Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
14
 
Ал  90-жылдары  К.  Нұрпейістің  қатысуымен  «Қазақ  шаруаларының  тарихи 
тағдыры»,  тікелей  басшылығымен  Қазақстан  ауыл-селоларының  қоғамдық-саяси 
жҽне мҽдени ҿмірі»,  «ХХ ғ. басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси ҿміріндегі 
Алаш  партиясының  орны  мен  рҿлі»,  «Қазақстандағы  саяси  қуғын  тарихы», 
«Саяси  рухани  сала  бойынша  тоталитарлық  жүйеге  қарсылық»,  «ХХ  ғасырдағы 
Қазақстанның  территориялық  тұтастығы  жҽне  Қазақстан  Республикасы 
мемлекеттік  шекарасының  қалыптасуы»  атты  тақырыптарға  іргелі  зерттеулер 
жүргізілді /2, 118-125-бб./.  
К.Нұрпейіс  ерікті  тарихи-ағарту  бағытындағы  «Ҽділет»  қоғамының 
қызметіне де белсене қатысты. Ғалымның тікелей қатысуымен қуғындалған қазақ 
азаматтарының  аттары  ақталып,  жазықсыз  жалған  жалаға  ұшырағындығы 
анықталды. Қуғындалғандарға арналған конференция, дҿңгелек үстел ҿткізуге ат 
салысты.   
Кҿрнекті  ғалымның  есімі  елімізде  ғана  емес,  сонымен  қатар  шет 
мемлекеттерге  де  белгілі  болды.  Ол  тарих  саласы  бойынша  Стамбұл,  Бішкек, 
Ереван,  Москва  жҽне  Қазақстан  қалаларында  ҿткізілген  конференция,  басқосу, 
дҿңгелек үстелдерге қатысып, ҽр түрлі тақырыптарда баяндамалар жасады. Саяси 
құрғын-сүргін құрбандары болған А. Байтұрсынов, Ҽ. Бҿкейханов, С. Қожанов, Х. 
Досмұхамедов,  Н.  Тҿреқұлов,  С.  Сейфуллин,  Ж.  Ақбаев,  Ҽ.  Ермеков,  М. 
Тынышбаев, М. Шоқай, Е, Бекмаханов, О. Жандосов, Н. Сырғабеков жҽне т.б. ХХ 
ғасыр  басынан  30-жылдардың  соңына  дейін  Қазақстанның  қоғамдық-саяси 
ҿміріне  белсене  араласқан  қайраткерлерге  арналған  конференция,  бас  қосуларда 
баяндамалар  жасап,  аталмыш  тұлғалардың  тағдыры  жайында  құнды  мҽліметтер 
бере  білді.  Ол  сонымен  қатар  ХVIII-XX  ғасырдың  қазақ  халқын  сыртқы 
жаулардан  (жоңғар  шапқыншылығынан,  орыс  экспанциясынан)  қорғаған  қазақ 
батырларына  арналған  ғылыми  конференцияларда  да  баяндама  жасап,  ел  үшін 
ерлік кҿрсеткен батырлардың батылдығын тарихи тұрғыда дҽлелдеп берді /3, 58-
67-бб.  /.  
К.Нұрпейіс Қазақстан тарихының кейбір мҽселелерін қайта қарау қажеттігін 
де  ұсынды  жҽне  коммунистік  идеология  шеңберінде  жазылған  еңбектердің 
барлығын бірден жоққа шығармау керектігін де баса кҿрсеткен. Жаңа деректерге 
сүйене отырып, бұрынғы ғылыми зерттеулерді де негізге ала, ҿзекті мҽселелерге 
жаңа пайымдаулар жасаудың аса маңыздылығын нақтылады.  
Ғалым  «Қазақстан  тарихы»  бойынша  мектеп  оқулықтарын  жазуға  қатысты 
жҽне  сол  оқулықтарда  бұрындары  қарастырылмаған  тың  тақырыптарды  енгізді. 
Сонымен  қатар  ол  «Қазақ  ССР  ҒА  Хабарлары»  жҽне  Тарих  жҽне  этнология 
институтының  «Отан  тарихы»  журналдары  редакциясының  алқа  мүшесі,  «Қазақ 
тарихы» журналының редакциясына мүше болды.  Оның басшылығымен Орталық 
мұрағатта «Туған ҿлке» атты журнал шығарылды. Бұл журнал қазір де жалғасын 
тауып, қызықты материалдармен оқырмандарын қауыштыруда.   
Кеңес  Нұрпейісұлы  1959-2007  жылдар  аралығында  500-ден  аса  ғылыми 
зерттеу  мақалалары  мен  бірнеше  жинақтар,  ғылыми  зерттеу    еңбектерін 
монография  түрінде  жариялады.  Бұл  ретте  1916  жылғы  ұлт-азаттық  кҿтеріліске 
байланысты ғалым қатысқан   «Ақкҿз батыр»  атты жинағын  атауымызға болады. 
Сондай-ақ  2003-2007  жылдары  институт  қызметкерлерімен  бірлесе  «Алаш 
қозғалысы»  атты  кҿп  томдық  құжаттар  мен  материалдар  жинағын  шығаруға 
қатысты.  Ғалым  бұл  жинаққа  ұзақ  жылдар  бойы  жинастырған  ХХ  ғасыр 
басындағы  мерзімді  басылым  материалдары  мен  мұрағат  құжаттарын  енгізіп, 
Алаш  қозғылысының  құпия  тұстарын  шешуге  елеулі  үлес  қосты.  «Алаш 
қозғалысының» бірнеше  томы жарық кҿрді.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
15 
Қайраткердің  тікелей  редакциялық  қатысуымен  40-тан  аса  еңбектер  мен 
жинақтар жарық кҿрді. Бұлардың ішінен Н.Тҿреқұлов, О.Жандосов, Т.Рысқұлов, 
О.Ҽлжанов,  Х.Досмұхамедов  шығармалар  жинағын  айта  аламыз.  Бұл 
шығармалардың  кейбіреулеріне  алғысҿз  жазып,  қайраткердің  ҿмір  жолдарын, 
қоғамдық  қызметтері  жайында  бұрындары  белгісіз  болып  келген  тұстарына 
байланысты  мҽліметтер  бере  білген.  Т.  Рысқұловтың  шығармалар  жинағындағы 
«Тұрар  Рысқұлов  жҽне  оның  кезеңі»  деп  аталған  мақаласында  ол  Тұрардың 
балалық  шағынан  бастап,  ірі  қайраткер  болғанға  дейінгі  ҿмір  жолдарын,  оның 
қайраткер ретінде қалыптасуына себепші болған барлық жҽйттерді талдап береді 
жҽне  ашаршылық тұсындағы оның батыл қадам жасап жоғары орынға хат жазып, 
елді аштық пен індет жайлап жатқандығын, мал басының азайып, халықтың халі 
ҿте  тҿмендеп  кетуін  баяндап  жазуын,  одан  кейінгі  жылдары  да  Қазақстанның 
экономикасының дамуына елеулі үлес қосқандығын саралап берді /4, 3-48-бб./.  
Ал Отыншы Ҽлжановтың шығармалар жинағына жазған алғы сҿзінде оның 
ХІХ-ХХ  ғасырларда  белсенді  қоғамдық-саяси  жҽне  шығармашылық  қызметпен 
айналысқандығын жҽне Ҽ.Бҿкейханов басқарған ұлт-азаттық Алаш қозғалысының 
белсенді 
қайраткерлерінің 
бірі 
болғандығын 
келтіреді. 
Қайраткердің 
шығармаларының  аса  маңыздылығын:  «О.Ҽлжанов  мақалаларында    қазақ 
қоғамының  арғы-бергі  тарихындағы  саяси,  ҽлеуметтік,  экономикалық,  мҽдени 
жҽне  рухани  мҽселелер  сҿз  болады.  Мақалалар  тақырыбының  кеңдігі,  оларда 
кҿтерілген    мҽселелердің  танымдық  тҽрбиелік  мҽнінің  тереңдігі,  жасалған 
ұстанымдардың    ҿзектілігі  мен  ҿткірлігі  олардың  авторы  Отыншы  Ҽлжановтың 
жан-жақты білімді  парасат иесі болғандығын кҿрсетеді», - дейді /5, 6-б.  /.  
Ғалым  ғылым  жолында  ҽріптестерінің  арасында  сыйлы,  ҽрі  құрметті  жҽне 
ҿзі  де  үлкенге    ізет,  кішіге  қамқор  болған  жан.  Ғылым  жолына  аяқ  басқандарға  
ұлағатты ұстаздық еткен. Ол тарих саласында бірнеше буынды тҽрбиелеуге үлес 
қосты,  ҿз  мектебін  қалыптастырды.  Оның  жетекшілігімен  10-нан  аса  докторлық 
диссертация мен 40-тан аса кандидаттық диссертациялар қорғалды.  
Кеңес  Нұрпейісұлы  ғылым  жолын  білім  жолымен  де  ұштастырды.  Қазақ 
Қыздар педагогикалық  университетінде ҿмірінің соңына дейін дҽріс беріп, қазақ 
ұлт интеллигенциясы, Алаш мҽселесі жҽне т.б. ҿзекті тақырыптарда лекция оқып, 
институт түлектерін ғылым жолына тартты.  
Академик,  ұстаз,  ғалым  К.  Нұрпейістің  тарих  ғылымындағы  жолын  біз 
шҽкірттері  жалғастырамыз деген сенімдеміз. 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1  Қазақстанның  тарих  ғылымы:  Ш.Ш.  Уҽлиханов  атындағы  Тарих  жҽне 
этнология  институтының 60-жылдығына арналады. –Алматы, 2005. 
2  Қазақстанның  тарих  ғылымы:  Ш.Ш.  Уҽлиханов  атындағы  Тарих  жҽне 
этнология  институтының 60-жылдығына арналады. –Алматы, 2005. 
3 
Кеңес 
Нұрпейісұлы 
Нұрпейіс: 
Қазақстан 
ғылымдарының 
биобиблиографиясына  материалдар/  Құрастырушылар:  С.О.  Смағұлова,  А.Т. 
Саурықова, А.А. Бурыбаева. – Алматы, 2005. 
4 Рыскулов Т. Собр. соч. В 3-х т. Том 1. –Алматы, 1997. 
5 Ҽлжанов О. Шығармалар жинағы. Алматы, 2004. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бұл мақалада академик К. Нұрпейісұлының ғылыми мұрасы қарастырылған.  
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается научное наследие академика К. Нүрпеиса. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
16
 
САНАЛЫ ҒҰМЫРЫН ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНА АРНАҒАН 
ҒАЛЫМ АҒА 
 
Бегімқұлова Ш.-т.ғ.к.доцент (Қызылорда қ., Қорқыт ата атын. ҚМУ) 
 
Уақыт шіркін кҿз ілестірмей зымырап ҿтіп жатыр, ҿмір алға жылжып, кҿш 
жүріп, керуен кҿшуде. Міне, сол уақыт ырғағымен ілесіп аса да қадірлі, құрметті 
Кеңес ағаның ҿмірден озғанына да екі жылдың кҿлемі болыпты. 
Кеңес ағаны танымайтын қазақ кемде-кем шығар. Мектеп табалдырығынан 
Қазақстан тарихын оқып ұшқан баладан бастап, ҿзінің тҿл тарихын сүйіп оқитын 
азаматтардың  бҽрі,  бүкіл  исі  түркі  ҽлемі,  тіпті  ҽлемнің  кҿптеген  мемлекеттері 
Кеңес ағаны мойындады десек артық болмайды. 
Ҽлі есімде 1990 жылы кандидаттық диссертация қорғау үшін кҿрші қырғыз 
еліне  бардым.  Тарих  ғылымының  докторы  профессор  Кеңес  Нұрпейіс  ағамызды 
менің  бірінші  ресми  оппонентім  етіп  тағайындады.  Сол  жылдары  Қырғызстан 
Ғылым  академиясының  президенті  А.Ақаев  (Қырғызстанның  бұрынғы 
президенті) болатын. Ол кісі бізге Алматыдан келетін қонақтарды аса құрметпен 
күтіп алып, жақсы қонақ үйге орналастыруды тапсырды жҽне «тарих ғылымының 
докторы,  профессор  ҚР  Ұлттық  Ғылым  Академиясының  корреспондент  мүшесі 
Кеңес  Нұрпейістің  келуінің  ҿзі  диссертациялық  кеңестің  мҽртебесін  жоғары 
дҽрежеге  кҿтерді»  -  деп  ескертті.  Кеңес  ағамыздың  абыройының  ҿте  жоғары 
екеніне мен сол кездері тҽнті болдым.  
К.Нұрпейіс  отанымыздың  тҿл  тарихын  зерттеу  барысында  кҿптеген 
халықаралық  симпозиумдарға,  конференцияларға  қатысып  құнды  баяндамалар 
жасап, Қазақстанның тарих ғылымын алыста-жақын шетелдерге: Ресей, Армения, 
Ҽзірбайжан,  Ҿзбекстан,  АҚШ-қа  жҽне  Түркияға  танытты.  Сондықтан  да  Кеңес 
ағамызды ҽлем таныған академик деп айтсақ та артық болмайды. 
Кеңес  ағамыздың  ҿмір  дерегіне  кҿз  жүгіртсек,  ағамыз  бала  кезден 
тағдырдың қатал сынын кҿріп, тақсіретін тартып ҿскен екен. Ол кісінің балалық, 
жастық  шағы  бүкіл  қазақ  халқын  қамтыған  30-шы  жылдардың  зұлматы,  одан 
кейін ел басына күн туған қиямет соғыс заманымен сҽйкес келген. Сондықтан да 
ғалым аға ҽуелі балалар үйінде тҽрбиеленіп, бастауыш мектепті ауылда, сонан соң 
Алматыға  келіп  орта  мектепті  үздік  бітіргеннен  кейін  тарихшы  мамандығын 
таңдаған.  Қатал  тарих  сынынан  ҿткен  ағамызды  ҿмірдің  ҿзі  осылайша  тарих 
ғылымына жетелеп ҽкелген сияқты.  
К.Нұрпейіс  С.М.Киров  атындағы  Қазақ  Мемлекеттік  Университетіне  түсіп, 
оны 1957 жылы тҽмҽмдаған соң ҽуелі осы университетте, ал 1958 жылдан бастап 
ғылым жолын қуып ҚР Ғылым Академиясының Ш.Ш.Уҽлиханов атындағы тарих 
жҽне этнология институтына қызметке орналасқан екен. Кеңес ағамыздың жарты 
ғасырға  жуық  ғұмыры,  бүкіл  саналы  ҿмірі  осылайша  осы  институтпен  тікелей 
байланыста  болған.  Ол  кісі  осы  аталмыш  институтта  қызмет  атқара  жүріп 
кандидаттық,  докторлық  диссертацияларын  қорғап,  Қазақстанның  тарих 
ғылымын дамытуға ҿзіндік үлес қосты. 
Кеңес  ағамыздың  кемеліне  келіп  толысқан,  шыңдалып  қаламы  тҿселген, 
ҿмірінің  мҽнді  де  мазмұнды  шақтары  еліміздің  тҽуелсіздік  алуымен  тұспа-тұс 
келді.  Қазақстанның  егемендік  алуымен  қоғамдық-саяси  ҿмірдегі  түбегейлі 
ҿзгерістар,  тарих  ғылымында  ұлттық  мүдде  тұрғысынан  шынайы  обьективтік 
тұрғыда  зерттеудің  қажеттігін  күн  тҽртібіне  қойды.  Кеңестік  дҽуірде  зерттеуге 
тиым  салынатын  тақырыптардың,  «ақтаңдақтардың»  ашылуына  мүмкіндік  туды. 
К.Нұрпейіс  ең  алғашқылардың  бірі  болып  Тарих  жҽне  этнология  институтының 
мүшелерімен  бірге  «ақтаңдақтарды»  жоюға,  егеменді  Қазақстанның  объективті, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
17 
шынайы  тарихын  жаңа  тарихи  ауысымда  зерттеп,  зерделеуге  тарихи,  мҽдени 
мұраны жаңғыртуға ат салысты. 
 Кеңес  Нұрпейістің  ауыз  толтырып  айтып,  тебірене  толғанып,  сомдап 
зерттеген  тақырыптары:    ХХ  ғасырдың  бас  кезіндегі  ұлт-азаттық  қозғалысы, 
Алаш  жҽне  Алашорда  тақырыптары  болды.  К.Нұрпейіс  аталмыш  мҽселені  жаңа 
тарихи  контексте,  шынайы  объективті  тұрғыда  талдап,  зерттеп  қазақ 
реформаторларының  қозғалысы  -  Алаш  қозғалысының  ұлт-азаттық  мҽнін  ашты, 
«Алаш һҽм Алашорда» атты құнды монографиясын жариялады.(Алматы, 1995ж.) 
Сонымен  бірге  Кеңес  ағамыз  Алаш  ұлт-азаттық  қозғалысы  жҽне  Алашорда 
автономиясының тарихын зерттейтін ғылыми мектептің негізін қалаушыларының 
бірі болды.  
Академик  К.Нұрпейіс  ХХ  ғасырдағы  қазақ  халқының  адам  тҿзгісіз  қайғы-
қасіретін,  қызыл  империяның  екі  дүркін  қолдан  жасаған  аштықтарының  сырын 
ашты, кеңестік дҽуірдегі  «Үлкен террор» деген атпен тарихқа енген 1937 жылғы 
қуғын-сүргін шараларының сырын ашты. Ол «патшалық  дҽуірдің, большевиктік, 
кеңестік биліктің репрессияны ұйымдастырғандағы басты мақсаты – Қазақстанды 
отар  елге  айналдыруға  барынша  жан-тҽнімен  қарсы  шыққан  кҿш  басшыларды 
(элитаны)  құрту,  ал  халықтың  қалған  бҿлігін  билеушілер  не  айтса  соған  кҿнетін 
тобырға айналдыру болды»  - деп ашшы шындықты дҽлелдеді. (Үлкен халықтың 
кішкене  халыққа  қиянаты  ҽлі  аяқталған  жоқ  .//  Қазақ  ҽдебиеті,  2007  жыл.  23 
наурыз. 4 б.)  
Осылайша  Кеңес  ағамыз  қызыл  империя  тұсындағы  қазақ  халқының 
қаймағы  болған  қазақ  зиялыларының  қуғын-сүргінге  ұшырағанын,  абзал 
азаматтарға кезінде «халық жауы» деп жала жауып, қара күйе жағылғанын ашына 
дҽлелдеп,  оларды  қайтадан  ҿз  халқымен,  елімен  табыстырды.  Тарихи 
тұлғаларымыздың  есімдерін,  олардың  қазақ  елі  үшін  атқарған  ұлан-ғайыр 
қызметтерін  жаладан  арашалап,  Қазақстан  тарихының  тарихнамасына  қосты 
десек артық айтқан болмаймыз.  
К.Нұрпейіс  Қазақстанның  жаңа  тарихын  жазуға  да  барынша  қомақты  үлес 
қосты. Ағамыз ҿз еңбектерінде кеңес үкіметі  тұсындағы тарихты батыл сынады, 
жетпіс  жылдан  астам  үстемдік  еткен  қызыл  империя  тұсындағы  тарихымыздың 
қарама-қайшылыққа толы, күрделі тарих болғандығын дҽлелдеді. 
К.Нұрпейісұлы  жаңа  Қазақстан  тарихын  жазуда  жаңа  дерек  кҿздерді 
пайдалануды  басты  назарда  ұстады.  Ҽсіресе,  қазақ  халқының  тарихындағы  ұлы 
тұлғалардың, қазақ хандарының, халыққа танымал болған батырлардың, билердің 
саяси  тарихи  портреттерін  обьективті  тұрғыда  сомдап  жасауға  ҿте  қатты  назар 
аударды.  
К.Нұрпейіс  ҚР  Ұлттық  Ғылым  Академиясының  Ш.Ш.Уҽлиханов  атындағы 
Тарих  жҽне  этнология  институтының  жетекші  ғалымдарына  жаңа  Қазақстан 
тарихын  жазуды  науқанға  айналдырмай,  ҽуелі  Қазақстан  Республикасында  жаңа 
тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамасын жасау қажеттігін ескертті. 90-
шы жылдардың ортасына қарай бұл тұжырымдама дайын болды. Кеңес Нұрпейіс 
дҽлелдеген  тұжырымдаманың  басты  қағидалары  мынаған  саяды:  «Бұдан  былай 
Қазақстан  тарихы  біріншіден,  ҽлемдік  тарихтың  құрамдас  бір  бҿлігі  ретінде; 
екіншіден,  шығыс  ҽлемінің  құрамдас  бҿлігі  ретінде;  үшіншіден,  ислам  ҽлемінің 
құрамдас  бҿлігі  ретінде  қараластырылуын,  одан  кейінгі  кезеңдер  Қазақстанның 
Ресей  империясымен  Кеңес  Одағының  құрамындағы  тарихы  ретінде 
қарастырылуы мен зерттелуі қажет» - деді. (Қазақстанның жаңа тарихы. // Егемен 
Қазақстан, 2005 жыл. 28 қазан. 3 б.) 
Кеңес  Нұрпейіс  ғылым  жолымен  қатар  ұстаздық  қызметті  де  қоса  атқарып 
жүрді  десек  артық  болмайды.  Ол  бүкіл  саналы  ғұмырын  ұстаздық  қызметке  де 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
18
 
арнады. Бойындағы білім нҽрі мен ағалық қамқорлығын жас ұрпақты тҽрбиелеуге 
жұмсап,  тер  тҿге  еңбек  етті.  Ҿзінің  ҿмірінің  соңғы  сҽтіне  дейін  Кеңес  Нұрпейіс 
Қазақ  қыздар  педагогикалық  институтында  қызмет  етіп,  тарихшы  мамандарды 
дайындауға  ғұмырын  арнады.  Кеңес  ағаның  жарты  ғасырлық  ұстаздық  еткен 
тарихында  ол  кісінің  алдынан  бірнеше  жүздеген,  мыңдаған  тарихшы  мамандар 
дайындалып  шығып,  олар  Қазақстанның  түпкір-түпкірінде  жас  жеткіншектерге 
сапалы білім, саналы тҽрбие беруде. 
Академик  К.Нұрпейіс  Қазақстанның  жоғары  оқу  орындары  үшін  ғылыми 
кадрлар  дайындауға  да  ҿзіндік  үлкен  үлес  қосты.  «Ағаш  жапырағымен  кҿрікті» 
дегендей  Кеңес  ағамызды  ҿзінің  ғылымға  жетелеп,  шыңдарға  шығарған  ғалым 
шҽкірттерімен  кҿрікті  деп  те  айта  аламыз.  Оның  ғылыми  жетекшілігімен  40-тан 
астам кандидаттық диссертация, 10-нан астам докторлық диссертация қорғалды.  
Ҿзінің  ғұмырында  академик  К.Нұрпейіс  Қазақстан  тарихының  ҿзекті 
проблемаларына  арнап  400-ден  астам  ғылыми  еңбектерді,  оның  ішінде  20-дан 
астам  монографияларды  ҿзінен  кейінгі  ұрпаққа  ҿшпес  ғылыми  мұра  ретінде 
қалдырды. Кеңес ағаның бұл тарихи мұралары жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға 
жалғасын  тауып  жас  ұрпақтарды  білім  нҽрімен  сусындатып,  жаңа  ғылыми 
кадрларды дайындауға қызмет ете беретініне күмҽн жоқ.   
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада автор еліміздің кҿрнекті ғалымы академик Кеңес Нұрпейісұлының 
ҿмірі мен ғылымдағы жетістіктері баяндалады.  
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассказывается  об  некоторой  странице  жизни  и  научной 
деятельности академика К.Нурпейса. 
 
 
 
ДЖАДИДДЫ И НАЦИОНАЛЬНАЯ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ КАЗАХСТАНА 
КОНЦА XIX НАЧАЛА XX ВЕКОВ 
 
Бурханова Д.С. – к.и.н., доцент ( г. Алматы, КазгосженПУ) 
Кожакеева Л.Т. – к.и.н., доцент ( г. Алматы, КазгосженПУ) 
 
Известный  ученый,  историк  посвятивший  всю  свою  сознательную  жизнь 
служению своему народу, свято оберегавший ее историю сделавший очень много 
для  освещения  неизвестных  страниц  отечественной  истории  академик  Кенес 
Нурпеисов  не  оставил  без  внимания  и  движение  Алаша  и  Алаш-Орды.  В  своем 
труде  «Алаш  һэм  алашорда  »  изданный  в  Алматы  1995  году  автор  во  введении 
пишет  что  проблема  алашского  движении  в  течении  60  лет  была  официально 
закрытой  темой  и  являлась  одним  из  белых  пятен  отечественной  истории.  С 
обретением  Казахстана  независимости  появилась  возможность  изучать  и 
исследовать  данную  проблему.  В  этом  плане  за  период  с  обретения 
независимости  учеными  историками  республики  сделано  немало,  проведено 
целый  комплекс  мероприятий,  и  данный  труд  является  одним  из  ее  этапов.  В 
данной  монографии  Кенес  Нурпеисов  поднимает  достаточно  много  актуальных 
проблем  отечественной  истории  и  одним  из  них  является  деятельность 
национальной интеллигенции конца XIX начала XX века. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
19 
Путь становления национальной интеллигенции не был однозначным, являл 
собой  сложный  и  длительный  процесс.  Ход  его  тормозился  условиями 
колониального  режима,  дискриминационной  политикой  царизма  в  отношений 
покоренных  народов.  Это  обстоятельство,  несомненно,  отражалось  на 
количественном  росте  специалистов,  как  в  области  народного  хозяйства,  так  и 
культуры.  Тем  не  менее,  конец  XIX-  начало  XX  века  является  новым  этапом  в 
развитии  интеллектуальных  сил  казахского  народа.  В  изучаемый  период  в 
Казахстане  образование  можно  было  получить,  обучаясь  либо  в  мусульманских 
мектебах  и  медресе,  либо  в  «русско-киргизских»,  «туземных»,  аульных  школах. 
Мусульманские  мектебы  и  медресе  являлись  основными  и  единственными 
звеньями  системы  образования  и  воспитания  детей  коренных  национальностей. 
Основным  предназначением  этих  мектебов  и  медресе  было  религиозное 
образование, в их учебных программах существенное место занимали и светские 
предметы.  После  завершения  завоевания  Казахстана  и  Средней  Азии  царское 
правительство  на  словах  заявляло  о  невмешательства  в  жизнь  мусульманских 
мектебов, но посредством расширения сети русско-туземных школ и других мер, 
добивались  того,  что  численность  детей  в  мектебах  сокращалась.  Царское 
правительство  предприняло  активные  меры  по  нейтрализации  деятельности 
новометодных  мусульманских  школ,  которые  рассматривались  как  бастионы  по 
распространению  идей  панисламизма  и  пантюркизма  в  среде  местного 
населения./1 / 
Основной  идеей  новометодных  школ  было  просветительство.  Во  второй 
половине  XIX  века  Шигабутдин  Марджани  выдвинул  идею  проведения  реформ, 
продиктованных  самой  жизнью.  Начинать  надо  было  со  школ,  которые  должны 
обучать  по-новому,  перейти  от  традиционного  буквослагательного  метода  к 
новому  азбучно-звуковому  обучению  арабского  алфавита.  Вскоре  появились 
новометодные учебные заведения, были введены в программу некоторые светские 
дисциплины.  Таким  образом  в  Казахстане  образование  было  реформировано. 
Реформирование    прошла  с  элементами  джадидизма.  Джадиды  заимствовали 
свою  политическую  программу  у  идеолога  пантюркизма  Измаил-бея 
Гаспринского,  известного  крымско-татарского  политического  деятеля.  Он  был 
выходцем из высших аристократических кругов, получил духовное образование в 
мусульманской  религиозной  школе  в  Крыму,  а  военное  образование  -  в 
Московском  кадетском  корпусе.  В  течение  20  лет  издавал  журнал  «Таржиман» 
что означает «переводчик», проповедовал идею объединения тюркских народов и 
являлся  автором  создания  новометодных  школ.  В  1910  году  таких  школ  было 
создано  около  50,  причем  в  самых  различных  районах  Туркестана.  Крупным 
центром  джадидских  школ  стал  Ташкент,  где  их  было  20  /2/  В  этих  школах  в 
мусульманское  просвещение  были  широко  внедрены  элементы    светского 
обучения,  либеральным  отношением  к  культурному  наследию.  Это  вызвало 
ожесточенное  сопротивление  со  стороны  официальной  школы.  Так 
М.И.Ильминский писал: «Гаспринский в Бахчисарае преследует цель: во-первых, 
распространить  между  магометанами,  подданными  России  европейское 
просвещение  на  магометанской  основе,  магометанские    идеалы  поддержать  
европейским  образованием;  во-вторых,  все  многомиллионное  разномастное  и 
разноязычное население магометан в России объединить и сплотить». /3 
 Именно  школа  Ильминского  усматривала  в  джадидской  реформе  большую 
опасность.  Она  опасалась  внедрения  в  среду  инородцев  идей  и  методов, 
противоположных мусульманскому образованию, общепринятому империей.  
Благодаря  джадидскому  движению,  встал  вопрос  и  о  материальном 
обеспечении  школ,  при  этом  большое  внимание  уделялось  обеспечению 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
20
 
материальными  средствами  за  счет  частных  пожертвований  или  за  счет 
мусульманских обществ. Именно джадидское движение способствовало тому, что 
в  конфессиональных  школах  постепенно  должны  были  внедриться  элементы 
европейского образования. Это привело к тому, что к 1907 году в Семиреченской 
области  в  «русско-туземных»  15  школах  обучалось  222  ученика,  а  в 
мусульманских мектебах которых насчитывалось 243 – обучалось 6076 учеников. 
Такое  положение  не  могло  не  волновать  царское  правительство.  Власти 
оказывали сильное противодействие  их деятельности. Так в одном из донесений 
указывалось, что новометодные школы очень вредны  для официальных властей. 
Приезжие  распространяют среди киргизов  указания на чисто киргизском языке, 
вредного  направления,  отпечатанные  в  Уфе,  Казани.  Это  брошюры  «Оян  казақ» 
Мыржакыпа  Дулатова,  где  он  призывает  соотечественников  к  новой  жизни, 
призывает  учиться    хорошему  у  других  народов,  ратует  за  науку,  образование. 
Сборник  басен  «Маса»  Ахмета  Байтурсынова,  посвящен  тяжелому  положению 
народа,  его  освобождению  от  отсталости  и  невежества,  призывает  к  знаниям, 
науке,  культуре.  «Тұр  казақ»  Алихана  Букейханова  призывает  народ  к  активной 
жизни  овладев  знаниями  и  культурой.  Кенес  Нурпеисов  в  выше  названой 
монографии, 
освещая 
деятельность, 
алашординцев 
пишет, 
казахская 
интеллигенция  начала  XX  века  своей  просветительской  деятельностью 
стремилась  пробудить  народ  к  знаниям,  расширить  кругозор,  открыть  глаза  на 
происходящие вокруг процессы.  Лидеры казахской интеллигенции понимали, что 
для политического просвещения народа необходимо разбудить в нем стремление 
к  знаниям,  преодолеть  безграмотность.  Со  страниц  национальных  газет  и 
журналов  таких  как:  «Казах»,  «Казахстан»,  «Айкап»,  «Абай»  и  других  она 
призывала  народ  к  овладеваниям  знаниями,  ибо  только  она  открывала  путь  к 
цивилизации и могла помочь сохранить казахов, как нацию. Передовая казахская 
интеллигенция  начала  XX  века,  считала  основным  в  своей  политической 
деятельности защиту как национальных, так и общечеловеческих ценностей. Она 
стремилась помочь казахскому народу в борьбе за независимость и освобождение 
от  колониального  рабства,  боролась  за  такие  общечеловеческие  ценности,  как 
право каждого человека и каждого народа на свою личную свободу и свободный 
доступ к достижениям все человеческой культуры. 
Джадидизм,  необычайно  сильное  прогрессивное  реформистское  движение 
начала ХХ века, дал тюркскому миру среди многих других имена Мустафы Чокая, 
Садри  Максуди,  Мунаввара  Кари,  Махмуда  Ходжа  Бехбуди,  Шаислама 
Шаахмеда,  Назира  Тюрякула,  Насырхана  Торе,  Абиджана  Махмуда,  Мир-Саид 
Султан-Галиев,  Галимджан Ибрагим, Турар Рыскулов, Ахмет Байтурсын, Алихан 
Букейхан, Мыржакып Дулатов, Абдуррауф Фитрат, Файзулла Ходжаев, Нариман 
Нариманов  т.  д.  Они  олицетворяли  самую  передовую  интеллигенцию, 
озабоченную  судьбой  своей  нации  и  искавшую  пути  реформирования 
мусульманского общества. Само слово "джадид" происходит от арабского "усул-
и-джадид",  что  означает  "новый  метод".  Внешне  оно  было  направленно  против 
руско-туземных школ, которые расценивались как проводники русификации, и в 
противовес  им  выдвигалась  программа  создания  «новометодных  школ»,  в 
которых  главным  предметами  были  тюркский  язык  и  теология.  Движение 
джадидов вышло за рамки просветительства. Оно стало идеологическим оружием 
туркестанской либеральной буржуазии и национальной интеллигенции.    
Через  свои  издания  джадиды  Туркестана  знакомили  читателей  с  теми 
событиями, которые происходили в России и в мире; делились своими мыслями р 
необходимости расширения сети новометодных школ, подготовки национальных 
кадров,  развития  торговли,  банковского  дела,  промышленности,  сельского 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
21 
хозяйства;  писали об эмансипации женщин, и естественно, подспудно выражали 
свое недовольство колониальной политикой царизма.  
Представители 
национальной 
интеллигенции 
были 
преисполнены 
сострадания  и  любви  к  своему  народу  так  же,  как  их  предшественник  Чокан 
Валиханов.  Григорий  Потанин,  автор  "Сведений  из  биографии  Чокана 
Валиханова",  писал:  "Чокан  Валиханов  очень  страдал,  видя  жестокость  русских 
солдат в отношении киргизов и казахов, его братьев по крови и религии, во время 
взятия Бишкека и Аулие-Ата. Он понял, что больше не в состоянии участвовать в 
сражениях  и  уехал  в  Алма-Ату,  а  оттуда  перебрался  в  Кульджу,  аул  султана 
Тезека…  Чокан  говорил,  что  он  любит  в  первую  очередь  казахов  и  киргизов, 
затем  уже  Сибирь  и  Россию,  и  всѐ  остальное  человечество.  "Когда  русские 
притесняют казахов и киргизов, я против русских. Если бы французы притесняли 
русских, я был бы на стороне русских", - заявил Чокан Валиханов/4/ 
Джадиды  периода  Алаш-Орды  и  Туркестанской  (Кокандской)  Автономии 
принадлежали к  различным  политическим  партиям,  но  всех  их  объединяла  одна 
общая, национальная, идея. Многие из тех, кто вступили в партию большевиков, 
не  были  простыми  "попутчиками",  слепо  следовавшими  указаниям  Москвы. 
Свидетельством  тому  теория  мусульманского  национального  коммунизма, 
идеологами  и  основоположниками  которой  были  казахи  Алихан  Букейханов, 
Ахмет  Байтурсынов,  татарин  Мир-Саид  Султан-Галиев,  разработавшие  свою 
модель коммунизма, отвергнув при этом  принцип классового подхода. В основу 
теории  был  заложена  идея  достижения  национальной  свободы  и  построения 
собственного  национального  государства.  Практическим  еѐ  воплощением  стал 
более чем десятилетний период пребывания алашординцев у власти в Казахстане, 
который  способствовал  укреплению  и  развитию  национальной  самобытности 
казахского народа. 
Мыржакып  Дулатов,  как  и  многие  другие  мыслящие  люди  пытался 
пробудить в народе стремление к просвещению, науке, предприимчивости. Жизнь 
и  творчество  поэта  просветителя  были  тесно  связаны  с  партией  «Алаш». 
Миржакып  активно  участвовал  в  разработке  ее  программных  документов,  внес 
значительную  лепту  в  формирование  политических  принципов  алашординского 
правительства.  Совместно  с  Ахметом  Байтурсыновым  он,  по  сути,  создал 
теоретическую  базу  правового  демократического  государства,  провозгласив 
равенство  всех  граждан  независимо  от  вероисповедания,  национальности,  пола. 
Существовавшую  империю  после  реформы  они  видели  как  федеративную 
республику во главе с избираемым думой президентом. 
В 1929 году, находясь в тюрьме, на обвинения в национализме М. Дулатов 
неизменно  отвечал:  «Мы  хотим,  чтобы  наше  Отечество  принадлежало  нам».  И 
перед неминуемым расстрелом поэт не отрекся от убеждений, заявив в последнем 
слове: «Ради будущего казахского народа я обязан делать все возможное. Если я 
заблуждался, то вместе с народом. Рано или поздно, истина восторжествует»/5/ 
Магжан  Жумабаев  был  одним  из  самых  популярных  поэтов  в  народе,  по 
праву  считавшись  главой  нового  направления,  синтезировав  в  своем  творчестве 
достижения западной и восточной поэзии. В «Алаш - Орде» молодой поэт входит 
в  комиссию  по  составлению  учебников  для  казахских  школ  и  даже  выдвигается 
кандидатом  в  депутаты  Учредительного  собрания.  Вот  только  попытка  союза  с 
Колчаком  разочаровало  М.  Жумабаева,  который  определил,  что  от  адмирала 
«несло монархией».  
Представители  национальной  интеллигенции  конца  XIX  и  начала  XX  века, 
преданные  забвению  в  годы  советской  власти.  Наряду  со  своими 
единомышленниками,  такими  как  Сакен  Сейфуллин,  Шакарим  Худайбердиев, 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
22
 
Мухамеджан  Тынышпаев  и  многие  другие,  внесли  огромный  вклад  в 
формирование  политической  мысли  как  в  Казахстане,  так  и  в  регионе 
Центральной  Азии  и  занимают  достойное  место  в  истории  демократического 
движения  тюркских  народов  России.  Исследовательские  работы,  проводимые  на 
современном  этапе  восстанавливают  малоизвестные  страницы  отечественной 
истории. 
ЛИТЕРАТУРА 
1.История Казахстана . Алматы, 2000 т.3. С.717 
2.Хидоятов Г.А. Моя родная история . Ташкент, 1990, С.293 
3.История Казахстана . Алматы, Алматы, 2000 т.3. С.680 
4.Cадыкова Б. Мустафа Чокай.2004. С32 
5 . Биданова Айгуль .Запрещенные, но не забытые. // Казахстанская правда,  
 15 августа 2008 г.  
 
РЕЗЮМЕ 
Статья  посвещена  деятельности  национальной  интеллигенция    Казахстана 
конца XIX начала XX веков. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  ХІХ  ғ.аяғы  ХХ  басындағы  Қазақстан  зиялыларының  қызметі 
баяндалған. 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: