ВНЕДРЕНИЕ РЕЗУЛЬТАТОВ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПРОГРАМММЫ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
161 
Предпосылки  появления  древнейших  гоминид  на  территории  Казахстана 
заложены  палеографическими  условиями  второй  половины  верхнего  плиоцена. 
Наиболее  ранние  следы  обитания,  зафиксированные  на  огромной  территории  от 
африканского  материка  до  территории  Сибири,  свидетельствуют  о  довольно 
обширном  пространстве  расселения  первобытных  гоминид.  Сейчас  ясно,  что  на 
рубеже  1,5-1  млн.  лет  назад  в  сходных  экологических  условиях  на  открытых 
пространствах  Прикаспия,  в  Туранских  пустынях,  в  Монголии,  Северном  Китае 
уже обитали гоминиды. Палеографические условия плиоцена позволяют считать, 
что  равнины  Азии  с  относительно  невысокими  горами  и  благоприятным 
климатом могли способствовать быстрой их миграции далеко на север. Казахстан, 
Монголия, Северный Китай, видимо, были северными районами ойкумены. 
Территория  Казахстана  являлась  одним  из  центров  интенсивного  развития 
палеолитических 
культур. 
Этому 
способствовала 
устойчивость 
палеогеографических условий на протяжении всего четвертичного периода.  
Важное значение имеет открытие уникальных палеолитических комплексов 
Кызылтау, на юге Казахстана. Наиболее массовые скопления находок приурочены 
к  озерам,  такырам  и  пониженным  участкам  рельефа,  что  вероятно  обусловлено 
наличием  здесь  в  определенные  периоды  пресной  воды  и  обнажением 
кремнистых  пород  временными  водотоками.  В  отличие  от  культурного  слоя, 
поверхностные  культурные  горизонты  включают  в  себя  разновременные 
скоплениями  артефактов,  отделенные  друг  от  друга  десятками,  а  то  и  сотнями 
тысячелетий.  Состояние  поверхности  артефактов,  сопоставленное  с  их 
морфологией  позволяет  говорить  о  разновременности  многочисленных 
коллекций. Чем сильнее степень дефляции, тем древнее возраст.  
Немалый  интерес  представляют  многочисленные  палеолитические 
комплексы  Мугалжарских  гор,  Актюбинской  области.  В  результате  работ  было 
открыто  и  изучено  около  сотни  местонахождений  с  поверхностным  залеганием 
артефактов,  из  них  только  40  памятников  впервые  открыто  в  2009  году.  На 
стоянках  в  Мугалжарах,  Кызылтау,  Мангышлаке  на  выходе  древних  пород  и 
древнего материала, куда в течение тысячелетий приходил первобытный человек 
делать орудия, на одном квадратном метре артефакты обнаруживались десятками! 
Ранние  стоянки  с  поверхностным  залеганием  культурного  слоя  значительно 
древнее указанной ниже микролитической коскорганской культуры.  
Недавно  обнаруженные  и  исследуемые  нами  стратифицированные 
памятники  в  травертинах  Коскорган  и  Шоктас  в  Южном  Казахстане  вызывают 
немалый интерес у специалистов. Здесь на площади около сотни кв.км. выявлено 
семь древних восходящих источников – грифонов, которые функционировали на 
протяжении  всего  плейстоцена.  Большое  содержание  солей  в  водах,  привело  к 
образованию  травертиновых  колец  диаметром  от  17  до  30  метров.  Особая 
палеоэкологическая ситуация, существовавшая в данном районе в каменном веке, 
благоприятствовала  частому  посещению  источников  древним  человеком  и 
окружающими его животными 
На  местонахождении  Коскорган  I  в  результате  полевых  исследований  
выявлены каменные орудия в самых нижних горизонтах вместе с фауной раннего 
плейстоцена.  Человек,  обитавший  на  этой  стоянке,  охотился  на  таких  крупных 
млекопитающих, как лесной слон, слон Вюста, или трогонтериевый слон, лошадь 
Мосбаха,  двух  видов  носорога  –  сибирского  эласмотерия  и  носорога  Мерка, 
бизона  Шетензака,  антилопу  Зоргели  и  других  животных.  Среди  орудийного 
набора,  безусловно,  доминируют  скребла  различных  типов,  в  небольшом 
количестве  имеются  резцы,  ножи,  скреблышки,  зубчатые,  выемчатые  орудия, 
скребки, орудия из галек. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
162
 
Методом  ЭПР  (электронно-парамагнитный  резонанс)  в  Институте 
химической кинетики и горения СО РАН (г. Новосибирск), по костям ископаемых 
животных  получена  следующая  дата:  501+/-  23  тыс.  лет.  Сравнение 
индустриальных  комплексов  вышеназванных  стоянок  с  микроиндустриями 
ашельского  времени  Европы  и  Востока  указывает  на  их  близость.  Автор  имел 
возможность  ознакомиться  с  ходом  раскопок  и  материалами  Бильцингслебен  в 
Германии,  Чжоукоудяне  в  Китае  и  убедиться  в  их  схожести.  Далеко  на  востоке 
аналоги  кошкурганской  индустрии  можно  найти  в  Нихэваньских  памятниках, 
Дунгуто  и  Сяочанлян.  В  Средней  Азии  к  микроиндустриям  можно  отнести 
инвентарь стоянок Кульдара, Лахути в Таджикистане и Кульбулак в Узбекистане. 
Наиболее древняя из них стоянка Кульдара датируется временем около 800 тыс. 
лет. 
Отсюда  следует,  что  территория  Казахстана  еще  в  древности  являлась 
одним из центров развития палеолитических культур и была связующим звеном 
между западом и востоком Евразии.  
С 2004 года ведутся стационарные работы на стратифицированной стоянке 
Майбулак обнаруженной на территории Алматинской области, в 44 км к западу от 
города  Алматы.  Впервые  для  палеолита  Жетысу  на  основе  взятых  проб  угля  со 
стоянки была получена серия радиоуглеродных датировок. Наиболее ранняя дата, 
полученная  по  углям  III  горизонта  (5,8  м),  равняется  34970+/-665  лет  назад.  В 
целом,  полученные  абсолютные  даты  подтверждают  выводы  о  периодическом 
обитании    здесь  первобытных  людей  и  развитии  позднепалеолитической 
индустрии Майбулака.  
3.В  последние  годы  нами  налажены  и  укреплены  научные  контакты  со 
специалистами  ближнего  и  дальнего  зарубежья,  предпринимаются  попытки 
совместного осмысления многочисленного материала по палеолиту Казахстана и 
введения  их  в  научный  оборот.  Примером  могут  служить  серии  изданных 
коллективных  монографий  в  России  и  Казахстане,    многочисленные  научные 
статьи,  опубликованные  в  странах  СНГ,  а  также  в  КНР,  Южной  Корее,  Турции, 
Бельгии, Германии, Франции, Италии. 
Результаты научных исследований докладывались нами на международных 
симпозиумах  и  конференциях  различного  уровня  в  Казахстане,  странах  СНГ  и 
дальнего зарубежья, а также в 2008 году в штаб-квартире ЮНЕСКО во Франции. 
4  Для  внедрения  полученных  результатов  Государственной  программы 
«Культурное наследие, в Казахском  Национальном Университете им.аль-Фараби 
нами была открыта лаборатория каменного века, в фондах которой насчитывается 
более  500  тысяч  артефактов.  Ежегодно  она  пополняется  новыми  находками.  В 
лаборатории студенты исторического факультета проходят практические занятия 
по  археологии  и  знакомятся  с  первоисточниками  –  оригиналами  древнейших 
орудий  труда  первобытного  человека,  на  основе  которого  пишутся  курсовые  и 
дипломные работы. Далее, открыт и успешно функционирует уникальный Музей 
палеолита Казахстана, который  является единственным и не имеющим аналогии 
на  территории  СНГ.  Здесь  можно  проследить  эволюцию  каменной  индустрии 
Казахстана  от  раннеашельского  периода    и  до  энеолита  включительно,  узнать  о 
фауне  того  времени,  искусстве  неолитических  племен  на  примере  артефактов 
пещеры  Караунгур,  увидеть  самые  древние  наскальные  рисунки  Казахстана. 
Кроме  того,  желающие  могут  ознакомиться  с  последними  достижениями 
археологической экспедиции по изучению памятников каменного века с помощью 
показа видеофильмов  и т.д.  
Основными задачами Музея палеолита являются: 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
163 
-  прием,  введение,  учет  и  сохранность  музейных  фондов  (каменных 
изделий); 
- сбор материалов по каменному веку Казахстана, классификация, типология 
их и введение артефактов в научный оборот; 
-  классификация    и  составление  реестра  многочисленных  артефактов 
находящихся в музейном фонде (лаборатории каменного века), но самое главное 
это: 
-  постоянная  выставка  новых  материалов  по  результатам  ежегодных 
исследований экспедиции по изучению памятников каменного века Казахстана; 
-  проведение  экскурсий  для  студентов,  школьников,  гостей  университета  и 
всех  тех,  кто  интересуется  древнейшей  историей  Казахстана,  знакомство  с 
результатами Государственной программы «Культурное наследие». 
К  примеру,  к  нам  приезжают  для  написания  диссертационных  работ 
соискатели  и  аспиранты  из  ближнего  зарубежья.  (Россия,  Кыргызстан, 
Узбекистан.)  На  основе  наших  материалов  защищена  докторская  диссертация 
(Phd)  аспиранткой  из  дальнего  зарубежья  (Университет  Сорбона  1,  Париж) 
Ф.Брюне.  Студенты  КазНУ  им.аль-Фараби  специализирующиеся  на  кафедре 
археологии, получили уникальную возможность знакомиться с первоисточниками 
''седой старины'', смотреть видеофильмы и слайдовые материалы, самим выезжать 
в археологические экспедиции, слушать лекции из первых уст, быть участником 
дискуссии маститых ученых академических учреждений и вузов различных стран 
в  полевых  условиях.  Ведь  в  нашей  экспедиции  принимают  участие  ученые-
археологи из России, Японии, Бельгии, Франции, Италии. 
5.Культурно-историческое наследие Казахстана должно пропагандироваться 
на  международном  уровне,  а  для  этого  необходимо  создание  документальных 
фильмов  об  исторических  местах  Казахстана,  шире  практиковаться  организация 
международных  конференций  и  выставок;  выпуск  новых  серии  книг,  чтобы 
полученные новые сведения своевременно включались в учебный процесс в вузах 
и  школах.  В  этом  отношении  уже  немало  сделано  соответствующими 
организациями и учреждениями, но многое еще предстоит сделать. 
Чтобы  огромная  работа  по  исследованию  памятников  каменного  века 
Казахстана  не  оставалась  научным  изысканием  только  для  определенного  круга 
ученых,  мы  стараемся,  чтобы  материалы  научных  исследований  по  археологии 
вводить в учебные и типовые программы вузов.   
Материалы полученные в ходе археологической экспедиции послужили для 
написания  учебного  пособия  «Археология  Казахстана»,    для  вузов  Казахстана, 
которая  издана  в  издательстве  КазНУ.  А  сейчас,  совместно  с  коллегами 
Института  археологии  КН  МОН  РК  подготовили  новое  учебное  пособие  по 
археологии на казахском языке, в которой отражены результаты Государственной 
программы «Культурное наследие». 
Кроме того, отметим, в свое время коллекции каменных изделий послужили 
основой  для  написания  учебника    для  5-го  класса  общеобразовательной  школы 
«История  древнего  Казахстана»  изданной  в  2001  и  переизданной  в 2005  году.  В 
последнее  издание  вошли  предварительные    итоги  Государственной  программы 
«Культурное наследие» первого этапа. 
Однако,  написание  монографий  и    написание  учебников  несопоставимо.  Это 
разные вещи. Внедрение учебников в учебный процесс дело нелегкое, трудное и 
долгое,  оно  не  должно  быть  скоропалительным  решением.  В  этом  мы  сами 
убедились. Прежде всего, важным является качество школьных учебников, а для 
этого,  на  мой  взгляд,  необходимо  шире  привлекать  учителей-практиков  по  той 
или  иной  специальности,  чтобы  учебники  были  написаны  доступным  для 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
164
 
школьников  языком  и  были  не  только  привлекательными,  но  и  интересными,  в 
первую  очередь  для  детей.  Далее,  при  экспертизе  учебников  необходимо 
заключение  независимых  и  компетентных  экспертов,  а  не  их  отписки  или 
зачастую  готовые  к  подписи  «трафареты»  самих  авторов  учебников.  Тогда  и 
будут у нас востребованные, нормальные, интересные и качественные учебники. 
Но это уже другой вопрос. 
РЕЗЮМЕ 
В статье впервые рассмотрены некоторые вопросы о внедрении результатов 
Государственной  программы  «Культурное  наследие»  в  учебный  процесс  на 
примере научных исследований экспедиций по изучению памятников каменного 
века Казахстана КазНУ им.аль-Фараби. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада 
ҽл-Фараби 
атындағы 
ҚазҰУ-нің 
археологиялық 
экспедицияларының 
Мемлекеттік 
«Мҽдени 
мұра» 
бағдарламасынының 
нҽтижесінде  Қазақстанда  тас  дҽуірінің  табылған  ескерткіштерін  оқу  үдерісіне 
енгізуі қарастырылған. 
 
 
 
М А Г И С Т Р А Т У Р А 
 
 
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫ ТУРАЛЫ ЕСТЕЛІКТЕРДІҢ 
ДЕРЕКТАНУЛЫҚ МАҢЫЗЫ. 
 
Адамбаева М. С. – магистрант (Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
Қай  заманда  болсын  ҿз  дҽуірінің  қайталанбас  тұлғалары  болады.  Дҽл  сол 
тұлғалар  замана  бейнесін  жасайды,  қаһарман  болып  халық  жадында  қалады. 
Сондай ұлы тұлғалардың бірі  – Бауыржан Момышұлы.   Бүгінге дейін батыр аға 
жайында  аз  айтылып,  аз  жазылған  жоқ.  Кҿзі  кҿрген  замандастары  мен  артынан 
ерген  қаламдас  інілерінің  естеліктері  қаншама?  Осы  естеліктердің  дерек  кҿздері 
ретіндегі ғылымдағы орны қандай? Берері не? Осы мҽселені талдау мақсатымен, 
Бауыржан Момышұлы туралы мына бір естеліктерге тоқталсақ. 
«Ҽке  ұлағаты»  деген  очеркінде  Бақытжан  Момышұлы:  «Ҽкем  кҿзі  тірі 
кезінде  қасымда  болғанымен,  басқа,  ҽлдеқайда  биікте,  сындарлы  дүниеде  ҿмір 
сүрген  екен.  Қолыммен  иығынан  сипай  алғанымен,  ҿрем  оның  тізесіне  де 
жетпегенін  енді  аңғарғандаймын.  Дауысын  естігеніммен,  сҿзін  ұғына  алмаппын. 
Жүзіне  үңіле  отырып,  жан  сҽулесін  байқамаппын.  Ҽкемнің  жер  басып  жүрген 
шағында  менің  құлағым  керең,  кҿзім,  жүрегім  мылқау  болыпты.  Тек  елу  деген 
шіркіннің  табалдырығын  аттағанда  ғана  барып  кҿкірегім  оянып,  оның  сҿзін 
ұғына,  құдіретін  сезіне  бастағандай  хал  кешудемін.  Алайда,  ҽкемнің  бүкіл 
болмысын терең игеріп, толық  түсіну қолымнан ешуақытта келмейтіні  анық.  Ол 
туралы  білетінім  мүлде  аз  екенін  ойлағанда  мүшкіл  халге  түсем,  кеудемді  ҿксік 
кеулейді.  Ҽкем  бар  кезде  тағдыр  берген  сыйдың  милионнан  бір  бҿлшегін 
пайдалана алмағаныма ҿкінем. Дегенмен, «ҿз ҽкемді толық білуші едім» деген ұл 
болса, мені таспен ұрсын.  
Менен ҽкем туралы айтып беруді ҿтінушілерден «Естір құлақ бар ма?» деп 
сұрағым келетін кездер аз емес. «Ал шын Бауыржан қандай екенін кҿрсетіп бере 
аласың  ба?»    дегендерге:  «Оны  кҿре  алатын  кҿзің  бар  ма?»  -  деп  қарсы  сұрақ 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
165 
қойғым  келеді.  Менің  ҿмір  бойы  ҽкемді  танып  білуге,  кҿре  білуге  ұмтылумен 
келемін дегеніме біреу сенсе, біреу сенбейді. Оны мен ҽлі ұғынып болғам жоқ, тек 
енді  ғана  ҽкемнің  мҽңгілік    Құдіретті  Рух  иесі  екенін  сезіне  бастадым  десем, 
кейбіреулер  маған  қолын  сілтеп,  теріс  бұрылып  кетуі  ҽбден  мүмкін»,  -  деп 
тебірене  жазады.  Расымен  де,  халқы  таныған  Бауыржан  батыр  қандай  еді,  ҿз 
деңгейінде  тани  алдық  па?  Осы  орайда  Бақытжан  Момышұлы  тағы  да  былай 
дейді: «Мен болсам, ҿз шама-шарқыма қарамастан, ҿте аз білетінімді де былай қоя 
тұрып,  арамыз  жер  мен  кҿктей,    былайша  айтқанда,  мен  жер  бетіндегі 
дүниетанымның  ең  тҿменгі  сатысында  тұрсам,  ол  жеті  қат  аспанның  ар 
жағындағы,  самсаған  жұлдыздар  арасына  біржола  сіңіп,  Бүкілҽлемдік  Парасат 
биігіне  кҿтерілген,  сол  жолда  мүсҽпір  адамдарды  бір  сҽт  те  назарынан  тыс 
қалдырмай,  ҿзі  жанындай  сүйген,  бүкіл  ҿмірінің  мҽнін,  сҽнін  арнаған  туған 
халқына  ылғи  да  оралып,  соғып  отыратын  ғажайып  та  құдіретті,  тек  аты  ғана 
емес, тұтас болмысы аңызға айналған адамның жан дүниесінің бір пернесін болса 
да қозғап, жұртқа жария етіп жазуға батыл барып отырмын»  
Ҿзге  емес  ҿзегін  жарып  шыққан  ҿз  ұлы  мінезінің  сан  қырын  емес,  «бір 
пернесін»  дейді.  Демек,  халқымыздың  ұлттық  батыры,  халық  қаһарманы 
Бауыржан  туралы  жазылар  жайт  ҽлі  де  кҿп.  Тағы  бірде  былай  деп  келтіреді: 
«Ҽкемнің  отты  сҿзі  соқырдың  кҿзін  ашқандай  еді.  Оның  қаһарлы  дауысы  ҿз 
басын күйттеп, елін ұмытқандардың жүрегін мас ұйқыдан оятқан. Ҿңменнен ҿтер 
кҿзқарасы  бейшара  адамдардың  жанын  тіліп  түсіп,  оларды  қамаудан  жарыққа, 
тазалыққа, адалдыққа  сүйрегендей еді» /1/. 
Осы  бір  естеліктен  халқы  білетін  Бауыржан  батырды  жаңа  бір  қырынан 
танығандай боламыз. Мысалы, ҽке мен бала арасындағы мына бір диалог: 
  « - Қорқыныштың тұрақтылығы жҿнінде айттың. Адамдар оны ылғи сезіне 
бермейді ғой. 
Ол басын шайқады: 
-  Қорқыныш кҿп қырлы. Кҿшеден ҿтіп бара жатып, машина қағып  кете ме 
деп  қорқасың.  Сым  темірді  жалғап  жатып,  тоқ  соғып  кете  ме  деп  қауіптенесің. 
Танымайтын адамдардан да сескенесің. Бұл ксенофобия. Біреу ҿлімнен қорқады. 
Бұл  сезімді  танатофобия  деп  атайды.  Клаустрофобия  -  тұйық    кеңістіктен, 
биіктіктен,  судан  қорқу.  Жоғарыда  бастықтан  қорқу,  дүкендегі  сатушыдан, 
ертеңгі  күннен,  қызметтен  кетуден,  кедейленіп  жұтаудан,  ҿрттен  қорқу  бар. 
Біреулер  жазықсыз  жҽбірленуден,  енді  біреулер  таяқ  жеуден,  үшінші  біреулер 
ағайынның қылығын бетке басып ұялтқанынан қорқады. Қысқасы, қорқыныштың 
бет-пердесі кҿп, сондықтан, адам оны ылғи тап басып біле бермейді. Қорқыныш 
біртіндеп бүлдіргенімен, дҿптігінде мін жоқ. Оның үрейден зұлымдығы артық. 
Бұл  жҿнінде  адамдар  баяғыдан  біледі.  Жҽй  біліп  қойған  жоқ,  олар  басқа 
дүниеге шығуға, тіл қатысуға кҿлденең болып келген ҿз бойларындағы қорқыныш 
атаулымен  үнемі  күрес  үстінде  болды.  Адамдар  қорқыныштан  арылса,  таным 
ҽлемінің  шексіз  екендігіне,  ҿлім  дегеннің  шын  мҽнінде  жоқ,  жҽй  ғана  алдамшы 
құбылыс екеніне кҿздері жетер еді» /1/ 
Не аңғардық? 
Жоғары таным мен жантанулық терең білімді кҿреміз. Бұл да болса ұлттық 
батырымыздың  халқына  беймҽлім  қыры.  Жҽне  де  асқан  кҿрегенділікпен 
баласымен құрған осы бір сұхбатында: «Батырлар ескерткіштер арқылы емес, есте 
тұту арқылы сақталуы тиіс» - деп даналық ой тұжырымдайды /1/. 
Бір  кездере    мүсінін  сандап  жасаған  кҿсемдерді  бүгінгі  ұрпақтың  есіне  де 
алмайтынын  білгендей.  Шынында  да,  еліне  сүйікті  ұл  ғана  халық  жүрегінің 
тҿрінен  мҽңгілік  орын  алады.  Асқар  тауға  ұқсап  алыстаған  сайын  заңғарлана 
береді,  ал  маңайындағылар  сол  асқаралы  таудың  биіктігін  бауырында  жатып 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
166
 
байқай  қоймайды.  Біздің  ұлттық  қаһарманымыз  Бауыржан  батыр  да  біздер  үшін 
сол заңғар. Алыстаған сайын биіктігіне тамсанумен келеміз. 
Енді  бір  естеліктен  ұлттық  батырымызды  жаңа  бейнеде  кҿреміз.  Ақын 
Тұманбай  Молдағалиев  «Батыр  аға  –  Бауыржан»  естелігінде  былай  деп  сыр 
шертеді:  «Сарыағаштың  бас  корпусындағы  Баукең  жатқан  47  бҿлмені  ҽлі  күнге 
дейін  ыстық  сезіммен  аялаймын.  Сарыағашқа  барған  сайын  сол  бҿлменің  есігін 
бір  тартып  кету  ҽдетіме  айналды.  Бҿлме  ішінен  олпы-солпы  киінген  Бауыржан 
ағам  маған  бір  үн  қататындай  елеңдеймін  ҽлі  мен.  Осы  бір  47  деген  номері  бар 
бҿлме мен барған сайын есігін бір ашпайды. Сол бҿлменің ішінде Баукеңнің рухы 
тұрғандай  жалтақ-жалтақ  қарап  кете  барам  мен.  Батырдың  гүрілдеген  арыстан 
даусы  естілетіндей  елеңдеймін  мен.  Батыр  аға  трубкасын  сорып  келе  жатып 
сүрініп  кете  жаздаған  тас  алаңға  да  ішімнен  тҽжім  етем.  Бейне  Бауыржан  ағам 
жан-жағына  бұрылмай  трубкасын  сорған  қалпы  аспанға  қарап  маң-маң  басып 
кетіп бара жатқандай бір қызық сезімдерге бҿленем» /2/.  
Осы  бір  бірүзік  сырда  қаншама  сағыныш  жатыр,  ары  қарай  тағы  да  былай 
деп  жазады:  «Бауыржан  ағаның  Ғылым  академиясының  кең  залында  ҿткен  елу 
жылдық  мерей  тойына  қатынастым.  Сахнаға  жас  жігіттей  ойнақтап  шықты 
Бауыржан аға. Ҿзіне сҿз берілген тұста  «Менің еліме деген қарызым басымдағы 
шашымнан да кҿп», - деді. Мен ішімнен «Қайран батыр аға-ай, кішіпейілдігіңмен 
айтып  тұрсың-ай,  ҽйтпесе,  ел  алдындағы  қарызыңды  сен  баяғыда-ақ  Отан 
соғысының  отты  күндерінде  түгел  ҿтеп  едің  ғой.  Сен  елге  қарыз  емессің.  Саған 
ҿзің  қызғыштай  қорыған  туған  елің,  қазағың  қарыздар.  Кім  кҿрінген  сайланып 
болып  жатқан  халық  депутаттығын  да  қимадық  біз  саған.  Ерлігіңмен,терең 
білгірлігіңмен қол бастаған Бауыржан аға саған біз батыр атағыңды да алып бере 
алмадық», - деп ойладым» /2/. 
Ақын  аға  ҿзі  кҿрген,  ҿзі  білген  ағасы  жайында  жүрегі  лүпілдеп  отырып 
жазады. Батырдың халқына деген сүйіспеншілігін, зор махаббатын, үлкен жүрегін 
кҿргенін айтады. Біздер де кейінгі ұрпаққа аңыздай болып кҿрінетін ұлы тұлғаны 
жақыннан  тани  түскендей  боламыз.  Тұманбай  аға  былай  деп  тағы  да  ойын 
сабақтайды:  «Оның  сҿйлеген  сҿздерінің  бҽрі  де  соғыста  қайтыс  болған  ҿзінің 
қаруластарына  арналатын  еді.  Ол  ҿзінің  барлық  ҿмірін,  ҿнерін  сол шейіт  болған 
ерлерді  жырлауға  арнады.  Сол  ҿлгендер  арасынан  аман  келгеніне  де  біртүрлі 
қысылатын  сияқты  еді.  Оны  сүйген  жүректер  кҿп  еді  дүниеде.  Мен  батыр  ағаға 
кейін де арнап ҿлеңдер жаздым, ҽлі де жаза беремін. Батыр ағаны Отан соғысында 
шейіт  болғандардың  арасында  да  сүйгендер,  оған  сенгендер  кҿп  еді.  Тірі 
жүргендердің  де  арасында  оны  шексіз  сүйетін  жүректер  ҽлі  де  кҿп.  Сол  кҿп 
жүректің  бірі  -    менің  жүрегім.  Елім  деп  еңіреген  ермен  кейде  дҽмдес,  кейде 
сапарлас,  кейде  сырлас  болғаныма  іштей  қуанам  мен.  Ол  менің  майданнан 
оралмай  қалған  ағаларымның  да,  ҽкемнің  де  командирі  еді,  сүйікті  Бауыржаны 
еді.  Қанша  заман  ҿтсе  де  осы  бір  Совет  офицері  –  исі  қазақ,  батыр  қазақ 
ұрпағының  жадында  жақсылық  күйіндей,  ерлік  жырындай  жаңғыра  беретініне 
сенудің ҿзі лҽззат сияқты маған» /2/.  
Ақын ағаның жүрекжарды ойтолғауы осылай деп сыр шертеді.  Бүгінгі  мен 
келешек  ұрпақты  біз  кҿрмеген  Батыр  Бауыржанның  асыл  қасиеттерімен 
таныстырады.  Дҽп  осындай  жоқтаушы  інілері  бар  батырдың  халық  жадынан 
жоғалуы мүмкін емес  екендігіне тағы да кҿзіміз жеткендей. 
Батыр Бауыржан жайында енді бір үзік сырды тарих ғылымының докторы, 
Ұлы  Отан  соғысының  ардагері  Кҿкіш  Рысбайұлы  жазады.  Мынандай  бір  қызық 
дерек келтіреді: Баукеңмен Франциядан келген бір жазушы ҽйел сұхбаттасыпты. 
Сол  сұхбатында  «...Лермонтовты  ақын  ретінде  Абай  түзеткен.  Кавказдағы  асау 
Терек ҿзенінің бұйра толқындарын Лермонтов ұрғашы арыстанның жалындай деп 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
167 
суреттеген»  дей  келе  Баукең:  -  Пардон,  документ!  –  деп,  «Демондағы»    сол 
шумақтың  тұсына  ҿз  қолымен  баттита  қойған  жуан  сұрау  белгісін  кҿрсетіпті. 
Сҿйтіпті де: - Пардон, кешіріңіз, сіздің сақалыңыз неге жоқ? – деп сұрапты. – Мен 
ҽйелмін  ғой.  –  Кҿрдіңіз  бе,  Абай  Лермонтовты  дұрыс  түзеткен  жҽне  ҿзінше 
кҿріністі  дҽл  суреттеген.  Жал  хайуанаттардың  еркегінде  ғана  болады»  -  деген 
екен.  Қонақ  келіншектің  енді  бір  сұрағы  мынадай  болыпты:  -  Сіз  Мағжан 
Жұмабаев жайында не айтар едіңіз? Баукең Мағжанның ҽлі ақталмаған бір ҿлеңін 
жатқа айтып беріпті де, Мағжан біздің қазақтың ұлы ақыны! – деп жауап берген 
екен. 
Осы  деректен  де  аларымыз  ұшан  теңіз.  Дҽл  сол  уақытта,  Кеңес  ҿкіметі 
тұсында  ақталмаған  Мағжан  ақынды  «қазақтың  ұлы  ақыны»  деп  бағалау,    оқуға 
тыйым  салынған  ҿлеңін  оқу  үлкен  қатер  еді.  Ҽйтседе,  батырдың  аты  батыр, 
ешнҽрседен  қаймықпайды,  айтқанынан  қайтпайды.  Барды  бар  дейді,  жоқты  жоқ 
дейді. 
Жоғарыда  келтіріген  естеліктерге  тоқталу  арқылы  Бауыржан  Момышұлы 
жайындағы  қандай  да  болмасын  естеліктің  деректанулық  маңызы  зор  екенін 
аңғарамыз.  Батыр  Бауыржанның  халқына  беймҽлім  жаңа  қырларын  тануға 
мүмкіндік  аламыз.  Демек,  естеліктерді  бірден  бір  дерек  кҿздері  ретінде  
қарастыру  деректану  саласында  жаңылысуға,  қате  тұжырым  жасауға  жол 
бермейді. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР: 
1.Момышұлы Б. Ҽке ұлағаты // Парасат. −  1995. – №4. − 2-3-бб. 
2.Молдағалиев Т. Батыр аға – Бауыржан //  Жас Алаш. – 1994. – 17 мамыр.  
3.Рысбайұлы К. Ұмытылмас кездесулер // Егемен Қазақстан. – 1996. – 6 қаңтар. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматривается  актуальность  воспоминаний  отечественных 
авторов о Б. Момышулы в источниковедческом аспекте. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  Б.Момышұлы  туралы  отандық  авторлар  естеліктерінің 
деректанулық негіздегі маңыздылығы қарастырылады. 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: