ЭТНОКУЛЬТУРНЫЙ ОБЛИК НАСЕЛЕНИЯ ЖЕТЫСУ

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
130
 
 
Таблица 1 
Население Алматинской области по национальностям и владению языками 
/1, с.68, 74/. 
Этносы 
Все 
население 
Из них владеют языком 
родным 
казахским 
русским 
Все население 
Всего  в  том 
числе 
1 558 534 
93,0 
17,8 
56,4 
Казахи 
926 137 
99,1 
- 
69,6 
Русские 
339 984 
100,0 
24,8 
- 
Уйгуры  
140 725 
87,5 
82,8 
68,4 
Турки  
28 187 
79,2 
69,3 
86,3 
Немцы 
18 927 
23,9 
26,8 
97,6 
Корейцы  
17 488 
35,3 
35,3 
95,0 
Азербайджанцы 
16 073 
41,3 
66,0 
88,7 
Сельское население 
Всего 
в том числе 
1 093 581 
93,6 
17,8 
57,3 
Казахи 
713 833 
99,1 
- 
64,4 
Русские 
160 687 
100,0 
25,1 
- 
Уйгуры  
121 400 
88,0 
83,1 
65,0 
Турки  
21 729 
79,8 
70,7 
86,5 
Немцы 
10 203 
23,1 
27,6 
97,8 
Корейцы  
7 122 
38,6 
27,2 
95,7 
Азербайджанцы 
12 970 
39,7 
67,7 
88,0 
Необходимо  отметить, что  сельская  среда значительно консервативнее    и  в 
меньшей степени подвержена  развитию процессов  утраты своего языка крупными 
этносами, проживающими компактно. Например, от 79,2 до 79,8% турков, от 88,0 
до 87,5 % уйгур и 99,1 % казахов ориентированы на свои  национальные языки. 
Одновременно  возрастает    доля    русскоязычного  населения,  особенно  среди  
белорусов    (98,8–991 %),  украинцев  (97,9–98,4  %), немцев  (97,6–97,8%), поляков 
(96,6–97,1%),  корейцев  (95,0–95,7%)  в  меньшей  степени  среди  немцев  (26,3  %)  и 
татар (18,7 %) /1, с.67, 73/. 
Русский язык как средства межнационального общения глубоко проник в 
структуру  языкового  общения  исследуемых  этносов.  Практически  у  всех  
этносов  прослеживается    стабильное  возрастание  удельного  веса  хорошо 
знающих  русский  язык.  Это  в  первую  очередь  относится  к  украинцам, 
белорусам,  немцам,  казахам  и  т.д.  Аналогичные  тенденции  отмечены 
исследователя во всех регионах нашей республики /2/. 
Все  более  важным  фактором  развития  этноязыковых  и  этнокультурных 
процессов является двуязычие, которое обеспечивает коммуникативную  
Таблица 2    Распространение двуязычия среди различных этносов 
 Алматинской области в 1999 г. /1, с.67, 73/. 
 
Этносы 
Все 
население 
Из них владеют 
одним 
языком 
двумя и 
более 
Все население 
Всего 
1 558 534 
38,8 
61,2 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
131 
в том числе 
Казахи 
926 137 
30,3 
69,7 
Русские 
339 984 
74,4 
25,6 
Уйгуры  
140 725 
13,5 
86,5 
Турки  
28 187 
14,1 
85,9 
Немцы 
18 927 
56,9 
43,1 
Корейцы  
17 488 
49,9 
50,1 
Азербайджан
цы 
16 073 
18,8 
81,2 
Сельское население 
Всего 
в том числе 
1 093 581 
38,2 
61,8 
Казахи 
713 833 
35,4 
64,6 
Русские 
160 687 
74,2 
25,8 
Уйгуры  
121 400 
14,1 
85,9 
Турки  
21 729 
13,8 
86,2 
Немцы 
10 203 
56,7 
43,3 
Корейцы  
7 122 
46,5 
53,4 
Азербайджан
цы 
12 970 
18,3 
81,7 
функцию  языка  среди  представителей  различных  этнических  групп, 
способствует    взаимообогащению  и  взаимодействию  национальных  культур.  В 
изучаемом  регионе,  равно  как  и  по  всей  республике  в  целом,  распространено 
национально-русское  двуязычие:  казахско-русское,  уйгурско-русское,  немецко-
русское и.т.д.  Особенно это заметно в этноконтактных  зонах расселения, менее – в 
моноэтнических.  Например,  на  вопрос:  „Каким  языком  свободно  владеете?»  от 
76,5%  до  82,1%  опрошенных  казахов  в  Енбекшиказахском  и  Коксуском 
районах  Алматинской  области указали на одновременное ипользование родного 
и  русского  языков.  Идентичные  процессы  зафиксированы  учеными  и  в  других 
регионах Казахстана /3/. 
 Указанная  нами  ранее  языковая  особенность  коррелируется  и  данными 
переписи  1999  г.  (см.  таблицу  2).  По  ней  видно,  что  высокие  показатели  знания 
двух  и  более  языков  свойственны  представителям  тюркских  этносов.  Например, 
среди  каракалпаков,  кыргызов,  крымских  татар,  узбеков,  уйгур,  турков  и 
азербайджанцев на билингвизм ориентированы свыше 80%. Несколько ниже этот 
показатель у казахов, башкиров, татар и туркменов /1, с.67, 73/. 
В  то  же  время  в  Алматинской  области  высок  показатель  трехъязычия. 
Так,  на  знание  третьего  языка  в  Енбекшиказахском  районе    указали  25,5% 
казахов, 38,6% уйгур, 53,3% представителей из национально-смешанных  семей. 
Если  взять  казахский  язык,  то  им  в  основном  владеют  представители 
тюркских  этносов  (уйгуры,  турки, татары  и  др.),  для  которых  знание  данного 
языка  в  значительной  степени  облегчено  родственностью  языков, 
продолжительным периодом совместного проживания и т.д. (см. таблицу 3).  
Таблица 3 
Степень владения государственным языком среди основных этносов 
Алматинской области в 1999 г. /1, с.196, 200/. 
 
Этносы 
Все 
население 
Степень владения 
государственным языком, в % 
Изучают 
государст-
венный 
язык 
Владеют 
из них 
слабо 
владеют 
не 
владеют 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
132
 
Все население 
Всего 
в том числе 
1 558 534 
76,7 
8,2 
23,3 
18,0 
Казахи 
926 137 
99,1 
0,4 
0,9 
1,1 
Русские 
339 984 
24,8 
20,2 
75,2 
53,9 
Уйгуры  
140 725 
82,8 
18,1 
17,2 
19,6 
Турки  
28 187 
69,3 
19,4 
30,7 
24,9 
Немцы 
18 927 
26,8 
20,0 
73,2 
52,8 
Корейцы  
17 488 
27,6 
20,6 
72,4 
64,8 
Азербайджанцы 
16 073 
66,0 
19,3 
33,9 
26,6 
Сельское население 
Всего 
в том числе 
1 093 581 
82,5 
6,8 
17,5 
12,7 
Казахи 
713 833 
99,1 
0,3 
0,9 
1,0 
Русские 
160 687 
25,1 
19,2 
74,9 
46,9 
Уйгуры  
121 400 
83,1 
18,2 
16,9 
19,3 
Турки  
21 729 
70,7 
20,1 
29,3 
24,5 
Немцы 
10 203 
27,6 
19,1 
72,4 
47,1 
Корейцы  
7 122 
27,2 
18,6 
72,8 
53,7 
Азербайджанцы 
12 
970 
67,7 
18,6 
32,3 
24,6 
По  степени  владения  государственным  языком  можно  сделать  следующие 
дифференциацию:  каракалпаки  (92,4%  всего  населения  и  92,8%  сельского), 
кыргызы  (89,0–90,5%),  уйгуры  (82,8–83,1),  турки-месхетинцы  (79,4–79,7%),  
туркмены (77,0–77,5%), узбеки (76,3–78,6%), татары (74,9–75,6%), дунгане (73,1–
73,6%),  татары  крымские  (71,1–71,4%),  турки  (69,3–70,7%),    башкиры  (66,8–
74,7%), азербайджанцы (66,0–67,7%) и т.д. /1, с.196, 200/. 
Слабое  владение  казахским  языком  русскими,  украинцами,  немцами  и 
другими  европейскими  этносами  можно  объяснить  следующими  факторами. 
Во-первых,  прежней  государственной  политикой  центра,  искусственно 
ограничивавшей  сферы  использования  национальных    языков,  включая 
казахского.  Во-вторых,  отсутствием  у  них  стремления  к  овладению  этим 
языком  В-третьих,  слабым  контролем  надлежащими  государственными 
органами  реализации  Закона  о  языках  /4/.  В  то  же  время  в  постсоветских 
республиках  Прибалтики,  Кавказа  и  Средней  Азии  такой  проблемы  не 
существует,  там  русскоязычное  население  не  только  понимает,  но  и  владеет 
языками титульных этносов. 
Теперь,  перейдем  к  рассмотрению  повседневной  культурно-бытовой 
жизни сельского населения исследуемого региона. Известно, что формирование 
системы  ценностных  ориентации  во  многом  обусловлено  социально-
экономическим  развитием  региона,  расширением  параметров    культурного 
функционирования,  тесным  переплетением  и  синтезом  традиционной 
этнической  культуры  и  реалиями  современной  культурной  сферы.  Они 
определили  интенсивное  освоение  всеми  этносами  изучаемого  региона 
интегральной  совокупности  культурно-значимых    признаков  и  социально-
престижных  норм    жизнедеятельности  общества  в  сфере  культуры.  На  этой 
основе  по  многообразным  каналам  происходит  усвоение  различных  форм 
культуры. 
Действенными  каналами  обогащения  духовного  мира  сельского 
населения,  передачи  межэтнической,  культурной  информации  являются  такие 
средства массовой информации, как телевидение, радио и печать. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
133 
Несомненно, ведущая роль среди средств массовой информации принадлежит  
телевидению,  как  по  оперативности  передач,  так  и  по  масштабам  зрительской 
аудитории.  Населению  Алматинской  области  транслируются  одновременно 
множество  телевизионные  программ,  как  отечественные,  так  и  зарубежные,  в 
основном  российские.  Свыше  80%  опрошенных  респондентов  вне  зависимости    от 
этнической  принадлежности  ответили,  что  постоянно  смотрят  телепередачи. 
Аналогичное  преобладающее  место  телевидения  в  структуре  свободного  времени 
граждан отмечены и в других регионах нашей республики, а также за его пределами 
/5-6/.  С  другой  стороны,  широкое  распространение  телевидения  способствует 
преимущественно пассивному и однообразному восприятий духовных  ценностей, 
так  как  оно  в  основном  ориентировано  на  массового  зрителя.  Порождаемая  им 
массовая культура часто отвлекает молодежь и особенно детей  от других активных 
форм культурной деятельности. 
Радио,  благодаря  своей  доступности,  является  одним  из  самых  оперативных 
средств  передачи  информации  и  оценки  в  краткой  и  квалифицированной  форме 
важнейших событий дня, происходящих как в республике, так и в мире. В основном в 
радиопередачах 
слушателей 
привлекают 
последние 
известия, 
новости, 
международная жизнь, музыкальные передачи. Сельчане охотно слушают передачи 
различных  программ  республиканского  радио,  включая  программу  «Шалкар»  и 
областного радиовещания на казахском, русском, немецком,  уйгурском, корейском 
языках.  Как  показали  опросы,  практически  все  сельское  население  Алматинской 
области  слушает  радио,  часто  на  двух  языках.  Так,  на  вопрос:  «На  каком  языке 
слушаете  радио,  смотрите  телевидение?»  от  85,1%  до  92,0%  опрошенных  казахов 
указали на использование родного и русского языков.   
Значительную  часть  культурной  информации  (и  не  только  культурной) 
сельский  житель  получает  из  периодической  печати.  Однако  не  все  сельчане 
одинаково  ориентированы  на  чтение  газет  и  журналов.  Здесь  сказывается 
влияние  разных  социально-профессиональных  и  возрастных  групп  населения.  С 
повышением уровня образования населения увеличиваются читательские запросы и 
потребности.  По  нашим    данным,  на  ежедневное  чтение  газет  указали  в  своих 
ответах  более  половины  опрошенных  респондентов  вне  зависимости  от 
этнической  принадлежности.  В  тематиках  выписываемых  газет  и  журналов  их  
прежде  всего  интересуют  международная  жизнь,  новости    республики  и  за  ее 
пределами,  информация  об  общественной  жизни  и  спорте,  сельском  хозяйстве    и 
технике, науке  и  культуре  и  другие.  В  языковом  аспекте  указанные    источники 
 
информации используются по-разному. Например, в моноэтнических селениях 
от 51,8% до 53,3% опрошенных казахов читают периодическую печать только на 
родном  языке,  от  46,7%  до  47,5%  –  на  обоих  языках,  родном  и  русском. 
Аналогичные 
показатели 
по 
полиэтническим 
селениям 
составили 
соответственно  27,6%–31,5%  и  65,7–66,5%,  что  еще  раз  свидетельствует  о 
том,  что  совместное  проживание  казахов  с  русскими  и  другими 
контактирующими этносами значительно влияет на язык чтения периодической 
печати,  способствует  взаимообогащению  национальных  культур.  Схожие  
тенденции  отмечены  этносоциологами  в  Меркенском  районе  Жамбылской  и 
Туркестанском районе Южно-Казахстанской областей /7/. 
Такое  же  высокое  место  в  жизни  сельского  населения  Жетысу 
занимает  музыкальная  и  танцевальная  культура.  Они  содействуют 
формированию  как  интернациональных культурных установок, так и подъему 
национального  самосознания.  Казахи,  как  и  в  других  областях  республики 
больше  ориентированы  ни  национальные  виды  культурных  ценностей.  От 
66,7%  до  80%  опрошенных  казахов    предпочитают  слушать  казахскую 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
134
 
народную  музыку.  В  то  же  время  у  них  невелик  интерес  казахским  танцам, 
порядка  16,7%.  По  нашим  полевым  материалам  особенно  притягательны  в 
народной 
музыке 
домбровая. 
Она 
представлена 
многочисленными  
произведениями выдающихся казахских композиторов Курмангазы, Даулеткерея, 
Таттимбета, Дины Нурпеисовой, Нургисы Тлендиева и др.  С  другой  стороны,  у 
казахов  проявляется  глубокий  интерес  к  аналогичным  ценностям  других 
народов,  включая  русских. Например, на  любовь к русской народной музыке и 
танцам  указали  в  своих  отлетах  от  25,0%  до  53,9%  казахов.  Идентичной 
популярностью  пользуются  среди  других  контактирующих  этносов  казахские 
народные  песни  и  танцы.  Так,  в  Енбекшиказахском  районе 
 
соответственно 
44,4%  и  48,1%  опрошенных  русских  отдали  свое  предпочтение  отмеченным 
видам  искусства.  Наблюдение  над  соотношением  потребления  национального 
музыкального  искусства  и  искусства  других  народов  изучаемого  региона 
позволяет  говорить о его  гармоничности,  когда интерес  к инонациональной 
культуре  во  многом  не  связан  с  ограничением  собственной  национальной 
культуры.  Одновременно  у  всех  опрошенных  респондентов  независимо    от 
этнической  принадлежности,  преимущественно  у  молодежи  проявляется 
достаточно  высокий  интерес  к  современной  эстрадной    музыке  и  танцам, 
соответственно  от    60,0%  до  73,7%  и  от  42,1%  до  68,4%.  Противоположная 
тенденция    зафиксирована  нами  в  отношении  к  симфонической  музыке  (от 
0,9% до 6,7%)  и балету  (от 6,7 до 15,8%), что  подтверждается аналогичными 
данными  по другим регионам Казахстана  
Таким  образом,  этноязыковые  процессы  в  Жетысу  характеризуются 
сложностью и рядом отличительных черт по сравнению с этноязыковой ситуацией 
в  республике  в  целом.  Будучи  этноконтактной  зоной  данный  регион  отличается 
большей  интенсивностью  процессов  утраты  национальных  языков  дисперсными 
субэтническими  группами,  проживающими  за  пределами  территории  основного 
расселения;  значительным  развитием  национально-русского  и  русско-
национального  двуязычия;  широкими  масштабами  функционирования  русского 
языка  не  только  в  качестве  языка  межнационального  общения,  но  и  в  качестве 
родного  языка  для  все  более  значительной  части  нерусского  населения; 
определенными  сдвигами  в  знании  государственного  казахского  языка 
европейскими этносами; ростом владении этого языка представителями тюркских 
этносов, а также дунганами и курдами. 
 Приведенные  данные  также  убедительно  свидетельствуют  о  наличии  у 
сельских  жителей  изучаемого  региона  устойчивого  стремления  к 
расширению  сфер  культурного  потребления.  При  этом  их  культурные 
интересы  не  замыкаются  рамками  лишь  национальной  культуры,  а 
обнаруживают  направленность  на  освоение  культурных  достижений 
совместно  проживающих  этносов,  равно  как  и  общемировой  культуры.  Тем 
самым  в  этнокультурном  облике  населения  исследуемого  региона  отчетливо 
прослеживается диалектическое взаимодействие национального и интернационального: 
многие из рассматриваемых компонентов культуры, приобретая  даже интернациональный 
характер, одновременно сохраняют национальную форму и этнические особенности. С 
другой  стороны,  нельзя  не  отметить  и  процессов  утраты  определенной  частью 
молодежи  навыков  к  воспроизведению  и  развитию  многих  жанров  национальной 
художественной культуры. 
Вместе с тем,  несмотря на наличие  указанных тенденций,  которые сближают 
культурные  устремления  жителей  села  с  ценностными  установками  городского 
населения, их удовлетворение в сельских районах оказывается неполным. Основным 
способом осуществления культурных запросом сельчан являются средства массовой 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
135 
информации,  особенно  телевидение,  чего  нельзя  сказать  о  работе  культурно-
просветительных учреждений. 
ЛИТЕРАТУРА 
1.Национальный состав населения Республики Казахстан. Т. 2. Население 
Республики Казахстан по национальностям владению языками / Итоги переписи 
населения 1999 г. в Республике Казахстан. Статистический сборник. Алматы, 
2000. 272 с. 
2.Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование 
в Казахстане. Алматы, 2005. С.47-71. 
3.Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация в 
Республике Казахстан (по данным социологического исследования) // Саясат-
Polis. 2001. № 1.С. 22-28. 
4.Основные законодательные акты о языке в Республике Казахстан. Алматы, 2001. 
–С. 6. 
5.Абдраманов Е.С. Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының мҽдени ҿміріндегі 
телевизияның орны // ХҚТУ хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 
Түркіствн, 2004. № 1. 134-141 бб. 
6.Асанканов А.А. Социально-культурное развитие современного киргизского 
населения. Фрунзе, 1989.С.90-96. 
7.Абдраманов  Е.С.  Оңтүстік  Қазақстан  ауыл  тұрғындарының  рухани  ҿмірінде  – 
мерзімді баспасҿздің орны // Қазақстан археология зерттеулері:  «Марғұлан – 14» 
ғылыми-практикалық  конференцияның  еңбектері.  Шымкент-Алматы,  2002.  188-
192 бб. 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  на  основе  статистических  и  этносоциологических  материалов 
рассматриваются  современные  языковые  процессы  и  культурные  ориентации 
среди основных этносов Алматинской области.  
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада Алматы облысы негізінде ірі этностар арасындағы қазіргі кездегі 
тілдік  үрдістер  мен  мҽдени  бағыттар  статистикалық  жҽне  этносоциологиялық 
материалдар арқылы қарастырылған.  
 
 
 
СЫРДЫҢ ТӚМЕНГІ АҒЫСЫ ӚҢІРІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ 
МИФОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫ 
 
Картаева Т.Е.-т.ғ.т.доцент (ҚазмемқызПУ) 
 
Қазақ  халқының  рухани  мҽдениетінің  ерекшелігі  наным-сенімдерінен, 
ырым-тиымдарынан  кҿрінеді.  Сырдария  ҿзенінің  тҿменгі  ағысы  бойындағы 
қазақтар  ата-бабаларынан  қалыптасып  келе  жатқан  наным-сенімдердің  негізгі 
денін  ҽлі  күнге  дейін  берік  ұстанып  келеді.  Қазақтардың  наным-сенімдері 
күнделікті  тұрмыс-тіршілігінде  қалыптасқан  тҽжірибеден  келіп  туындаған  деуге 
болады.  Сыр  ҿңірінің  қазақтарының  наным-сенімдеріндегі  ерекшеліктерінің  бір 
жүйесі  олардың  тылсым  күштерге,  аңыз  кейіпкерлерге  сенуінен  кҿрінеді.  Сыр 
қазақтарының  осы  ерекшеліктеріне  И.Кастанье,  Ҽ.Диваев,  Қ.Қостанаев, 
М.Миропиев  сияқты  зерттеуші  ғалымдар  ерекше  ден  қойған.  Қазақтардың 
тылсым күштерге сенуі ҽсіресе бақсылар сеансы кезінде кҿрінген.  

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
136
 
Бақсылар  науқасты  емдеу  үшін  шақыратын  тылсым  күш  иелері  –  жын 
болған.  Жын  иесін  бақсылар  сарынын  орындар  алдында  немесе  орындаған  соң 
науқастың ауруының күштілігіне қарай шақырған. Жын кҿзге кҿрінбейтін тылсым 
күш.  Қазақ  мифологиясында  Шарабас,  Қорабай,  Кҿкаман,  Досыбай,  Жирентай 
деген жын иелері  болған. 
«... Кей-қаптан қылша Шарабас 
Тоқсан қойдың терісі, 
Топ шықпаған Шарабас.  
Сексен қойдың терісі 
Бҿрік шықпаған Шарабас...»  
«..Сексен қойдың терісі 
Тең шықпаған Кҿкаман, 
Келші бермен Кҿкаман, 
...Кҿкаман деген жын келді, 
Айқайлап барып алдына сал»  
«...Жынның басы Досыбай, 
Жын шақырдым осындай 
Жын ҽулие келе ме  
Бір-біріне қосылмай...» 
«...Жын атасы Қараман 
Енді қайда барамын 
Айтқанымда келмесең, 
Алдыңа сірҽ түспеймін...» 
«Жын атасы Жирентай 
Қолына жасыл ту алар 
Найзаны қанға суардың 
Дертті  күреп  қуандың»,  -  деген  сияқты    ҿлеңдермен  белгілі  бір  жынды 
шақырған.  И.Кастаньенің  бақылауында  жындарды  шақырып  болған  соң  бақсы 
орнынан  тұрып,  отқа  қызып  тұрған  кетпенді  жерге  қойғызып,  жалаң-аяқпен 
темірлерді  басып  жүрген,  бақсының  аяғы  темірге  тиген  кезде  быж-быж  еткен 
күйген дабыстарды естіген. Күйген аяқтарын науқастың денесіне тигізген. Содан 
кейін майшам алып, оны жағып, аузына бірнеше рет  салып, ақырында ауызында 
ҿшірген.  Ҿзін-ҿзі  жҽне  науқасты,  болмаса  қатысып  отырған  басқа  адамдарды 
қамшымен, шоқпармен ұрғылайды. Соққы тиген жер ауырмайды, себебі жындар 
ұстап  қалады.  Жындар  күшейгенде  киіз  үйдің  туырлығы  тілініп,  тұрған  заттар 
жарылып кеткен дейді.  
Бақсыға жын қонғанда шегіне жете құтырып, жынданып кеткен, аузынан ақ 
кҿбік атқылап, жылқы болып кісінеп, ит болып үріп, сиыр болып мҿңіреп, шошқа 
болып  қорсылдап  ҽр  түрлі  жануарлардың  дауысын  салған.  Екі  қылыштың  жүзін 
жоғары  қаратып  қойып,  жүзінде  тұрған,  жұмсарған  аяғын  науқас  денесіне  қайта 
басқан.  Бақсы  ҿзіне  жын  қона  бастағаннан-ақ  ҿз  денесін  ҿзі  тістелей  бастайды, 
кҿзі  шарасынан  шығып  кетеді  /1/.  Қазақта  «жын  қаққандай»,  «жын  ұрғандай» 
деген  теңеулер  осыған  байланысты  қалыптасса  керек.    Қазақ  мифологиясында 
Шарабас  жынның  басы  үлкен,  бойы  ҿте  ұзын,  денесі  зор  болып  келген,  оны 
кейбір бақсылар ―Қорабай‖ деп шақырған екен. Кҿкаман болса, қазақ даласының 
барлық  жерінде  жүретін  жиі  кездесетін  жын,  оны  бақсылардың  барлығы  дерлік 
шақырған. 
Албасты – байырғы қазақ дүниетанымындағы ҽйел жынысты қаскүнем рух, 
тылсым бейне. Албастыны «марту» деп те атайды. Қазақтар нанымында албасты 
босанғалы  жатқан  екіқабат  ҽйелге  келіп,  қылғындарған.    Ол  толғатып  жатқан 
ҽйелдің  ҿкпесін  суырып  алып,  ҿзенге    ағызған,  содан  ҽйел  босана  алмай  немесе 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
137 
босанған  соң  қансырап    ҿліп  кеткен.  Толғатқан  ҽйелден  албастыны  бақсы 
кҿмегімен  қуған.  Ертегілерде  қазақтар  албастыны  жуан,  сабалақ  жүнді,  ҿткір 
азулы  тісті,  кеудесі  ебедейсіз  бейне  ретінде  кҿрсеткен.  Ҽ.Диваевтың  Шымкент 
ҿңірінен  жазып  алған  ҽңгімелерінде  албасты  сұлу  ҽйел  ретінде  кездессе  /2/, 
М.Миропиев,  Қ.Қостанаев  жазбаларынан  Сыр  ҿңірі  қазақтарының  оны  кҿбіне 
ауызына  ҽйел  ҿкпесін  тістеген  түлкі,  ұзын  емшектері  жерге  тиген  ешкі,  басы 
үлкен  мақұлық  немесе  қаншық  ретінде  танығандығын  кҿреміз  /3/.  О.Полярков 
ҿзінің  «Из  области  киргизских  веровании»  атты  еңбегінде  Семей,  Ақмола, 
Ферғана  қазақтары  албастыны  бойы  ұзын,  басы  үлкен,  емшегі  тізесіне  дейін 
салбырап ҿскен, шашы жерге дейін түсетін, тырнақтары ұзын ҿткір болып келетін 
ҽйел  бейнесінде  елестеткен,  -деп  кҿрсетеді  /4/.  Ферғана  сарттары  болса  албасты 
шашы ұйпа-тұйпа кҽрі кемпір ретінде қабылдаған /5/. 
Толғағы қысқан ҽйелді босандырар кезде албастымен күресу үшін қазақтар 
бақсыны  кҿмекке  шақырған.  И.Ибрагимов  жазбасындағы  дерек  бойынша  бақсы 
толғақ қысқан ҽйелдің жанына кірген албастыны қамшының кҿмегімен қуады. Ол 
кҿмектеспесе  үйір  ішінен  кҿзі  үлкен,  реңді  (ақбоз  ат,  сары,  жирен  ат,  т.б.) 
жылқыны ұстап ҽкеліп киіз үй ішіне кіргізіп, ҽйелдің кеудесін иіскетіп, үркітеді. 
Болса  үкіні  ҽкеліп  бақыртады.  Бақсы  зиянкеспен  күреспеген  жағдайда  албасты 
ҽйелдің ҿкпесін ұрлап алады немесе жолдасын тоқтатып қоюы мүмкін деген ұғым 
қалыптасқан /6/.  
Құдабай Қостанаевтың Сыр ҿңірінде болған  сапарынан жазып алған дерегі 
бойынша, бұл ҿңірде де  ҽйелдің толғағы қиындаған жағдайда, оны албасты басып 
жатыр  деген  түсінік  қалыптасқан.  Албастыдан  қорғау  үшін  босанатын  ҽйел 
қасына  үкі  қадалған  бас  киімді  қояды.  Молда  келіп,  құран  оқып,  босанатын 
ҽйелдің  бетіне  ұшықтап  түкіреді.  Бұлардың  барлығы  кҿмектеспеген  жағдайда 
бақсы  шақырады.  Бақсы  үйге  жақындағаннан  ―ҽй,  шық‖,  -  деп  айқайға  салады, 
албастыны қуалап, қамшысымен киіз үйдің ішін ұрғылайды, мылтықты алып, киіз 
үйдің үстіне қарай атады.   
Н.Гродековке  Е.А.Александровтың    Қазалы  уезінен  жеткізген  дерегі 
бойынша  босанатын  ҽйелге  толғағының  ауыр,  жеңілдігіне  қарамастан  міндетті 
түрде  бақсы  шақырылады,  себебі  албасты-марту  тек  ҽйелге  келеді,  ер  адамнан 
қорқады.  Албасты-марту  жұқпалы  деп  босанатын  ҽйел  жатқан  киіз  үйге  жас 
келіншектерді кіргізбеген.  
Сыр бойындағы қазақтар арасында ―албасты‖ мен бақсының күресі жайында 
аңыз  ҽңгімелер  кең  таралған.  Солардың  кейбірін  М.Миропиев  Жүсіп  Қасымов 
деген қазақтың айтуы бойынша жазып алып айналымға ендірген.  ―Молжігіт атты 
атақты бақсы кҿп адаммен бірге жолда келе  жатып, алыстан аузында ҿкпесі бар, 
ҿкпені  суға  тастауға  асығып  бара  жатқан  итті  кҿреді.  Молжігіт  жалма-жан 
албастыға  қарай  шабады.  Біраз  жер  қуалаған  соң,  атынан  түсіп  қалып,  жерді 
ұрғылап,  жүгіре  береді.  Соңынан  қасындағы  адамдар  қуып  жетіп,  олар  да 
бақсының ісін қайталайды. Біраздан соң алдарынан ауыл кҿрінеді. Бақсы ауылға 
келіп:  ―ҿлген  адам  қай  үйде‖?  -  деп  сұрайды.  Бақсы  ҿлік  жатқан  үйге  келіп 
қобызын қолына алып, тоғыз жынын шақырады. 
―Ей албасты, залым, салшы ҿкпесін орнына, 
Жанын берші бишараның қолына, 
Тыңдамасаң сҿзімді, 
Сыйламасаң ҿзімді, 
Алармын ойып кҿзіңді, 
Жоқ  қылармын  ҿзіңді‖  –  бұйыру  сарынын  орындайды.  Сонда  ҿліп  жатқан 
ҽйелге жан бітіп, басын кҿтерген екен. Ҽйелдің ағайындары Молжігіт бақсыға мал 
дүние  беріп  аттандырады.  Бақсының  ерлігі  ―албасты  бақсыдан  қорқып  ҽйелдің 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
138
 
жанын  орнына  салды‖,  -  деп  түсіндіріледі.  Бұл  ҽңгімедегі  ҿкпе  тістеген  ит 
бейнесіндегі  албастыны  бақсымен  бірге  қуалаған  адамдардың  ешқайсысы 
кҿрмеген.  М.Миропиевтің  Перовск  қазағы  Кенжебай  Мҽтеновтен  жазып  алған 
ҽңгімелерінде албасты түлкі, ешкі түрінде кездескен. Оның айтуынша Ақмешітте 
тұрған Нүрпейіс деген бидің ҽйелі толғатып, бала тапқаннан кейін талып қалады. 
Сол  кезде  бір  түлкі  келіп,  ҽйелдің  жанына  барады.  Бір  кісіні  түлкіні  кҿріп 
―албасты‖  деп  қуғанымен  жете  алмайды.  Түлкі  ҽйелдің  ҿкпесін  суға  тастаған 
кезде ҽйел ҿліп кеткен.  
М.Миропиевтің  1880  жылдары  Кенжебай  Мҽтеновтің  жазып  алған  екінші 
ҽңгімесінде  «үш  жолаушы  жігіт  келе  жатып  аузына  ҿкпе  тістеген  ешкіні  кҿреді. 
Жолаушы  жігіттің  біреуі  бірінші  қуып  жетіп  ешкіні  қамсымен  сабап,  «мына 
ҿкпені қай жерден, сол жерге апарып сал» - дейді. Ешкімен кері қайтып, бір үйге 
кіреді.    Ешкі-албасты  келмей  тұрғанда  келіншек  баласын  тауып,  ҿзі  ҿліп  қалған 
екен. Ҿкпесін орнына  салғасын келіншек басын кҿтеріпті.  Ҽлгі жігіт албастына 
енді  келместей  етіп,  ұрып-соғып  жіберген.  Үй  иесі  ҽлгі  жігітке  мол  мал  беріп 
аттандырған»,  -  дейді  /7/.  Бұл  ҽңгімеден  албастымен  тек  ерекше  күшке  ие 
бақсылар ғана емес, қара күшке ие ерлер де күресе алғандығын кҿреміз. Дегенмен 
де албастыны тек бақсы сияқты ерекше қасиетке ие адамдар ғана кҿре алған.  
Жүсіп  Қасымовтың  айтуы  бойынша  ―албасты‖  тек  босанатын  ҽйелге  ғана 
емес,  қыз-келіншектерге  де  келеді.  Ҽрі  албастының  екі  түрі  болады,  бірі  -  қара 
албасты,    бірі  -  сары  албасты.  Сары  албастыны  қашыру  бақсы,  молдалардың 
қолынан  келеді,  ал  қара  албастыны  қашыру  қолдарынан  келмейді,  -дейді.  Қара 
албасты  адам  бейнесінде  түнде  келіп,  бір  қыздың  ҿкпесін  қысып,  басып 
тыныштық  бермейді.  Қара  албастыны  жол-жҿнекей  сол  ауру  қыз  үйіне  түнеген 
қонақ танып, ҿлтірген екен /8/. Сыр ҿңірі қазақтары арасында ―албасты басқыр‖, - 
деген сҿздің кездесуі ―қиналған ҽйелді албасты басып жатыр‖  – деген нанымнан 
туындаса  керек.  Қ.Қостанаев  та  албастының  қара  албасты,  сары  албасты  деген 
түрлерінің кездесетіндігін айта отырып, олар мінез-құлқы жағынан бір-біріне ҿте 
жақын    екендігін,  сары  албастының  ҿте  қу,  ол  адамға  ілесе  жүріп,  залалын 
тигізуге оңтайлы уақытты күтетіндігін кҿрсеткен /9/.  Сыр қазақтары ашуы түскен 
адамға ―албасты басқыр‖, ―қара басқыр‖, ―қара бассын сені‖, ―албасты неме‖ деп 
айтып,  налығандықтарын  білдірген  немесе  осылай  қарғаған.  Қарғыстың  немесе 
налудың бұл түрі Сыр қазақтарының тілінде қазір де жиі кездесетін сҿз.  
Албастыға  сену  ауруханалардың  салынуымен  байланысты,  медицинаның 
ҿркендеуімен  байланысты  жойылған,  осы  кезеңнен  бастап  ҽйелді  үйде  қолдан 
тудыру да жойылған.  
Сыр қазақтары шайтан мен үббенің барына қазір де сенеді. Оған экспедиция 
кезінде  кҿз  жеткіздік.  Үббе  -  ҿзен,  кҿлдердің  терең  тұстары  мен  иірімдерінде  су 
астында,  тұңғиықта    ҿмір  сүретін  қаскүнем,  тылсым  күш,  рух.    Қазақтардың 
байырғы  дүниетанымында  Үббенің  мақсаты  адамдарды  суға  батырып,  ағызып 
ҿлтіру. Оны қазақтар ұзын қап-қара, қастары түйілген адамға ұқсас деп таныған. 
Үббе  ҿзенге  жақындаған  адамды  ҿзіне  оның  атын  атап  шақырған.  Ҿз  атын 
естігенмен,  шақырып  тұрған  адамды  кҿрмеген  соң,  ол  таң  қалып,  суға 
шомылғысы  келіп  ұмтылған.    Суға  түскен  адамды  Үббе  ҿзіне  тартып,  батырып 
жіберген.  Үббе  туралы  ҽңгімелер  Сыр  қазақтары  арасында  жиі  кездеседі.  Жаз 
айларында  Сырдарияның  суына  кетіп  ҿлген  жиі  кездеседі.  Сыр  қазақтары 
нанымында  оларды  «су  иесі  тартып  тұрған»  деп  сенеді.  Су  иесі  жайында  Сыр 
қазақтары арасында таралған аңыз-ҽңгімелердің бірқатарын М.Миропиев Перовск 
қазағы  Ишмұхамед  Букиннен  жазып  алып  жариялаған.  Оның  айтуынша,  бір  кісі 
дария  жағалап  келе  жатып,  су  ішінен  бір  кісінің  атын  айтып  шақырған  дауысты 
естиді. Ол оның үббе екенін сезіп, шақырған адамы келсе суға жібермеймін деп 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
139 
дария жағасында отырады. Сол жерде ҽлгі кісі үш күнге шейін жүреді. Үш күннен 
соң бір атты жігіт келіп, суға түсуге шешіне бастайды. Ҽлгі кісі «сен суға түспе, 
түссең  ҿлесің»,  -  дейді.  Ол  мен  ҿлмеймін,  деп  тыңдамай  ҿзеннің  арғы  бетінен, 
біргі бетіне алма кезек жүзіп шығады. Тағы түсемін дегенде ҽлгі кісі арқан байлап 
жібереді.  Ҿзеннің  ортасына  келгенде  ҽлгі  жігіт  батып  кетеді.  Ҽлгі  кісі  арқаннан 
тартып  шығарса,  жігіт  ҿліп  қалған.  Екі  аяғы  қып-қызыл  екен.  Бұны  Үббенің 
ұстаған  жері  деп  ұйғарады.  Ал,  Ерғали  Қасымов  деген  қазақтың  айтуынша, 
бұрынырақта Сырдария жағасында балық аулауды кҽсіп еткен Зор-Теке деген кісі 
болған. Ол ҽрі жүзгіш болған, бес пұт астықты арқасына салып, Сырдариядан оп-
оңай  жүзіп  ҿте  берген.  Бір  күні  Зор-Теке  астығын  арқалап,  Сырдариядан  жүзіп 
ҿтейін  дегенде  бір  қария  келіп,  «балам,  суға  түспе,  бағана  сенің  атыңды  айтып, 
шақырды», - депті. Зор-Теке тыңдамай дарияға түсіп кетеді. Дарияның ортасына 
таман келгенде бір батып, бір шығып содан арғы бетке ҿтеді. Арқасындағы қабын 
жерге  қойып,  ҽлгі  қарияға  дауыстап  «Ата,  менің  қатын  балама  сҽлем  айтыңыз, 
мына қаптағы астықты алып барып беріңіз», - деп қайта суға түсіп, батып кетеді. 
Зор-Текенің  сүйегін  халық  таба  алмаған  соң,  Қармақшы  тұсындағы,  Абла  деген 
ҿткелдің  аузына  биік  мұнара  түрінде  белгі  орнатады.    Қазақтар  суға  түскенде 
қорқыныш  сезімде  болса,  Үббеге  «маған  тиме»  деп  айқайлаған.  Сыр  қазақтары 
арасында суға кеткен адамның сүйегін табу қиынға соққан жағдайда, суға кеткен 
адамның  отбасынан  ҽйел  адамдар  шашын  жайып,  ҿзен  жағасына  отырған.  Бұл 
Үббені  үркіту,  сол  арқылы  сүйегін  алу  деген  нанымнан  туындаған.  Болмаса, 
тапаға  пісірілген  нанды  үгітіп,  ҿзенге  ағызған,  нанға  тойған  Үббе  суға  алған 
адамның  сүйегін  қайтарады,  -  деген.  Бұл  ырымдар  кейін  келе  жойылып  кеткен. 
Сыр қазақтары Үббені «ұйықта» ҿмір сүреді деп сенген /10/.  
Шайтанды  да  адам  кейпінде  қабылдаған.  Үлкен  кісілер  осы  күні  де 
құдықтан  су  алуға  барғанда  алдымен  суға  тас  лақтырады,  сонда  су  ішіндегі 
шайтандар ұшып кетеді. Шайтан үйір болады деп, түнде су құйылған шелектердің 
бетін жауып жүреді.. Ертеректе күйеуі жолаушылап кеткен бір ҽйел, түнде есікті 
ілмей,  іс  тігіп  отырған  кезінде  бір  ер  адам  кіріп  келіп:  «жолаушы  едік  ҽйелім 
жолда босанғалы жатыр», - деп ҽлгі ҽйелді мола жаққа ертіп кетеді. Шындығында 
мола  жақтағы  жолда  бір  ҽйел  босанғалы  жатыр  екен.  Ҽлгі  ҽйел  толғақ 
қабылдайды.  Баланы  жуындыратын  су  жоқ  болғасын  ҽлгі  еркекті  үйінен  су 
ҽкелуге  жұмсайды.  Ол  беті  ашық  тұрған  бір  шелек  суды  алып  келеді.  Босанған 
ҽйел  босандырған  ҽйел  қолына  білезік  салып,  «сен  мұны  қайдан  алғаныңды 
ешкімге  айтпа,  айтсаң  ҿмірден  кетесің»,  -  дейді.  Ҽлгі  ҽйел  күндердің  күнінде 
қолындағы  білезікке  қызығушыларға  қайдан  алғанын  айтқан.  Сол  күні  ҽлгі  ҽйел 
қысылып,  қайтыс  болған.  Олар  шайтандар  екен.  Бұл  аңыз  Сырдың  тҿменгі 
ағысындағы  Арал  қазақтары  арасында  кең  таралған.  Осыған  байланысты  түнде 
судың бетін жҽне есікті ашық қалдырмайды. Шайтан азғырады деп, ҽйел адамдар 
түнде жалғыз жүрмейді. Жын-шайтандар естіп қойса, ауру  шықпай қояды,  - деп 
қызылша, ісік сияқты аурулардың атын айтпайды  /11/.  
Сыр  ҿңірі  қазақтарының  арасында  тараған  «демонологиялық»  ҽңгімелердің 
қатарында  Ҽзірейіл  мен  Жебірейіл  туралы  оқиғалар  да  кҿңіл  аудартады.  Соның 
бірін  Қазалы  ауданы,  Құмжиек  ауылының  тұрғыны  қарасақал  Ҽбілтай 
Ерназаровтан  экспедиция  кезінде    этнограф  Досымбек  Хатран  мен  ҽдебиетші 
Ақеділ  Тойшанұлы  жазып  алған:    «Ҽзірейіл,  Жҽбірейіл  екеуі  ел  аралап  жүріпті. 
Олар  Алла  тағаланың  оң  қолы  ғой.  Яғни,  Алла  тағаланың  хақ  бұйрығын 
орындаушылар.  Екеуіне  жолай    бір  ауылдан  шыққан  жігіт  кездеседі.  Ҽзірлейіл, 
Жҽбірейіл, жолаушы  жігіт үшеуі  сапарлас болады. Амандық  сұрасқан соң екеуі  
жігітке «Мына ауылда, екі бала бар, соның жанын аламыз, соған «барамыз» дейді. 
Ауылдың  шетіне  келсе,  бір  топ  бала  тақырда  асық  ойнап  жатады.  Асыққа 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
140
 
таласып, бірі келесі баланы кенеттен ұрып қалады. Асық басына тиеді де,  тиген 
бала  тіл  тартпай  ҿліп  қалады.  Ол  баланың  шешесі  келеді  де  ұрған  баланы 
кҿсеумен қойып қалады. Ол бала да ҿліп қалады.  
– Екеуі ҿлді ме? 
– Екеуі де ҿлді! 
–  Онда,  ал,  қайттық  –  деп  Ҽзірейіл  мен  Жебірейіл  бұйымтайы  біткен  соң 
тағы  да  жолға  түседі.  «Енді  алдыда  бір  ұл  бар.  Соның  жанын  аламыз‖  –  дейді. 
Ауылға  жақындағанда  еріп  келе  жатқан  жігіт  «Менің  жанымды  қашан 
аласыңдар?»,  -  дейді.  «Сенің  жаныңды  айттырып  қойған  қызың  бар.  Соған 
үйленіп,  той  жасап,  қасына  жатқан  күні  аламыз!»,  -  дейді.  Жігіт  «Ойбай,  онда 
неғып тірі жүрейін. Қазір алыңдар», - дейді. Ҽлгі екеуі «Жоқ, алмаймыз. Сызығың 
біткен жоқ»,  -  дейді. Кете береді. Сол күннен бастап жігіт санадан солады. Ҽке-
шешесі  айттырған  қызды  ал  десе,  алмай,  қашқақтап  жүре  береді.  «Шырағым-ау, 
алсаңшы,  айттырып  қойған  қаншама  қалың  мал  күйіп  кетеді  ғой»,  -  дейді  ата-
анасы. Жігіт кҿнбейді. Бұл жайтты қыз да естиді. Ақыры жігітті шақырып алып, 
себебін сұрайды да «Сен қорықпа ол екеуінен, мені ала бер. Бір есебін табармыз», 
-  дейді.  Ақыры  тойды  жасап,  келіннің  бетін  ашады,  кешке  қасына  жатып 
құшақтаған  кезде  есікті  «тық-тық»  еткізіп  ҽлгілер  де  қағады.  Жігіт  «Жаналғыш 
келді»,  -  дейді  үрейленіп.  «А,  жаналғыш  келіп  тұр  дейсің  бе?  Барып  аша  ғой. 
Сіздерден бір тілегім бар, сол тілегімді орында да жанымды  ала бер деп айт»,  - 
дейді  келіншегі.  Барып  ашқан  соң  ҽлгілер    «Жаныңды  алғалы  келдік»,  -  дейді. 
«Ал, онда, жанымды алатын болсаңдар, мен сіздерден бір сұрақ сұрайын. Содан 
кейін  жанымды  ала  беріңдер»,  -  деген  екен.  «Сұрағың  не?»    дейді  екеуі.    Жігіт 
«Кеше  жолдас  болдық  ғой  біз.  Менің  жолдасақымды  бер»,  -  деген  екен.  ―Не 
дейді?‖  депті  де  Тҽңірге  осы  жайтты  хабарлайды  екеуі.  Сонда  Құдайтағала 
―Жолдасақыға  ол  не  сұрайды?‖,  -  деген  екен.  Сонда  жігіт  үйіне  кіріп  шығайын 
дейді  де  ҽйеліне  келіп  «Жолдасақыға  не  сұраймын?»,  -  деген  екен.  Ҽйелі  «Жүз 
жас сұра» деген екен. Содан жігіт қайта шығып  «Жолдасақыға жүз жас бер!» ,  -  
деген екен. Ҽлгілер «Ҽумин» деп,  жүз жас берген екен дейді. Содан бастап осы 
мысалдағыдай  біздің  аталарымыз  жүз  жасайтын  болыпты.    Біздің  бір  Қарасақал 
атамыз  105  жас    жасап,  қайтыс  болды.  Менің  ҽкем  1993  жылы  99  жасында 
дүниеден ҿтті» - дейді Ҽбілтай Ерназаров қария /12/.    
Сыр  бойы  қазақтарының  табиғат  күштеріне  деген  наным-сенімдерінен 
байырғы  кҿне  мифтік,  анимистік  сенімнің  барын  табиғат  күшіне  қарсы 
«тасаттық»  берулерінен  байқауға  болады.  Тасаттықты  ауыл  ақсақалдары 
ұйымдастырған.  Қазақтардың  байырғы  нанымындағы  желдің  иесі  саналған 
тылсым  күш  –  Жалаңаш  ата.  Қазақтар  нанымында  ол    үстіне  киім  кимей 
жалаңаш  жүріп,  ылғи  жортып  жүретін  ыстыққа  күймейтін,  суыққа  тоңбайтын, 
қыста  қарды  оранып  жатып,  жазда    ағаш-шҿпті  тасалайтын  күш.  Астық  дҽнін 
суырып, тазалайтын уақытта жел болмаса қазақтар Жалаңаш атаға ысқырып хабар 
берген.    Қатты  қуаңшылық,  тымырсық  болып,  жаңбыр  жаумай,  жаздың  аптабы 
ҿтіп  кетердей  болған  жағдайда  да  қазақтар  тасаттық  беріп,  желді  шақыру 
мақсатында  Жалаңаш  атаға  сыйынып  ҿлең  оқыған.  Желді  шақыру  мақсатында 
оқылатын ҿлең үлгісін Ҽ.Диваев шамамен 1883 жылдары Перовск уезі, Қысбҿгет 
болысының қазағы Пірмұхамед Тойтановтан жазып алып жариялаған. 
«..Уа Жалаңаш ата, шақыр, шақыр, 
Қара боран күшімен, желді шақыр. 
Қара бұлтты қақ жарған 
Тау басындағы қалпақты ұшырған, 
Ұйытқып соққан желді шақыр 
Уа, Жалаңаш ата, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
141 
Ысқырып та шақырамын, 
Шығыс, батыстан ұйытқып соқ. 
Тау шыңынан ұйытқып соқ. 
Қаһарланып шығыстан соқ. 
Сен келмасең кҿмекке, 
Сабаным қалды ұшырылмай 
Үпелек та қалды ұшпай 
Жемім  қалды  желпінбей...»,-  деп  дауыл  соқтырушы    күш  Жалаңаш  атаны 
шақырған /13/. 
Сыр  бойында  үздіксіз  соққан  жел  құмды  аспанға  дейін  ұшыратын  кездері 
қазір  де  болып  тұрады.  Оңтүстік  қазақтарының  байырғы  нанымындағы    боран 
соқтырғыш  тылсым  күш  иесі  -  Ақшаш  кемпір.  Ҽ.Диваев  «Поверье»  атты 
мақаласында  «чал-мама»  деп  аударып  берген.  Үздіксіз  бірнеше  күн  жел  соққан 
кезде  халық боран иесіне қарсы күрескен. Ҽ.Диваев 1891 жылы Шымкент уезінде 
болған  сапарында  үздіксіз  соққан  желді  тоқтату  мақсатында  оқылатын  ҿлең 
үлгісін жазып алып жариялаған. Ҽйелдер, кемпірлер ұйытқып соққан боран егін 
басын қисайтып, тіпті ұшырып ҽкетуін тоқтату мақсатында қолдарына түрлі-түсті 
мата  байланған  таяқ  алып,  дауыл  соқтырушы  кҿрінбейтін  шашы  жалбыраған  ақ 
шашты кемпірге қарсы шығады. 
«Ақшаш кемпір, ақшаш кемпір, 
Орын таппай тыпырлайсың ақшаш кемпір,  
Жыра-жылғаға қуалап ҽкетесің 
Ақшаш кемпір, ақшаш кемпір.  
Жерге берік тұрған тасты қозғалтасың, 
Бұршақтың гүлін ұшырасың, 
Мен сенің ашуыңды басайын, 
Соқпа қатты, бораныңды басайын 
Жиналыңдар, халайық, 
Құдай  кҿмегімен  желді  қуайық»-  деп  халық  «құдай  жолына»  тамақ 
үлестіріп,  тасаттық  жасайды  /14/.    Тасаттық  берілгеннен  соң  ҽдетте  боран 
басылып, желдің соғуы баяулаған.  
Ҽскери  саяхатшы  П.И.Пашино  Жҿлектен  20  шақырым  жердегі 
Сырдарияның  Кҿкиірім  атты  жерінде  болып,  сол  жердегі  қазақтардың  қаскүнем 
күштерге  сенушіліктерін  бақылай  отырып,  жергілікті  қазақтардың  су  перісі, 
боран,  дауыл  иесіне,  түнде  жүретін  қаскүнемдерге  сенуін,  олардың  күнделікті 
ҿмірінен  кҿрініс  тауып  жататындығын,  ескі  шамандық  діннің  қалдықтарының 
ҿмір сүруімен байланыстырады /15/.  
Сыр  қазақтарының  этнографиясындағы  ерекшеліктер  хайуанаттардың 
қасиеті  мен  кеселі  туралы  аңыздардың  ұрпақтан-ұрпаққа  тарап,  олардың 
осықасиеті  мен  кеселіне  сенуі  болып  табылады.  Сыр  қазақтарының  сеніміндегі 
мифологиялық  аңның  бірі    -  зарап.  «Зарап  деген  аңның  сідігі  у  екен.  Ол  бір 
ормандағы бүкіл аңның бҽрін құртады екен. Зарап аңдарға шабуыл жасарда ұзын 
құйрығын  жиырып  бүктейді  екен.  Сол  кезде  құйрығының  ұшында  шұқыршақ 
пайда  болады.  Сол  шұқыршаққа  сиеді  екен  де  ана  уды  тҿкпей-шашпай  
айуанаттарды қуады екен. Жеткеніне шашып жіберсе, бір тамшысы  тисе, сеспей 
қатады.  Сондай  заһарлы  аңды  Зарап  деп  үлкендер  айтып  отырғанын  естідік.  Ол 
бірдеңеге  жамандық  жасағысы  келсе,  құйрығын  ширатып,  орайды  да  шұқыр 
жасап,  соған  зҽрін  құяды  да  қуады»;  «Жауырыны,  арқасы  биік  нардың  арқасы 
тҽрізді атты мұзбел дейді. Мұзбел ұзақ шабысқа жарайтын жылқы дейді»,- деген 
ҽңгімелерді Қосан Ҽуесбаев ақсақал жеткізді.  

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
142
 
Сыр  қазақтары  ҿрмекші  қонақтың  келуінен  белгі  береді,  деп  ҿлтірмеуге 
тырысады. Сондай-ақ, үйге кірген жыланды кҿрсе, қарғысқа ұшыраймыз, - деп ақ 
құйып шығарады. Сыр қазақтарының сенімінде жылан ордалы болады. Ҿлтірген 
күнде жетіге бҿліп жеті жерге кҿмсе де, жер астынан бір-біріне қосылып алады, - 
дейді.  Бұл  наным  ҿрмекші  мен  жылан  пайғамбардың  жүзін  кҿрген  айуандар 
болуымен  байланысты  туындаған.  Бұл  жайында  информатор  Қосан  Ҽуесбаев 
келесідей  аңызды  айтады:  «Діни  кітаптарда  Мұхаммед  пайғамбардың  жүзін 
кҿрген адамдар мен айуандар тозақ отына күймейді деген тҽмсіл бар. Бір жылан 
Алла тағалаға мінҽжат еткен: «Ақырғы пайғамбардың жүзін кҿрсем» деген соның 
тілегін  қабыл  етіп,  Алла  тағала  «Пҽлен  жердің  пҽлен  деген  тауында  үңгір  бар. 
Пайғамбар  қасында  бір  жолдасымен  сол  тауға  түбінде  бір  кіреді»  деген  екен.  
Жылан  сол  үңгірде  күтіп  жатып,  пайғамбардың  жүзін  кҿру  үшін  кҿптеген  тесік 
тесіп, ін жасаған екен. Күндердің күнінде пайғамбар үңгірге келіп кіреді. Қасында 
бір досы бар. Екеуі келіп кірсе, артында бір қуғыншы келе жатыр. Қуғыншының 
құмырсқаның  ізін  шығаратын  ізшісі  бар  екен.  Айтады,  осы  үңгірге  кірді  деп. 
Ҿрмекші  деген  жҽндік  бар.    Ол  да  Мұхаммед  пайғамбардың  жүзін кҿрмекші-ау, 
енді. Пайғамбар кірісімен, ҿрмекші үңгірдің аузына ҿрмегін тоқып жҿнеледі. Ізші 
келіп, кҿріп:  «Мұхаммед  пайғамбар  осы  үңгірде»  дейді.  Сонда  жаудың  патшасы 
айтады: «Ҽй, ол осында болса, анау ҿрмекшінің ҿрмегін бұзып кірмей ме?! Сенікі 
ҿтірік‖-  деп  ананың  сҿзіне  сенбейді.  Баяғы  жылан  сол  үңгірге  адам  кіргенін 
байқайды. Ол «Пайғамбар келген шығар‖ деп, кҿруге ниет етіп, баяғы дайындап 
кеткен  тесіктің  бҽріне  барса,  бҽрі  шүберекпен  тығындалған  екен.  Себебі, 
пайғамбардың  қасындағы  досы  тесіктің  бҽрін  киімін  жыртып,  бітеп,  сақтық 
жасаған екен дейді. Сонда бір тесікті бітеуге киімдері жетпей қалған екен де, сол 
тесікті алақанмен жауып тұр екен дейді. Барлық тесікті жылан тіміскілесе, бітеу. 
Ақыры жылан бостау  тесік осы деп шағып  алса, ол ҽлгі пайғамбардың досының 
алақаны 
болады. 
Жыланның 
уы 
тиген 
соң, 
жолдасы 
шырқырап, 
дамылсызданғанда  пайғамбар  шаққан  жарақатты  сорып  ап,  жерге  түкіре  берген 
екен. Сол жерге соңынан кҿкнҽр деген шҿп шыққан деп үлкендер айтып отырады. 
Ҽлгі  жылан  пайғамбардың  жүзін  кҿрмек-ау,  шамасы,  бірақ  «Мен  ҿмір  бойы 
күткен қонағыма қастық қылдым»  деп ҿкініп, басын тасқа ұрыпты деседі /16/ 
Сыр  қазақтарының  арасында  «Суырды  «балпық»  деп  атап,  кірпік  шешен, 
тасбақа  (қайырымсыз  адам  болып  тас  тҿңкеріліпті)  үшеуі  адам  екен,  қарғыс 
алғаннан болып, қайуанға айналған», - деген де ҽңгіме бар, яғни бұлар бұрын адам 
болғаннан соң, олар адамға еш зиянсыз, дейді.  
Ертедегі адамдардың дүниетанымында құс – жоғары ҽлемнің бейнесі, аспан 
тҽңірімен  тілдесіп  тұратын,  кҿк  пен  жерді  байланыстыратын  күш  ретінде 
қаралған. Сондықтан ертедегі адамдар оны ҿзіне тотем санап табынған. Мҽселен, 
қазақ  қыздарының,  сал-серілерінің  тақиясына  тағылатын  үкі  қауырсыны,  кҿктің, 
яғни үстіңгі ҽлемнің кҿрінісінің белгісі. Жалпы құс қауырсындарын тҿбеге қадау 
арқылы  ертедегі  адамдар  аспан  ҽлемін  шартты  түрде  кескіндеген,  ҿзінің  кҿкке, 
тотем  санаған  объектісіне  деген  құрметін  білдірген.  Сыр  қазақтары  үкі  шоғын 
бесікке,  кілемге,  шымылдырыққа,  үкі  қанатын  қабырғаға  ілінген  кілемнің 
жоғарғы  жағына  іліп  қоюы  да  үкінің  қасиетіне  сенумен  тығыз  байланысты. 
Жыртқыш құстың белгілері адамға күш-қайрат берумен қатар тіл-кҿзден, біреудің 
сұқтануынан  сақтайды.  Ертеректердегі  адам  аттарының  Қаршыға,  Бүркітбай, 
Лашын, Сұңқар,  Үкібай, т.б деп қойылуы да кҿне сеніммен байланысты.  
Қорыта  айтқанда,  қазақ  жерінің  басқа  ҿңіріне  қарағанда  Сырдың  тҿменгі 
ағысы  бойын  алып  жатқан  Тереңҿзек,  Жалағаш,  Қармақшы,  Қазалы,  Арал 
ҿңірлерін 
қоныстанған 
қазақтар 
арасында 
байырғы 
салт-дҽстүрлердің 
кҿпшілігінің қаймағы ҽлі бұзылмаған. Мұның себебі - Сырдың тҿменгі ағысында 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
143 
негізінен қазақтар қоныстанып, басқа ұлт ҿкілдерінің санының ҿте аз болуымен, 
орыс  отаршылдығының  тісі  батса  да,  қазақы  дҽстүрін  мықты  сақтап 
қалғандықтарында.  Сыр  қазақтарының  наным-сенім,  ырым-тиымдары  күрделі, 
олардың қайсысы болмасын күнделікті ҿмірмен тығыз байланысты қалыптасқан. 
Қызылорда,  Шымкент  қазақтарын,  яғни  оңтүстіктің  қазақтарын  басқа  ҿңірдің 
адамдарының «ырымшыл» деп танитындықтары жасырын емес. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Диваев А. Баксы. Этнографические материалы. Вып. Ү. Ташкент. 1896.; 
Кастанье И. Из области киргизских верований // Вестник Оренбургского учебного 
корпуса. – Оренбург. 1913. №4, 112-124 бб, №5, 149-166 бб, №6 187-196 бб. 
2. Миропиев М. Демонологические рассказы киргизов собраные и переведенные 
Том Х. Вып ІІІ.  – Спб. 1888.; Кустанаев Худабай. Этнографические очерки 
киргиз Перовского и Казалинского уездов. – Ташкент. 1894. – 52 стр. 
3. Полярков О. Из области киргизских верований. Этнографическое обозрение. 
Книга ХІ. – С. 41. 
4. Наливкин В., Наливкина М.  Очерк быта женщины оседлаго туземного 
населения Ферганы. – С. 146. 
5. Ибрагимов И. Киргизы: этнографические очерки // Туркестанские ведомости. 
1872. №1, 7, 8. 
6. Миропиев М. Демонологические рассказы.... - С. 13-14. 
7. Костанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского 
уездов... – С.42. 
8. Диваев А. Баксы в жизне киргиз // Известия  Общества Археологии, Истории и 
Этнографии при Императорском Казанском Университете. Т.ХҮ. Вып. 3. Казан. 
1899.; Демонологические рассказы киргизов. Собранные и переведенные 
М.Миролиевым ..... - С.15-16.  
9. Дерек беруші: Аязбаева Үрімхан. Арал қаласы, 1932 жылы туылған, руы 
жақайым. 
10. Дерек беруші: Ҽбілтай Ерназаров. Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, 
Құмжиек ауылы.  1939 жылы туылған, руы қарасақал.  
11. Диваев А. Поверье, призыв ветра // Туркестанские ведомости. 1892. №41. – 
С.201.Диваев А. Поверье // Туркестанские ведомости. 1891. №25. – С.98. 
12. Диваев А. Поверье // Туркестанские ведомости. 1891. №25. – С.98. 
13. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки. – СПб. 1868. 
– 55 б. 
14. Дерек беруші: Қосан Ҽуесбаев. Қызылорда облысы, Тереңҿзек кенті, 1931 
жылы туған, руы табын. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  Сырдарияның  тҿменгі  ағысы  бойындағы  қазақтардың  тылсым 
күштер  мен  қаскүнем  күштерге  қатысты  наным-сенімдері,  сондай-ақ 
мифологиялық  аң-құстардың  адамдарға  тигізетін  ҽсерлері  мен  кеселдері 
қарастырылған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  расматриваются  поверъя  казахов  нижнего  течения  Сырдарьий  о 
духоах  и    небесных  силах  как  албасты,  джин,  уббе  и  т.д.,  и  распространении 
рассказов и легенд, связанных с демонологическими силами.  

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
144
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: