі,  теберігі,  қасиеті  ретінде  мойындап,  қадір 
тұтқан. Сүйектің нанымдық қасиеті мен оның қолҿнердегі орнын халқымыз кҿне 
дҽуірден-ақ  білген.  Сүйек  ұқсату  ҿнерінің  тамыры  ҿте  тереңде  жатыр.  Сүйек 
бұйымдар  мен  сүйектеу  ҿнерінің  даму  эволюциясы  туралы  сҿз  еткенде  ең 
алдымен тас дҽуірінен бастаймыз.  Мҽселен, орта тас дҽуірі – мезолит кезеңінің ең 
басты  ҿнертабысы  –  садақ.  Шынына  келгенде  ол  адам  баласына  жоғарғы 
палеолитте  ақ  мҽлім  болған.  Бірақ  оның  кең  таралуы  жеке  аң  аулауға  кҿшуге 
байланысты  қажет  болды  /12,  82-б/.    Қазақстан  аумағында  қола  дҽуірі 
қоныстарының  кҿп  екені  мҽлім.  Оларға  жүргізілген  археологиялық  қазба 
жұмыстары, сол дҽуір тайпаларының қолҿнер кҽсіпшілігінде сүйек бұйымдардың 
болғандығын жҽне тұрмыста сүйек заттар да қолданылғанын анықтайды /12, 109-
б/.  Ерте темір дҽуірінде де сүйек бұйымдар да ҿз жемісін тапты  
 Қазақ  қолҿнерінде сүйек пен мүйіз ҿңдеу ісі ҿз алдына жеке кҽсіп ретінде 
бҿлінбеген.  Ертеректен  сүйектен  кейбір  еңбек  құралдары  мен    қару  жарақ 
бҿлшектерін жасаған. Ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен  ыдыс аяқтар сияқты 
тұрмыстық  бұйымдарды,  атап  айтқанда  кебеже,  асадал,  адалбақан,  тҿсекағаш 
жҽне  ожау,  тегене,  тостаған  сияқты  ыдыстарды  кҿркемдеу  үшін  мал  сүйегін 
кеңінен  пайдаланған.  Қазақ  шеберлері  музыка  аспаптарын  ҽзірлегенде,  оларды 
ҽшекейлеп безендіру үшін мүйіз бен сүйекті кеңінен қолданған /13,  77-82-б/.    
Малдың,  жабайы  аңдардың  сүйегі  мен  мүйізінен  ҽр  түрлі  сҽнді  ҽшекей 
бұйымдар жасаған. Сүйектен жасалған бұйымдар ҿздерінің шығу тегін сонау ерте 
дҽуірден  бастағанымен,  ол  бүгінде  қолданыстан  шығып  қалған.  Десек  те  сондай 
сүйек  бұйымдарының  бірқатарын  қазақ  қолҿнер  шебері,  ҽрі  этнограф 
Д.Шоқпарұлының    мҽліметтері  бойынша  тарқатсақ  /14,  77-б/:  ұста,  зергерлер 
кҿріктің кҿмейіне кҿмір салуға, ыстық  шоқты кҿсіп алуға, күл шығаруға арнайы 
малдың жауырын сүйегінен жасалған қалақты қож немесе қожы, қазбай деп атаса, 
ірі қараның қос жауырынан жасалған бұйымды ескек деген. Ал қойдың, ешкінің 
кҽрі  жілігінің  құрығынан  ҽзірленеген  бұйым  тоқубіз,  қойдың,  ешкінің  асық 
жілігінен  жасалған  шүмек,  сонымен  бірге  ұршықбас,  жебе,  сүңгі,  түтік  сияқты 
бұйымдарды пайдаланған. 
Сүйектен жасалған бұйымдардың кейбірі болмаса, бүгінде сүйек бұйымдар 
қолданыстан шығып қалған. Олар тек музей қорларында ғана сақтаулы. Сонымен, 
сүйектің этнографиялық мҽніне қатысты құбылыстар кешенді  жүйе ретінде ҿмір 
сүріп, халықтық этномҽдениеттің құрамдас бҿлігі ретінде кҿшпелі  ортада ҿмірдің 
барлық  салаларымен  (қолҿнермен,  салт-дҽстүрмен,  наным-еніммен,  халықтық 
емдеумен,  ұлттық  ойындармен)  байланысқан  құбылыс.  Мұның  ҿзі  этномҽдени  
байланыстарды реттеу мен үйлестірудегі басты тетік. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
 
1.Ескекбаев  Д.  Қазақтың  байырғы  дүниетанымы  жҽне  түркі  ҽлемі  //  Тарих 
тағлымы ХХІ ғасырда: Халықаралық Е.Бекмаханов оқуларының  материалдары. 2 
бҿлім. Алматы, 2001. 221-227 – бб.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
129 
2.Қатран Д. Қзақтардың қазіргі кезеңдегі  дҽстүрлі  ғұрыптық тамақтану жүйесі.  // 
Қазақтың  ҽдет-ғұрыптары  мен  салт-дҽстүрлері:  ҿткендегісі  жҽне  бүгіні.  Алматы, 
2001. 245 – 258 бб.  
3.Шаханова Н.Ж. Мир традиционной культуры казахов. Алматы, 1998. 
4.Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж. Тҿрт түліктің қасиеті. Алматы, 2005. 
5.Ибраев  М.  Сарыарқа  қазақтарының    салт-дҽстүрлері  мен  ҽдет-ғұрыптары  // 
Қазақ  халқының  дҽстүрлері  мен  ҽдет  –  ғұрыптары.  1  –том:  біртұтастығы  жҽне 
ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 141-150-бб. 
6.Хинаят  Б.  Қазақтың дҽстүрлі  малдҽрігерлік  білім  жүйесі  (тарихи-этнологиялық 
зерттеу).  //Тарих  ғылымдарының  кандидаты  дҽрежесін  алу  үшін  дайындалған 
автореферат. Алматы, 2001. 
7.Ҽжіғали  С.,  Оразбек  Е.  Қазақтардың  дінге  сенгіштігі  //  Қазақ  халқының 
дҽстүрлері  мен  ҽдет  –  ғұрыптары.  1  –том:  біртұтастығы  жҽне  ерекшелігі.  – 
Алматы, 2005. – 328 б. 37-72-бб. 
8.Ел арасынан жиналған этнографиялық мҽліметтерден 
9.Кенжахметұлы С. Қазақ халқының салт-дҽстүрлері. Алматы, 2007. 
10.Ел арасындағы этнографиялық мҽліметтерден 
11.Бутанаев  В.Я.,  Монгуш  Ч.В.  Архаические  обычаи  и  обряды  саянских  тюрков. 
Абакан, 2005.  
12.Қазақстан тарихы (Кҿне заманнан бүгінге дейін). Тҿрт томдық. 1 том. Алматы, 
1996. – 544 бет. 
13.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы ҿнері. Алматы, 2007 
14.Шоқпарұлы  Д.  Қазақтың  қолданбалы  ҿнері.  Алматы,  2007;  Сүйектерге  жан 
бітсе //Ана тілі. 1992. 17сҽуір. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада қазақтың дҽстүрлі қолҿнеріндегі сүйек ұқсату ҿнерінің қалыптасу 
мҽселелері қарастырылған. 
РЕЗЮМЕ 
 
Статья  посвящена  рассмотрению  вопросов  формирования  косторезного 
исскуства казахов. 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: