Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 5,96 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- УДК 94(574):378
- ӘОЖ-316.647.5 К проблеме происхождения этнической группы қҧрама (на материале казахских этнотопонимов)
1 Қазақ ССР тарихы. Кҿне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық, 3 том. - Алматы: «Ғылым», 1982. -174-180 бб. 2 Қазақ-совет энциклопедиясы. 12 томдық. 5 том. -Алматы: ҚСЭ, 1974. - 367 б. 3 Қараңыз: Қасымбаев Ж. Кенесары хан. -Алматы: «Қазақстан», 1993; Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пиеса дастандар. -Алматы: «Жалын», 1993; Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. -Алматы: «Қазақстан», 1994. -99-115 бб.; Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. - Алматы: «Жалын», 2004, -77-92 бб. 4 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. -Алматы: «Санат», 1994. -186 б. 5 Қазақ ССР тарихы. -174 б. 6. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. - Алматы: «Жалын», 2004. -83 бб. 7 Бекмаханов Е. Кҿрсетілген еңбек. -223 б. 8 Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. 3-кітап. -Алматы: «Білім», 1999. -102 б. 9 Назарбаев Н.Ҽ. Тарих тағылымдары жҽне қазіргі заман. (ҚР Тҽуелсіздігінің 5 жылдығына арналған салтанатты жиналыста жасаған баяндама) -Алматы: «Қазақстан», 1997. -14 б. 10 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. -Алматы: «Қазақстан», 1994. -102 б. 11 Бекмаханов Е. Кҿрсетілген еңбек. -198-199 бб. 12 Қойгелдиев М. Кҿрсетілген еңбек. -87 б. 13 Бекмаханов Е. Кҿрсетілген еңбек. -220-221 бб. 14 Сонда. -222 б. 15 Сонда. -234-235 бб. 16 Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пиеса дастандар. -Алматы: «Жалын», 1993. 256 б. 17 Бекмаханов Е. Кҿрсетілген еңбек. -328 б.
ахуалы
Мейірбеков М.Б. «Сырдария» университеті, т.ғ.к., доцент Менлибаева Ф.Б. 163
«Сырдария» университетінің магистранты
Диаспоралогия – диаспора мҽселелерін зерттейтін ғылым дейтін болсақ, ең алдымен «диаспора» деген ненің атауы, қарастыратын мҽселесі не, терминологиялық жүйесі қандай деген сұрақтар туындары да анық. Осы ретте күнделікті лексиконымызда, БАҚ жүзінде диаспора сҿзінің біршама кҿбірек қолданылатындығын да еске ұстағанымыз дұрыс болмақ. Ҽсіресе, шетелдерде тұратын қандастарға байланысты «диаспора» термині жиі қолданылғанымен, олардың басым бҿлігіне тҽн «ирредент» термині кҿп қолданыла бермейді. «Диаспора» деген сҿздің ҿзі грек тілінде «шашырау», «шашырай орналасу» дегенді білдіреді [1], яғни ұлт шашырандысы деп қолдануға болады. Ҽу баста Палестинадан тыс жерлерге тарап кеткен еврейлерге байланысты қолданылған болса, бүгіндері ҽлемдегі күллі діни жҽне этникалық топтарға қатысты терминге айналған. Диаспора міндетті түрде кҿші-қонның нҽтижесінде немесе салдарынан болады жҽне осыған сҽйкес қалыптасуы да ҽртүрлі болуы мүмкін [2]. Кҿші-қон тіршілік қамына байланысты, қақтығыс-жанжал мҽжбүрлегендіктен жҽне түрліше басқа да жүйелі сипаттар негізінде туындайтындығы белгілі. Кҿші-қонның ҿзі кҿшу қашықтығына (алысқа немесе жақынға), қалу мерзіміне (тұрақты немесе уақытша), шекара сызығын кесіп ҿтуіне (ішкі жҽне сыртқы), тұратын мекенжайына (қаладан ауылға немесе, ауылдан қалаға т.б.), кету себебіне (ҿз еркімен немесе зорлықпен, экологиялық жағдайға байланысты), кетушілердің сандық ауқымына (жаппай немесе жекелей), ҽлеуметтік құрылымы мен сипатына байланысты болып келетіндігі белгілі. Біздің қазақ ұлтының кҿші-қондық сипатына да осы аталғандардың барлығы тҽн. Ішкі жҽне сыртқы миграция қатар жүрілетін демографиялық құбылыс жҽне қазір ол қазақ халқының пайдасына жұмыс істеп жатыр деп нық сеніммен айта аламыз. Оның дҽлелі жергілікті ұлттың соңғы санақтағы 67 пайыздық кҿрсеткіші. Тіршілік қамымен шетелдерге барып тұрақтап қалу – барлық ұлттарға тҽн. Мысалы, Қытай, Үндістан, Африка елдерінен шыққан жүздеген миллион диаспора ҿкілдері байырғы мекенінен шет жерлерде тіршілік етуде. Осындай ахуал Қазақстан Республикасында да қалыптасқан. Жоғарыда аталған үш түрлі қоныс аударудың нҽтижесінде кең-байтақ қазақ жеріне ҽр түрлі кезеңдерде орын тепкен 130-дай ұлт диаспорасы ҿмір сүруде.
Ҽлем халықтары арасында ҿзінің байырғы мекеніндегілерге қарағанда шеттегі диаспоралардың пайыздық үлесі басым түсетін жағдайлар кҿптеп кездеседі. Мысалы, 12 млн армянның 4 миллионнан астамы ғана қазіргі Арменияда ҿмір сүрсе, татар бауырларымыздың саны да осымен шамалас, ал Татарстанда барлық татарлардың үштен біріне жуығы ғана тұрады. Саны осыншама еврейлердің де жартысынан астамы Израильде тұрмайды. Енді ирреденттер жайында қарастыралық. Диаспора – жоғарыда атап ҿткеніміздей, миграция нҽтижесінде пайда болса, ирреденттер – соғыс 164
аннекция, даулы шекара сызықтары немесе отарлау саясаты нҽтижесінде қайта бірікпей ҿз елінің шегінен тыс, тарихи автохтонды ұлттың шекаралас ҿлкелерде қалып қойған бҿлшектері болып табылады. «Ирредент» сҿзі, грекше - «қайта бірікпеген» деген мағына береді . Енді қазақ диаспорасы мен қазақ ирреденттері турасына кҿшелік. Ҽлемдегі күллі қазақтың саны шамамен 15 млн-дай болса, соңғы санақтың алдын-ала қорытындысы бойынша 10 млн.-нан астамы Қазақстанда, 5 млн.-дайы 40-қа жуық шетелдерде ҿмір сүріп жатыр жҽне осы 5 млн.-ның 4 млн.нан астамы «ирредент», қалған бҿлігі «диаспора» болып табылатыны анық. Қазақ диаспорасының пайда болуы, қалыптасуын зерттеген ғалым Г.М. Меңдіқұлова «Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие» атты монографиялық еңбегінде былай деп атап кҿрсетеді: «За пределами территории Казахстана около 4 млн 500 тыс. казахов проживают в 14 государствах бывшего СССР и 25 странах мира, из которых лишь около 800 тыс. представляют собой диаспору, остальные 3 млн 700 тыс. являются казахской ирредентой, т.е. проживают на сопредельных с Казахстаном землях, оторванных от него и присоединенных к России, Китаю, Узбекистану в разные исторические периоды вследствие аферистических игр и амбиций политической элиты тех времен». Тарихи шындық солай болғандығын айту - бүгінгі тағдыр табыстырған тату кҿршілерге, ҽлемдік саясатта үлкен беделі бар державаларға қандай да бір аумақтық талаптар қою, олардан жер даулау емесі анық. Бірақ ғалым тұжырымы нақты фактілермен дҽлелденген. Аталған монографияда автор ирредент қазақтар ҿмір сүретін аумақты былай деп кҿрсетеді: «К ирреденте относятся казахи, проживающие в Астраханской, Оренбургской, Курганской, Омской, Горно-Алтайской автономной областях России, районах Алтая, Тарбагатая, Или, Кульджи, Еренкабырги, Барколь-Кумула – Синьцзян-Уйгурского Автономного района Китая, Баян-Ульгинском аймаке Монголии, районах Сырдарьи, Чирчика, Кызылкумов и Мырзашол в Узбекистане» - деп кҿрсетеді [3]. Демек, жоғарыда кҿрсетілген ұланғайыр ҿлкелерде тұрып жатқан қазақтар ҿздерін атам заманнан бері сол жердің автохтонды тұрғынымыз деп есептейді жҽне осы ҿңірлерде қазіргі қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуына аса зор үлес қосқан кҿптеген айтулы тұлғалар мҽңгілік тыныс тапқан. Мысалы, Ташкент, Нұратадағы Тҿле, Ҽйтеке билер, Жалаңтҿс баһадүрлер, Астрахандағы күй атасы Құрманғазы, Ангрен бойындағы Күлтҿбеде «күнде кеңес жасаған» би бабаларымыз, Ҽбілмҽмбет ханнан тараған, Майлы-Жайырды еркін жайлаған Кҿгедай ұрпақтары, кешегі Ақыт ақындар бір замандар ҿткенде жат елдің шегінде қалармыз, сол жерді мекендеген ұрпағымыз «оралман» деген ресми атауды иеленіп, тҽуелсіздік алған қара шаңыраққа ат басын шегіне бұрар деп болжады ма екен? Бұл жердегі айтылар түйін - ирреденттер – шеттегі қазақтардың негізгі бҿлігі дегенді ҽрдайым есте тұтуымыз қажет.
165
Осы ретте айта кететін бір жайт – «оралман» деген ресми биліктің тауып берген ресми атауының шетелдерден келіп жатқан қазақтардың тарихи табиғатын толық танытпайтындығын, оны ҿзге атаумен алмастыруды Елбасы Н.Ҽ.Назарбаев біреше рет қадап айтқан болатын [4]. Біздіңше қазақтардың біраз бҿлігін, диаспора деп тануға болады. Қазақ диаспорасы кім, оларға кімдер жатады дегенге келетін болсақ, олар - атақонысынан түрлі саяси науқандар мен нҽубеттердің, түрлі соғыстардың, бертінгі замандарда табыс пен білім кҿзін іздеушілерден пайда болған қазақ кҿшінің нҽтижесінде алыс-жақын шетелдерге кеткен қазақтар. Қазақ диаспорасының қалыптасу тарихына үңілетін болсақ, кҿбінесе ұлтымызды ҿзіне еріксіз бағынышты еткен алып державалардың күштеп мҽжбүрлеуінің басты фактор екеніне кҿз жеткіземіз. Үлкен державалардың үлкен ойыны салдарынан екі жүз жылдан астам уақытқа созылған қазақ-ойрат соғысының ауыр зардаптары салдарынан кҿптеген қазақтар Орталық Азияның ішкері бҿліктеріне қоныс аударуға мҽжбүр болуы - қазақ диаспорасының пайда болуының басы болған сияқты.
Мұнымен қоса,
ІІ Александр патшаның Ресейдегі басыбайлылықты жою туралы декретінен соң Ресейдің, Украина мен Белоруссияның ішкі губернияларынан ағылған шаруаларға, казактарға, алпауыт капиталистерге жҽне басқаларға қазақ жерін мемлекет меншігі есебінде еріксіз молынан таратуынан қазақтар арасында шетелге ауа кҿшу үрдісі ХІХ ғасырдың басынан үздіксіз жалғаса берген. Атам заманнан бері рулық сипаттағы ортақ пайдаланысқа негізделген қасиетті қазақ жеріндегі кҿшпенді мал шаруашылығына бейімделген кҿші- қон циклі ҿрескел бұзылды. Коммунистік дҽуірдегі ҽдеби туындылар мен ғылыми еңбектерде айтылатынындай, шаруалар кҿтерілісінің шығу себептері ешқашан таптық сипатта болған емес еді. Сонау Сырым Датұлынан бастап, Исатай-Махамбет, Есет, Жанқожа, Саржан – Кенесары, Қарқара, Созақ, Шұбартау кҿтерілістері – барлығы да «қара қазан, сары бала қамы үшін» еріксіз қолға қару алдырған ұлт-азаттық сипаттағы, қазақ халқының азаттық жоындағы бұлқыныстар болатын [5]. Қазақ халқының басына қара бұлт үйірілген 1916 жыл оқиғасынан бастап отызыншы жылдарға дейін жалғасқан азамат соғысы, байлардың мал-мүлкін тҽркілеу, «жапонның т.б тыңшыларын ҽшкерелеу», зұлмат нҽубет аштық (ұлы нҽубет емес), ұлтымыздың ақиқаты мен ары іспетті бар қаймағын сыпырып алған 37-нің қасіретті қырғыны – қазақ диаспорасының алыс-жуық шетелдердегі санының еселеп артуына ҽкелді. «1932 жылы Қазақстан байырғы халқының 64 процентінен айрылған. Қазақстан халқының саны 1930 жылы 5,9 миллион адамнан 1933 жылы 2,5 миллион адамға дейін азайды. Алапат ашаршылық жылдары Қазақстан шекарасынан шығып, босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны – 1 миллион 31 мың. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан ҽрі асып, Қытайға, Монғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға ҿтіп кеткен. Сҿйтіп туған жерлеріне қайтып орала алмаған. Ал кҿрші республикаларға, Ресейге қоныс аударып, орнығып қалғандар саны 166
– 450 мың»,- деп кҿрсетеді «Қызылдар қырғыны» атты деректі зерттеу мақалалар жинағында. Дегенмен, осынау дүрбелең жылдары шетел асқан қазақтардың кҿбісі, ҽсіресе Қытайға ҿткендері ҿткен ғасырдың 60- жылдарына дейін туған жерлеріне қайта оралғаны мҽлім. Ал Ауғанстан, Түркіменстан, Ҿзбекстанның ішкі аудандары, Тҽжікстанға, Ресейге ҿткен қазақтардың бірсыпырасы тұрақты мекендеп қалды. Міне, осылар – қазақ диаспорасының негізгі шоғыры. Моңғолия қазақтары арасында 1916-1937 жылдар аралығында қазіргі Қазақстан аумағынан ауып барған қазақ отбасылары санаулы ғана түтін екендігін ескерген жҿн. Яғни, олардың жалпы саны 1991 жылға дейін мекендеген Баян-Ҿлгий қазақтары арасында 100 отбасынан аспайды. Мысал үшін, 8000 қазақ мекендеген Улаанхус ҿлкесінде жан-жақтағы отауларын қоса есептегенде 4 түтіннен тұратын бір ғана тобықты рулы ҽулет болатын. Қазақстан аумағынан еріксіз ауғандар Қазақтар шоғырлана отырған Баян-Ҿлгийге қарағанда, Ұланбатыр маңында, ішкі ҿлкелерге сіңуді жҿн санаған. Себебі, 1938 жылы оларды отанынан қашқандар есебінде қудалады. Аман қалғандары ру сұрап, тегін тектеп жатпайтын моңғол арасына кетіп жан сақтауды қолай кҿрген. Қазақ диаспорасын құраушы келесі бір топ – ІІ дүниежүзілік соғыста неміс тұтқынына түсіп, кейіннен Одақтастар азат еткен соң Сталиннің атақты бұйрығынан соң, елге келгенде алдан күтіп тұрған сенімсіздік, қуғын-сүргін мен жазалаудан қаймығып, Еуропада қалып қойған, одан ҽрі ҽлемге тараған қазақтар. Келесі бір шоғыры – Шыңжаң қазақтарынан шыққан қазақ диаспорасы. Ежелгі Шығыс Түркістан, кейіннен қытайлар Жаңа ҿлке (Синь-Цзянь) атандырған шұрайлы мекенде ҿмір сүрген Үш аймақ қазақтарының гоминданшылар мен олардан соң билік басына келген маошыл коммунистік билікке қарсы кҿтерілген күресі жеңіліс тапқан соң, біраз бҿлігі Гималай асып, Үндістан, Пҽкістанды басып ҿтіп, оншақты жыл жүзінде ҽрең дегенде Түркияға ірге тепкен ұзақ та азапты кҿші – қазақ диаспорасының елеулі бҿлігін құрады. Қазірде Түркия мен Еуропаның кҿптеген мемлекеттерінде тұрып жатқан қазақтардың кҿбісі осы қазақтардың ұрпағы болып табылады. ХХ ғасырдың «Елім-айы», туған жерден еріксіз ажыраудан туған зарлы шер– «Ағажай, Алтай» ҽні сол қасіретті жылдардың халықтық туындысы. Қазақ ирреденттері де ҿздерінің байырғы мекенінен тыс, ҿзі тұратын мемлекеттердің астаналары мен ірі қалаларында, ҿнеркҽсібі дамыған ҿлкелерінде диаспора түрінде ҿмір сүріп жатыр. Атап айтқанда, Мҽскеудегі 12 мың қазақ соған себеп бола алады. Сонымен, ирредент пен диаспораның ұқсастықтары мен
айырмашылықтары қандай дейтін болсақ – екеуі де Қазақстаннан тыс жерлерде тұрады. Мҽдени-рухани проблемалары да бірдей. Жҽне оларға ұлттық құндылықтарды сақтаудағы мүмкіндігіне қарай ҽркелкілік сипат тҽн деуге болады. Ал айырмашылығы – ирреденттер – ата-бабасының 167
мұраға қалдырған жерінде отырған қазақтар, диаспоралар – тағдыр талайымен шетелде жүрген ұлт шашырандылары. Қазіргі күні қазақ диаспоралары мен ирреденттері атажұрт Қазақстан арасында тығыз қарым-қатынас орнап отырғандығын айтып ҿткен жҿн. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы аясындағы іс-шаралар олардың ҿзге елде этникалық топ ретінде сақталып қалуына ықпалын тигізіп отыр. Ҿткен жылы Норвегияның астанасы Ослода құрылтай, Франция астанасы Парижде ақындар айтысы ҿткізілді. Қазақстан Республикасы шетелдегі қандастарын тұрақты қоныстануға қабылдайтын ҽлемдегі тҿрт мемлекетің бірі ретінде оншақты жылдың жүзінде жоғарыда аталған ирреденттер мен диаспоралардың ресми түрде 700 мыңдайын, бейресми санақ бойынша миллионға жуығын қара шаңыраққа жинай алған екен. 2008 жылы мамырдың соңындағы қазақ газеттері редакторларымен болған сұхбатында Елбасы Н.Ҽ. Назарбаев та осы деректерді келтіре отырып, аталған шараны одан ары қарай дамытуды шегелеп айтуы да қазақ диаспорасы мҽселелерін оңынан шешуге ықпал ете түсері анық. Қазақ елінің ҿзін-ҿзі ұлт ретінде сақтап қалуға мүмкіндік беретін жері Қазақстан Республикасы болғандықтан, этнодиаспоралық кеңістіктерден Атамекенге қоныс аудармақшы болған ұлт ҿкілдеріне мемлекет тұрғысынан заңды түрде кҿмек кҿрсетілгені жҿн. Бұл құбылысты реттеудің ҿзіндік қисыны мен бағыт-бағдары ҽрбір тұлғаның ҿмірлік таңдау еркіндігімен сҽйкестенгенде ғана ұтымды жүзеге асады [6]. Соңғы жиырма жылда сырттағы қандастарымыз ҿздері тұрып жатқан елдердің саяси-ҽлеуметтік жағдайларының тұрақсыздығы мен кейбір қажеттіліктерінің орындалмауына байланысты (қазақ мектептерінің жабылуы, басшылық орындарға алмау, жұмыссыздық т.с.с.) тарихи Отанға оралуда. Осыған байланысты елімізде кҿші-қон департаменті, Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы, Нұрлы кҿш, т.с.с мемлекеттік жҽне қоғамдық орындар жұмыс істеуде. Орталық Азия елдерінен оралған қандастарымыздың басым бҿлігі мҽселен, Ҿзбекстан, Қарақалпақстандағы қазақтар Оңтүстік облыстарға орналасса, Түркіменстан, Қарақалпақстандағы қазақтар Ақтау, Ақтҿбе облыстарына орналасуда. Дегенмен де мемлекеттің қаулысымен оларды Қазақстанның солтүстік аймақтарына да орналастырылып жатқандығы құжаттардан белгілі. Заң жобасына оралмандарды бейімдеу мен кіріктіру орталығы бойынша қосымша бап енгізілді. Заң жобасы қабылданған жағдайда оралмандар мен олардың отбасы мүшелерінің осы орталықтарда болу мерзімі жҽне оларға бейімдеу қызметтерін кҿрсетудің тҽртібі айқындалды. Оралмандарды бейімдеу мен кіріктіру орталықтарын құру ең алдымен, тҽжірибе жүзінде, республика бойынша оралмандар едҽуір кҿп қоныстанған Маңқыстау облысында жүзеге асырылуда. Бұл орайда Елбасымыз Н.Ҽ. Назарбаев Республика Үкіметіне, барлық облыстар мен Астана, Алматы қаласы ҽкімдеріне мүмкіндігінше ҿз бетімен кҿшіп келгендерге де қарайласу, қамқорлық жасау қажет екендігін үнемі ескертіп келеді. Сонымен осы қандастарымызды бауырмалдықпен қарсы алып, 168
олардың ҿз елінде ҿгейсімей, ортамыздан орын тауып, елге сіңісті болып кетуіне жағдай жасау. Мҽселен, оларды ҽр ауданға, ҽр ауылға ҽр бҿлімшеге орналастырғаннан гҿрі бір жерге топтастыра орналастыруға тырысу керек. Себебі, қаймағы бұзылмаған халқымыздың игі дҽстүрлерін сақтап қалған олар елімізде болып жатқан күрделі ҿзгерістерді таразылап, жаңаша ойлау мҽселелеріне ҽсер етумен қатар, халқымыздың ұмытыла бастаған тамаша қасиеттерін тірілтуге, ҿткеннің ҿнегесінен үйренуге баулиды. Біртұтас орналастыру олардың бейімделуін тездетеді. Шетелдегі қазақтардың ата-мекенге оралуы Қазақстан мемлекетінің даму стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Ұлттық қауіпсіздігімізді нығайтуда жҽне экономикамызды жаңа еңбек ресурстары мен қамтамасыз ету үшін, Елбасымыз 2015 жылға дейін республика халқы санын 20 миллионға жеткізуді міндет етіп отыр. Сондықтан халықтың санын кҿбейтіп, құрамын нығайтатын, тарихи- демографиялық ғылым айқындаған екі жолды, табиғи ҿсім мен сырттан келетін кҿші-қонды тиімді пайдалану керек [7]. Табиғи ҿсімді күшейту үшін жастарға ҽсіресе, жаңа отбасыларға, кҿп балалы аналарға, олардың жас ұрпақтарына Қазақстан үкіметі тарапынан жан-жақты, нақтылы
түрде қамқорлық ұйымдастырылуы қажет. Ал, сырттан келетін оң кҿші-қонға келсек, шет елдердегі қазақтарды елге қайтару үшін квотаны шектемей, қазақтар тұрған мемлекеттермен дипломатиялық жолмен кҿші-қон үрдістерін жеңілдетіп, тездету, ал кҿшіп келгендер үшін барлық жан-жақты жағдай жасау қажет.
Резюме В статье рассматривается проблема казахской диаспоры и ирреденты.
Summary
In this article discusses the problem of the Kazakh Diaspora and irredenta.
1 М.А Надель-Червинская, П.П.Червинский. Большой толковый словарь иностранных слов. -Ростов-на-Дону, 1995, т.1,-42с.,-44с. 2 Советский энциклопедический словарь. -М.1982.-160с. 3 Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. – Алматы: Ғылым, 1997. – 9с; 4 Назарбев Н.Ҽ. Қазақстан экономикалық, ҽлеуметтiк жҽне саяси жедел жаңару жолында. -Алматы, Елорда, 2005.-43 б. 5 История Казахстана: народы и культуры: Учеб. пособие / Масанов Н.Э. и др. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001.-59б. 6 Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі. -Астана:Елорда. 2007.-5,42 бб.
169
7 Қалшабаева Б.К. Орта Азия қазақтары (тарихи- этнографиялық зерттеу). Тарих ғылымдарының докторы дисс..автореф.- Алматы,2010.-24б.-47б.- 35б.
ӘОЖ-316.647.5 К проблеме происхождения этнической группы қҧрама (на материале казахских этнотопонимов) Мынбаев Н.Ж. д.ф.н., руководитель НИЦ «Тюркология», ЮКГУ им. М.Ауезова, г. Шымкент Пазылова А.А. Университет «Сырдария»
Вопрос формирования этнической группы Құрама исторически связано с военно - политическим и социально – экономическими процессами. По заключению большинства историков период формирования этнической группы құрама связан с джунгарским нашествием. В этом отношении представляет интерес к возникновению этнического имени Құрама, а также этнотопонимы в местах проживания данной этнической группы. Здесь мы наблюдаем процесс формирования нового этносоциального организма. Исходным материалом для анализа и умозаключений нам послужили миграционные этнонимы (этнотопонимы). Из истории человечества известно, что особо бурные миграции, связанные с военно-политической ситуацией, т.е. тяжкие для мирного населения военные столкновения, могли вызвать сложные, необратимые демографические изменения. К примеру, полное исчезновение отдельного этноса или составных подразделений его. Возможна также частичная или полная ассимиляция захваченных этнических групп, в процесс длительного жестокого морального и физического угнетения со стороны агрессора. Все эти процессы находили свое отражение и в топонимии. Такое явление наблюдается в ХVIII веке, когда отдельные казахские роды были полностью раздроблены. Необходимость выжить в этих условиях приводит к тому, что они вынуждены сменить традиционный хозяйственный уклад, перейти полностью на земледелие. Отдельные группы разных казахских родов и племен объединяются в общины. Так появляется этносоциальный организм (Ю.В.Бромлей) Қурама. Как факт этнической миграции и соответственно миграции этнических имен, данное явление представляет исключительный интерес. Н.А. Аристов в свое время считал Құрама народом. В.В. Радлов же пишет, что это «небольшое оседлое татарское племя». Думается, здесь наиболее верной будет формулировка этносоциальный организм. Ни первое, ни второе определения здесь не подходят, так как исторически это «осколки» целостного народа казахов, отдельные представители различных казахских родов и племен, вследствие экстремальной ситуации,
170
оказавшиеся в роли беженцев. Социальные условия вынуждают этих разнородных горемык к объединению, чтобы выжить, так возникают первоначальные общины. Они вынуждены сменить хозяйственный уклад, т.е. вследствие отсутствия поголовий скота стали заниматься земледелием. В этнографической науке, еще в ХIХ в., сложилось мнение о кураминцах как о разнородном сборище. Н.А. Аристов писал: «Сведениям «о народе кураминцах посвящена глава четвертая рукописного «Описания средней орды киргиз-кайсаков» капитана Андреева (1785 года), на основании рассказов торговцев, говорит, что «народ құрама» обитает за р.Чирчик, в числе не более 10 тыс. И подвластен кокандскому беку Нурбота, имеет девять городов Пишак, с населением до 800 дымов: Кереучи, Шахрукия, Бока, 1000 дымов: Муратали, Керейит-бай-су, Карактай, Калайвар и Пангаз. В этих городах кураминцы жили только зимою, в летнее же время выезжали на пашни для земледелия и скотоводства. Происхождение этого народа «не далее имеет свое начало, как в нынешнем веке, которых запомнят за 50 лет назад было немного». «Сообщество же оных составилось, как утверждают, из рода перешедших, кара-калпаков и хивинцов, по большой части беглецов и разбойников» [1]. Н. А. Аристов приводит данные первой подворной переписи (1868 г.). По этим данным, кураминцев было 77301 человек в бассейне Ангрена 11.043 двора
[2]. Как видим, авторитетное мнение о том, что құрама «лоскутное образование» было высказано в ХIХ веке. В.В. Радлов, хотя и называет казахские племена в составе құрама, но все-таки заостряет внимание на «сборности» этого этнического объединения. Автор пишет, что «Между Ташкентом и Ходжентом живет небольшое оседлое татарское племя, называющее себя құрама. Оно состоит из пяти родов: Джалаир, Телеу, Тама Джагалбайлы и Таракты. Похоже, что это смесь узбеков и киргизов. Киргизы утверждают, что название құрама было дано им как раз потому, что они составлялись из многих племен (кура – «сшивать, собирать из кусков») [3]. И по сей день эта точка зрения к проблеме считается безаппеляционной. Современный исследователь Аманжол Калыш разделяет это мнение: «Известно, что кураминцы представляют из себя этническую группу, образованную в результате социального смешения между собой различных казахских и узбекских родов, а также других племенных образований. Этноним «құрама» - лоскутный, составленный из разнородных частей, что еще раз свидетельствует о сборном характере этого рода. Образование құрамы, как особой, в некоторой степени расплывчатой этнической группы ряд специалистов относят к первой половине ХҮІІІ века»
[4].
Однако, анализ исторической ситуации, при которой сложилась этническая группа, а также данные этнонимии свидетельствуют о другом. Мы уже отметили, это были осколки казахских родов. Все исследователи
171
вопроса констатируют этот факт. Так В.В.Радлов перечисляет пять казахских родов: «Джалаир, Теле, Тама, Джагалбайлы и Тараклы». А.Макшеев в 1867 году также писал, что в основе этнической группы құрама были отдельные части казахских родов и племен. По традиции того времени, автор их называет киргизами и даже перечисляет по жузам: Старший жуз Дулат, Жалайыр; Средний жуз Аргын; Младщий жуз Тама, Жагалбайлы, Кердеры, Керейит, Телеу. Русский генерал А.Макшеев пишет что, «кураминское население состоялось, как рассказывают лет сто тому назад, главным образом, из кочевых киргиз всех трех орд. Киргизы эти, находясь в крайней бедности и не имея средств кочевать, стали селиться в курах или загородках и заниматься по возможности хлебопашеством. Из смеси их с сартами, а может быть также с узбеками, образовалось разнародное население, которое и было названо сборным или Құрама. Последнее присоединение было, по словам туземцев, лет 50 тому назад»)[5]. Как видим А.Макшеев называет уже восемь казахских родов. Но наши данные говорят о том, что количество казахских родов в составе Құрама было куда более значительным и рещающим в процессе формирования этнического объедининия. Здесь необходимо заострить внимание на том факте, что отношение к проблеме было поверхностное, т.е. – это конгломерантное образование и все. Хотя, материалы ученых ХІХ века о кураминцах подвергнут анализу и исходит из той исторической ситуации ХVІІ-ХІХ вв., то можно сделать заключение, что основная тяжесть военной экспансии со стороны джунгарских завоевателей легла на казахский народ. В результате мирное население было разграблено и избито, когда вражеские силы были разбиты и отброшены в основном на территории Ангрен-Чирчикской долины, оказались разрозненные остатки отдельных казахских родов. Они остались без средств существования, что вынудило их сменить хозяйственный уклад, заниматься земледелием. Рассмотрение этнического состава кураминцев позволяет нам определить не только национальность Құрама, но и выявить процесс трансонимизации. В предлагаемой ниже выборке прослеживается явление перехода этнического имени в топоним, т. е. появление этнотопонимов. В Материалах по районированию Узбекистана [6] наблюдается факт, когда опрашиваемые информаторы помнят свое происхождение и называют населенный пункт, в котором проживают своим исконным казахским этническим именем. Следует подчеркнуть, что кураминцы помнили свое происхождение и этническое свое подразделение, но пренебрежительное отношение своих же «бывших» соплеменников, которые оттолкнули от себя, прикрепив оскорбительно-ругательную кличку – Құрама букв.» сотканный из лоскутков», переносное «сброд, сборище») вынуждает их уже называть себя не казахами, а искусственным инонаименованием - Құрама. Поэтому в научной литературе закрепляется именно этот термин. 172
В Материалах по районированию Узбекистана 1926 года дан перечень населенных пунктов (этнотопонимов), здесь в графе национальность указывается Құрама. Байулы (құрама) – 72 хозяйства, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Будал, центр Ходжа-курган, волость Бука. Байгулы (құрама) – 20 хозяйств, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Будал, центр Ходжа-курган, волость Бука. Джалаир – 60 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Димбек, центр Алимкент, волость Ак-курган. Саганак -60 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Интымак, центр Култюбе, волость Каргиз. Кара-кайлы – 35 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Кара-кайлы, центр Кара-кайлы, волость Бука. Кара-сирак – 40 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Кара-кайлы, центр Кара-кайлы, волость Бука. Мамут(Мамыт) – 40 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Кок-чалма, центр Куштамгалы, волость Ак-курган. Битобу – 50 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Мурат-али, центр Капал, волость Кариз. Капал – 39 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Мурат-али, центр Капал, волость Кариз. Саид -191хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Саид, центр Саид, волость Кариз. Ача-майли - 243 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Суйри, центр Ача-майли, волость Бука. Янги-тама - 30 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Суйри, центр Ача-майли, волость Бука. Джагал-байли - 110 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Суйри, центр Ача-майли, волость Бука. Джалаир-кара-таш – 30 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Уйшун, центр Уйшун, волость Кенджигали. Уйшун (Уйсин) – 68 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Уйшун, центр Уйшун, волость Кенджигали. Джагал-байлы – 50 хоз, құрама, округ Ташкент, район Пскент, сельсовет Юкары-карыз, центр Юкары-кариз, волость Кариз. Ходжа-булак - 5 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Акча, центр Акча, волость Теляу. Дженичка - 10 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Бырляшкан, центр Джар-тепе, волость Аблык. Тюрк – 35 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Бырляшкан, центр Джар-тепе, волость Аблык. Тараклы (Тарақты) -60 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Кош-абад, центр Чири-краук, волость Тиляу. Тур-айгыр - 30 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Кош-абад, центр Чири-краук, волость Теляу. 173
Уйшун - 22 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Кош-абад, центр Чири-краук, волость Теляу. Ураклы - 40 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Кош-абад, центр Чири-краук, волость Теляу. Чирик-краук - 20 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Кош-абад, центр Чири-краук, волость Теляу. Карабау-казак – 30 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Самарчук, центр Карабау- булак, волость Аблык. Самарчук -15 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Самарчук, центр Карабау-булак, волость Аблык. Баргын – 25 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Сонг-кишлак, центр Ак-кармак, волость Аблык. Ниязбек – 60 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Сонг-кишлак, центр Ак-кармак, волость Аблык. Ток-берды -15 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Сонг-кишлак, центр Ак-кармак, волость Аблык. Кара-калпак -30 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Тюмень, центр Кара-калпак, волость Аблык. Чумушлы (Шомышты) – 79 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Тюмень, центр Кара-калпак, волость Аблык. Дархан -15 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Тюмень, центр Кара-калпак, волость Аблык. Чаулдак – 25 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Тюмень, центр Кара-калпак, волость Аблык. Сары - 15 хоз, құрама, округ Ташкент, район Ангрен, сельсовет Ходжабай, центр Ходжабай, волость Кенджигали. Представленные материалы в основном казахские этнотопонимы. Если В.В.Радлов в составе құрама называет только пять казахских родов, то А.Макшеев отмечает уже восемь казахских этнических групп. По нашим данным казахские этнонимы, но уже в качестве этнотопонимов представлены как названия 24 крупных казахских родов и названий родовых подразделений. Это Үйсін, Дархан, Қапал, Шуылдақ, Маңғыт, Кҿрік, Қарақалпақ, Мамыт, Қарасирақ, Кҿшік, Қарақойлы; названия мелких родовых подразделений Битобы, Шҿмішті, Жіңішке, Торайғыр, Шырқырауық, Ниязбек, Тоқберді, Сары, Шымыршық, Жҽнібек, Шойбек, Байұлы, Орақты. Данный материал подтверждает нашу точку зрения о том, что первоначально в основе этнической группы құрама были только казахские этнические осколки. Смешение с представителями других этносов произошло позже, на следующем этапе формирования и развития этнической группы. Тут следует еще раз обратить внимание на то, что проблема формирования данной этнической группы требует более детального рассмотрения. На наш взгляд появление данной этнической группы довольно сложный процесс. Но если судить по тому, что написано о 174
кураминцах складывается впечатление, что это чуть ли не одномоментный процесс. Следовало бы иметь в виду, что любые даже «краткосрочные» процессы этногенеза, вызванные экстремальными историческими процессами имеют определенную историческую продолжительность и поэтапность. Если исходной причиной данного процесса явилась историческая, военно-политическая ситуация, то следствием явились социальные условия, а также ментально-психологическое восприятие и отношение окружения к сложившейся этнической группе. Эти причинно- следственные факторы и стали определяющими в характере нового этносоциального организма, а впоследствии ускорению деградации и полной ассимиляции данной этнической группы. Так и в случае с этносоциальным организмом құрама можно выделить несколько хроносоциальных этапов (процессов) сложения этой этнической группы. Хроносоциальные и сопутствующие ментально-психологические этапы (процессы) таковы: 1)
полному раздроблению отдельных казахских родов и родовых подразделений; 2)
существования; 3)
Они не имели ни сил, ни возможностей искать и найти своих сородичей. Необходимость выжить вынуждает этих горемык к объединению в общины. Как никак они все были представителями единого этноса. Следствие: 1)
На данном этапе возникают добровольно вынужденные общины из разных казахских родов; 2)
(переход к земледелию); 3)
На третьем этапе происходит переориентация брачных связей (вследствие переориентации происходит смешение с близкими тюркоязычными народами узбеками и киргизами, а позже смешение с таджиками и сартами). В итоге уже возникает конгломератное этническое образование, которое
окончательно соответствовало значению этнического инонаименования құрама «лоскутный». Слово от казахского «құру» (құрастыру) - «скраивать, строить, сшивать» (ср.: каз. «құрақ» скроенное из разноцветных лоскутков тканей украшение для подушек и курпачей в жилище казахов). Относительно количественного состава кураминцев также есть разноречивые данные. Для сравнения приведем данные В.В. Радлова. В 1860 годы он насчитывает в бывшем Сырдарьинском уезде 20000 душ кураминцев. По данным 1885 года Н.А. Аристов выводит приблизительную цифру 80000 человек. А.Қалаш, подводя итоги переписи 1920 года, выводит цифру 175
59697 человек. Последние данные соответствуют данным переписи 1926 года. В материалах переписи населения Уз ССР от 1926 г. насчитывается 166 населенных пунктов, в которых проживали құрама. Количество населенных пунктов составляет -166, а количество хозяйств 11 906, если умножить на среднее число (количество членов семьи) 5 человек, то мы получим 59530 человек этносоциального организма құрама в 1926 году. В итоге можно заключить, были отвергнуты братья по крови (около 60000 человек), поневоле оказавшиеся в роли безродных бродяг. Вместо милосердия и понимания, получившие пренебрежение и презрение со стороны соотечественников. Языковое мастерство народа клеймить позорным словом все, что им казалось чуждым, прикрепило к данной этнической группе позорную бирку құрама. В этой же роли оказались ряд жителей Ташкентского региона, к которым также прикрепилось позорно презрительное именование Шалақазақ, Қырықру, Майдару и т.п. Существует в наше время населенные пункты с этими названиями. Хотя и в этом процессе есть своя закономерность. Закрытая этническая система казахского народа, являющаяся защитным щитом от инородного вкрапления выработала менталитет нации. Неотъемлемой частью данного менталитета являлось ощущение на психосознательном уровне собственной особенности, значимости, важности, героичности каждой личности как члена рода, племени, племенного объединения, народа. В корне такой ментальности лежит менталитет, сложившийся на заре развития человеческого общества, по которой существовала контраверза: «Я» - «человек», а «ты» - «варвар». Те народы, которые
сумели сохранить этнические системы, сформировавшиеся в древности, сумели сохранить и исходный менталитет. Все эти факторы привели к изоляции этнической группы құрама, к потере этнической системы, что предусматривало потерю национальной идентичности, потерю стереотипа поведения. В итоге наметился путь к полной ассимиляции, что означало исчезновение данного этносоциального организма. Что и случилось с кураминцами в первой половине двадцатого столетия.
Түйін
Мақала Құрама этносоциалдық бірлестігінің келіп шығу, қалыптасу мҽселесіне арналған. Құрама негізінен қазақ ру-аталықтарынан құралғаны бұл бірлестіктің негізі қазақ этносы екендігі, этнотопонимдерді талдау кезінде дҽлелденген.
Summary
The Article is combined of association of ethno social becoming , dedicated to the question forming. It was family-stamens of Kazakh from basis of the combined team, it basis of association Kazakh ethnos.
176
1. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей. Сведения об их численности. СПб., 1897, с.112. 2. Там же. с. 112. 3. Радлов В.В. Из Сибири. М., 1989, с.102. 4. Калыш А. Казахские родоплеменные группы в составе кураминцев. «Алаш», №6, 2006. 5. Макшеев А. Географические, этнографические и статистические материалы о Туркестанском крае. Записки РГО по отделению статистики. №11, 1871, с.37. 6. Выборка сделана из кн. Мынбаев Н. Казахские этнотопонимы Узбекистана (на основе Материалов по районированию Узбекистана 1926 года). Ташкент, 2007.
жүктеу/скачать 5,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|