Список использованной литературы

688 

 

мемлекеттік  теориялық  басқару  мен  жергілікті  ҿзін-ҿзі  басқарудың  ең 

жақсы үйлесімін кҿздейді. 

          Мемлекттік  реттеу  ҽртүрлі  аудандарда  арнайы  тҽсілдерді  қолдау 

арқылы  олардың  толықтай  потенциялды  мүмкіндіктерін  ашу  мақсатында 

құрылады. Осы тұрғыдан еліміздің  аймақтары келесі  топтарға бҿлінеді: 

- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған; 

- индустриялық дамыған; 

- агроҿнеркҽсіптік; 

- дағдарыстық. 

     

Бірінші  топ  –  стартегиялық  сипаттағы  минералды  ресурстардың 

айтарлықтай  қорларын  иеленетін  жҽне  ғылыми-ҿндірістік  ҽлеуетінің 

қарқынды  дамуына  жеткілікті  мүмкіндігі  бар,  бірақ  ауылдық 

аумақтарының  экономикалық-ҽлеуметтік  артта  қалуымен,  экологиялық 

жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға 

Қазақстан экономикасын дағдарыстан шығару жҽне тұрақтандырудың рҿлі 

беріледі. Осы аймақ топтары үшін тҿмендегідей мҽселелер кешенін шешу 

қажет деп атап кҿрсетуге болады: 

-  минералдық  шикізат  жҽне  кҿмірсутек  шикізаттарын  кешенді  ҿндіру  мен 

ҿңдеудің  жаңа  технологияларын  енгізу  негізінде  стратегиялық  шикізат 

түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру; 

- отандық жҽне шетелік инвесторлар үшін қолайлы жағдай инвестициялық 

климатты  анықтайтын  жҽне  ҽлемдік  стандартқа  жауап  беретін  жоғары 

дамыған ҿндірістік, ҽлеуметтік жҽне нарықтық инфроқұрылымдарды құру; 

-ауылдық аумақтарының дамуындағы «жинақталған» күрделі мҽселелерды    

( ҽлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу. 

     

Екінші  топқа  –  ауыр  индустрия  салаларына  нақты  маманданған, 

жоғары технологиялық ғылымды қажетсінетін ҿндіріс құру үшін қолайлы 

экономикалық  жағдайлары  жҽне  жоғары  ғылыми-ҿндірістік  ҽлеуеті  бар, 

негізінен  қаржылық  ресурстармен  ҿзін-ҿзі  қамтамасыз  ете  алатын 

аймақтар  жатады,  біра  жоғары  дҽрежелі  негізгі  қорлардың  тозуы, 

дағдарысты  экономикалық  жҽне  экологиялық  жағдайлардың  болуын 

назарға алу қажет. 

     

Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мҽселелер қатарына: 

-

 

шетел инвесторларын тарту жолымен экспорттық ҽлеуетті қалыптастыру; 

-

 

жаңа  ғылымды  қажетсінетін  ҿнімдер  шығаруды  ұйымдастыру,  жаңа 

технологиялар  негізінде  құрал-жабдықтар  мен  машиналар,  лазер 

технологиясын дамыту; 

-

 

нарықтық инфроқұрылымды дамытуды жеделдету. 

     

Үшінші  топ  –  ауыл  шаруашылығына  мамнданған  агроҿнеркҽсіптік 

кешенді 

аймақтар. 

Бұл 

топтағы 

аймақтар 

үшін 

халықтың 

жұмысбастылығын  қамтамасыз  ету  жҽне  жаңа  жұмыс  орындарын  ашу 

мақсатында  ауыл  шаруашылығы  мен  оған  сабақтаса  дамитын  салаларда 

шағын  жҽне  орта  бизнесті  дамыту  қажет.  Олар  республикада  азық-түлік 

қорларының алдыңғылары болып табылады /1 /. 

689 

 

     

Олардың  ҽлеуметтік-экономикалық  дамуын  тұрақтандыру  үшін  

келесі мҽселелер ҿз шешімін табуы тиіс: 

-

 

ауыл шаруашылық ҿнімдерін ҿндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге 

асыру; 

-

 

ауыл  шаруашылық  ҿнімінің  жоғары  сапалығын  жҽне  экспорттық 

ҽлеуетінің  ҿсуін  қамтамасыз  ететіндей  ҿндірістік  үрдістерге  жаңа 

технология мен техникаларды енгізу жҽне пайдалану; 

-

 

тұтыну нарығын тепе-тең дамыту мақсатында, тұтыну заттарын ҿндіретін 

ауыл  шаруашылығының  жҽне  ҿнеркҽсіп  салаларының  материалдық-

техникалық  базасын  нығайту,  міндетті  түрде  ҿндірістік  жҽне  ҽлеуметтік 

инфроқұрылымды құру. 

     

Тҿртінші топқа – табиғи климаттық, экономикалық-ҽлеуметтік жҽне 

жаңа 

ехнологиялық 

жағдайдағы, 

шаруашылықтың 

шаруашылық 

құрылымы  ұтымды  емес  дағдарыстық  аймақтар,  сонымен  қатар 

экологиялық  дағдарыса  ұшыраған  аймақтар  жатады.  Бұл  аймақтар  дамуы 

үшін шешілуі тиіс мҽселелер келесідей: 

690 

 

 

Халық 

саны 

(жылсоң

ына),  

мыңадам 

 

Орташаа

йлық 

жалақы, 

теңге 

Ҿнеркҽсіп 

ҿнімінің 

кҿлемі, 

млн. теңге 

 

Бҿлшекс

ауда, 

млн.теңг

е 

 

Ауылша

руа 

шылығы 

кҽсіпор

ын 

дар 

саны 

 

ферме

р 

қожал

ық 

тары 

 

2010 

 

 

 

 

 

 

Шымкент 

қ.  

629,1  

58468  

136118,0  

116859,1  134 

99 

Арысқ.ҽ.  

64,8  

58160  

3896,9  

967,2 

196 

1120 

Кентауқ.ҽ.   85,0  

45526  

12032,1 

2099,6 

20 

358 

Түркістан 

қ.ҽ.  

235,3  

50139  

5 188,2  

7305,3 

157 

4719 

Бҽйдібек  

53,6 

43056 

2406,4 

4554,2 

185 

1825 

Қазығұрт  

103,7 

44940 

3889,5 

1491,1 

179 

3049 

Мақтаара___л___291,7___45351___5285,8___4520,3'>Мақтаара

л  

291,7 

45351 

5285,8 

4520,3 

180 

19880 

Ордабасы 

107,9  

43 642  

4 591,5  

1 017,5 

345 

4836 

Отырар 

54,5 

57604 

15280,7 

864,1 

306 

2419 

Сайрам 

295,8 

53995 

20446,4 

10735,8 

164 

8226 

Сарыағаш 

287,3 

44309 

9327,5 

5942,9 

270 

8531 

Созақ 

54,3 

131190 

80787,1 

512,7 

29 

707 

Тҿлеби   

127,4 

56756 

4023,1 

3862.4 

251 

4132 

Тулкібас 

100,6 

49368 

9679,2 

1545,7 

157 

2930 

Шардара 

76,7 

53032 

3405,3 

1986,3 

106 

5207 

Барлығы  

2567,7  

57545  

316357,7  

160264,5  2679  

68038 

2011 

 

 

 

 

 

 

Шымкент 

қ.  

642,8 

68126 

153782,8 

132003 

460 

223 

Арысқ.ҽ.  

66,1 

71708 

4783,0 

2230,1 

1322 

21261 

Кентауқ.ҽ.   87,3 

54667 

14287,5 

3313,0 

3131 

4303 

Түркістан 

қ.ҽ.  

239,5 

58713 

7417,0 

11996,0 

5125 

64608 

Бҽйдібек  

54,0 

50978 

2087,7 

880,6 

286 

1820 

Қазығұрт  

105,5 

54569 

4224,4 

2886,0 

264 

3189 

Мақтаара

л  

294,3 

53095 

7509,7 

5023,5 

628 

19988 

Ордабасы 

110,9 

51997 

6254,7 

1545,6 

521 

5740 

Отырар 

55,6 

66121 

19074,4 

1701,4 

489 

3276 

Сайрам 

302,7 

64794 

29094,4 

11913,2 

297 

8214 

Сарыағаш 

295,9 

53065 

11907,7 

8185,1 

569 

11361 

Созақ 

55,5 

152812 

95297,5 

1479,7 

59 

816 

691 

 

 

-

 

экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу /2/. 

     

ОҚО-ның ҽлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі кҿрсеткіштері 

-

 

осы  аймақтарда  тұратын  халықтардың  ҿмір  сүрі  сапасын  жҽне  деңгейін 

кҿтеру үшін материалдық негіз құру жҿнінде нақты шаралар қабылдау; 

-

 

қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына ҿте қауіпті  ауылдық 

аймақтардан,  кіші  жҽне  шағын  қалалардан  жҽне  басқа  да  тұрғылықта 

жерлерден  республикамыздың  басқа  аймақтарына  орын  ауыстырғысы 

келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау; 

-

 

шетелдік техникалық жҽне гуманитарлық кҿмектерді тарту жҽне оларды 

тиімді пайдалану/ 3/. 

     

Бұл  топтағы  аймақтарды  меншіктің  ҽртүрлі  формаларының  дамуы, 

экономикалық тетіктер мен ынталандырулар ауыл шаруашылығы ҿндірісін 

реформалау  бағытын  жалғастыру  тҿңірегіндегі  шоғырландыру  іс-

ҽрекеттері кҿрсетіледі. 

     

Проблемалық 

аймақтарыдң 

қатарына 

бірқатар 

себептердің 

салдарынан 

экономикалық 

ҽлеуетті 

орташа 

республикалық 

кҿрсеткіштерден  бірнеше  есе  тҿмен,  ал  экономикасы  ҿндірістің  аз 

ҽртараптандырылған  құрылымымен,  нашар  дамыған  инфроқұрылымымен 

сипатталатын  аймақтар.  Мұндай  аумақтар  олардың  ҿзіндік  дамуын 

ынталандыратын 

мемлекеттік 

кҿмегін 

мұқтаж. 

Сондықтан 

да, 

экономикалық  ғаламдану  үрдісіне  қадам  басып  отырған  Қазақстан  үшін 

шешілуі  тиіс  басты  міндет  –  аймақтар  үшін  қажет  жағдайларды 

қалыптастыру негізінде тиімді нҽтижені ұлғайту. 

     

Аймақтардың дағдарыстарының басты белгілері мыналар болады: 

- ҿндіріс қарқынының тҿмендеуі; 

-  халықтың  ҿмір  сүруінің  тҿмендеуі(жан  басына  шаққандағы  табыстың 

тҿмендігі); 

-жұмысбастылыққа 

қатысты 

жағымсыз 

тенденциялар 

ҿрістеуі 

(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі) 

- 

демографиялық, 

ҽлеуметтік, 

экологиялық 

қызметтер 

кҿрсету 

саласындағы мҽселелердың күшеюі жҽне т.б. 

     

Аймақтардың  біркелкі  дамуына  іргелі  ҽлемдік  үрдістерге  жатады. 

Ҽрбір  елде  салыстырмалы  түрде  ҿркендеген  жҽне  артта  қалған  аймақтар 

бар  –  бұл  экономикалық-ҽлеуметтік,  табиға  климаттық,  ресурстық  жҽне 

басқа  да  жағдайлармен  байланысты  табиға,  аумақтық  айырмашылықтар. 

Осы орайдағы мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға 

жол бермеу болып табылады.  

     

Ҿмір  сүрі  деңгейі  мен  сапасындағы  шектен  тыс  айырмашылықтар, 

кҿбінесе, аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық жҽне 

Тҿлеби   

130,2 

66821 

6589,5 

5690,0 

225 

3535 

Тулкібас 

103,9 

60213 

10001,4 

2400,5 

239 

5134 

Шардара 

77,5 

61665 

4147,8 

2750,0 

285 

6593 

Барлығы  

2621,5 

67721 

377179,5 

193998,0  4800 

76234 

692 

 

инфроқұрылымдық  ерекшеліктерімен  анықталады,  сондай-ақ  олар 

мемлекеттің  «теңестіру»  саясатын  жүргізу  үшін  негіз  болып  табылады. 

Осы  саясаттың  жүзеге  асырудың  басқарушылық  механизімінің  негізгі 

міндеттерінің  қатарына  артта  қалған аймақтардағы ҿмір  сүру  деңгейі  мен 

экономикалық  даму  параметрлерін  ең  болмағанда  орташа  деңдейге  (осы 

параметрлер бйынша) біртіндеп жақындауы жатады. Бұл жағдайда негізгі 

міндет  мемлекет  тарапынан  аймақтардың  ҿзіндік  дамуын  ынталандыру: 

халыңтың  ҽлеуметтік  бейімділігін  қолдау  (қолайлы  жерге  кҿшіп-қонуға 

кҿрсету);  артта  қалған  аймақтарға  капитал  мен  инвестициялардың  келуін 

ынталандыру жҽне т.б. болып табылады. 

     

Аймақ  дамуының  кез  келген  аясындағы  дағдарысты  жою,  бір 

жағынан  алғанда,  экономикалық  беленділік  деңгейімен  байланысты. 

Ҽлеуметтік  даму  салыстырмалы  түрде  дербестікке  ие  бола  отырып, 

айтарлықтай  дҽрежеде  ресурстық  мүмкіндіктермен  анықталады,  олар  ҿз 

кезегінде  экономикалық  даму  деңгейіне  байланысты.  Екінші  жағынан, 

нарықтық  шаруашылықтың  ҽлеуметтік  жағдайға  зиянын  тигізе  отырып, 

тек  қана  экономикалықжҽне  тұтас  мемлекеттің  дамуына  қауіп  туғызады. 

Сондықтан,  мемлекеттік  реттеудің  ҽлеуеттік  жҽне  экономикалық 

құраушыларының  тепе-теңдігі  қажет.  Ҽлеуметтік  жҽне  экономикалық 

құраушыларды  тепе-теңдікте  дамыта  отырып,  аймақ  дамуындағы  ҽртүрлі 

бағыттағы  олқылықтардың  орнын  толықтыруға  жҽне  халықтің  тұрмыс 

жағдайының  деңгейін  кҿтеріге  болады.Бұл  түптеп  келгенде  мемлекеттің 

аймақтық саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың 

бірі болып табылады/4/. 

     

Ҽрбір  аймақ  жеке  дами  алмайды,  ҿйткені  басқа  аймақтың  даму 

барысына  зиянын  тигізбес  үшін  оның  ерекшеліктерін  де  ескеруі  тиіс. 

Сондықтан  да,  экономиканы  мемлекеттік  реттеу  жүйесіндегі  аймақтық 

саясаттың  маңызы  ерекше  бола  түседі.  Мемлекет  ҽрбір  аймақ  үшін 

бағдарлама  жасап,  сол  бойынша  аймақтар  ҿзінің  даму  бағытын  жүзеге 

асырады.  

 

Резюме 

 

В работе анализируются статистические данные о социально-экономическом 

развитии региона страны (на примере ЮКО). 

 

Summary 

 

The paper analyses the statistical data on the socio-economic development of the 

region of the country (on the example of South-Kazakhstan region). 

                                

Ҽдебиеттер 

 

1.Ұлттық экономика. Оқулық, Алматы.-2010ж.-527б. 

2.Қазақстан ҿңірлері 2010 -11жж. ҚР Статистика агенттігі.Астана.-2012.-

400б. 

693 

 

3.Ҽбдірахманов М.А.Ҽлуметтік статистика.Оқу құралы.Астана.-2012.-272 

б. 

4.Стстистика бойынша ҽдіснамалық ережелер.ҚР Статистика 

агенттігі.Астана.-2009. 558б. 

 

ӘӚЖ 631.15.2 

 

Агроқҧрылымдардың  бәсекелестікке қабілеттігін арттырудың 

экономикалық негіздері 

 

Адамбекова М.Т. 

«Сырдария» университеті 

 

Аннотация: мақалада мақта саласы бойынша бҽсекеге қабілеттілік жағдайы 

талданған.  Агроқұрылымдардың  бҽсекеге  қабілеттілігін 

арттырудың  ұйымдастыру,  экономикалық,  технологиялық 

механизмдері  зерттелген.  Мақта  кешенінің  бҽсекедегі 

қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттары қарастырылған. 

Түйін  сҿздер:  бҽсекеге  қабілеттілік,  бҽсеке  қатынастары,  бҽсекелестікке 

қабілеттілікті бағалау, бҽсекелестікке қабілеттілік механизмі. 

Мақта  саласында  ірілендірілген  агроқұрылымдардың  ҿлшемдері 

барлық  ҿңірде  бірдей  болмайды.  Олар  қалыптасқан  шаруашылық 

құрылымы,  су  жүйлеріне,  топырақ-табиғат  жағдайына  қарай  алуан  түрлі 

экономикалық  -ҿндірістік  кҿлемдерде,  ҿлшемдерде  құрылуы  мүмкін. 

Мұндағы  мақсат  -техника  қуатымен  орындалатын  агротехникалық 

шараларды бірлесіп, қолда бар техниканы жҽне капиталды шоғырландыру, 

агротехнологиялық  операцияларды  дер  кезінде  жоғары  сапада  орындап, 

ҿнімді арттыру жҽне шығындарды азайту. 

Енді  осылайша  шектен  тыс  ұсақталып  кеткен  ауыл  шаруашылығы 

тауарларын  ҿндірушілерді  ҿз  еркімен  ірілендірудің  (бірігудің)  жолдарын 

ұсынамыз. Бҽсекеге қабілетті жҽне тиімділігі жоғары ҿндіріс қалыптастыру 

үшін  шағын  агроқұрылымдарды  орта  жҽне  ірі  тауарлы  ҿндіріске  ҿткізуді 

ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. 

Шағын  ауылшаруашылық  ҿндірістік  құрылымдарды  біріктіру 

жолдарының  бірі  алғашқы  кезде  «қарапайым  серіктестік»  болуы  мүмкін. 

ҚР-ның  «Азаматтық  кодексіне»  сҽйкес  ауылшаруашылығы  тауарларын 

ҿндірушілер  «қарапайым  серіктестікке»  бірлесу  қызметі  туралы  келісім-

шарт  негізінде  біріге  алады.  Егер  осындай  келісім-шарт  азаматтар 

арасында  (жеке  тұлғалар),  сондай-ақ  жеке  тұлғалар  мен  заңды  тұлғалар 

арасында  жасалатын  болса,  онда  бұл  бірлесуді  «қарапайым  (жай) 

серіктестік»  деп  қабылдауға  болады.  Ауыл  шаруашылығы  тауарларын 

ҿндірушілер  ҿздерінің  ресурстарын  біріктіріп,  белгілі  бір  шаруашылық 

міндеттерді  шешу  бағытында  ҿз  қызметтерін  үйлестіреді.  «Қарапайым 

серіктестіктерге»  қатынасушылардың  бҽрі  ҿздерінің  шаруашылық 

дербестіктерін 

сақтайды. 

Шартқа 

қатынасушылардың 

бірлескен 

қызметтері жалпы жұмысты жүргізуде олардың бҽрінің келісімі бойынша 

694 

 

іске асырылады. Ақшалай немесе басқа да мүліктік жарналары, сондай-ақ 

олардың бірлескен  қызметінен құрылған немесе сатып алынған мүліктер 

олардың жалпы үлестік меншіктері болып саналады [1]. 

Шаруа  қожалықтары  ерікті  түрде  бірлесіп  немесе  ҿзара  келісім-шарт 

негізінде  қауымдасып,  мақта  ҿсіру  мен  жинаудың  технологиялық 

картасына  сҽйкес  тҿмендегі  операцияларды  орындағаны  жҿн  дейді  ҿз 

зерттеуінде экономист-ғалым Б.Серіков [2]. 

-

 

сүдігер жырту, тегістеу, алқапты сор шаюға дайындау; 

-

 

топырақты  шит  себуге  дайындап  ҿңдеу,  ылғал  жабу,  қопсыту, 

тырмалау, тегістеу; 

-

 

жүйек    арасындағы  баптау  жұмыстары:  культивация,  жүйек  алу, 

тыңайтқыштармен қоректендіру; 

-

 

зиянкестермен биологиялық жҽне химиялық жолмен күресу; 

-

 

механикалық шырпу; 

-

 

алқапты  машина  теріміне  дайындау:  айналма  алаңдарды,  оқ-

арықтарды тегістеу, дефоляция (жапырақты түсіру) жасау; 

-

 

машинамен мақта жинау; 

-

 

шитті мақтаны арту, тасымалдау жҽне сатуға немесе сақтап ҿңдеуге 

жеткізіп беру. 

Мақта  кешенінде  бҽсекелестікке  қабілеттілікті  арттыру  үшін 

агроқұрылымдарды  қайта  құру  ұйымдық-экономикалық  тұрғыдан  жан-

жақты  зерттеулер  керек.  Зерттеу  барысында  жерді  қалпына  келтіру, 

шаруашылықтарды  ірілендіру,  озық  агротехнологияларды  ендіруді, 

ҿндірісті  интенсивті-индустриалды  тҽсілмен  ұйымдастыру,  ҿңдеу 

тиімділігін арттыру проблемалары туындайды. 

Мақта  кешенін  ҽлемдегі  рыноктық  қатынастардың  ықпалына 

бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың ҿміршеңдігіне жаңа кҿзқараспен, 

жаңа  ҿлшемдермен  баға  берілуі,  экономикалық  ой-пікірлердің, 

сараптаудың  жаңа  ҽдістерін  қолданып,  мақта  саласын  ұйымдастыру  үшін 

ҿңірдің 

табиғи, 

экономикалық, 

ҿндірістік 

ерекшеліктері 

мен 

артықшылықтарын ескеру керек. 

Ғалым,  экономист  Б.  Серіков  «Мақта  кешенінде  рыноктық 

қатынастарды  қалыптастыру  мен  дамыту,  шаруашылық  субьектілерінің 

рыноктық  қатынастарға  бейімділігін  арттыру  үшін  тҿмендегі  міндеттер 

атқарылуы керек» екендігін айтады [3]: 

−  сатып  алушылардың  қажеттіліктерін  қамтамсыз  ететін  жоғары 

сапалы  ҿнімдермен  қамту,  ішкі  рынокты  дамыту  арқылы  импорт 

алмастыру кҿлемін арттыру; 

−  мақта  ҿнімдерінің  бҽсекелестікке  қабілеттілігін  арттыру  үшін 

кешенді  кажетті  ресурстармен  қамтамасыз  ету  жүйесін  жетілдіріп,  ҽділ 

бағаны  қалыптастыру,  халықтың  тҿлем  қабілетіне  сай  сұранысын 

қамтамасыз ету; 

−  мақта  кешенінде  ҿндірістің  тиімділігін  жҽне  бҽсекелестікке 

қабілеттілігін  арттыру  міндеті  ресурстарды  үнемді  жұмсау  талаптарын 

695 

 

қамтамасіз  ететін  факторларды  айқындау:  ҿндіріс  шығындарын  азайту, 

ҿнімнің сапасын жақсарту, пайдалылық денгейін жоғарылату, т.б. 

−  ақпараттық  қызмет,  байланыс  жҽне  консальтинг,  ғылыми  зерттеу 

мен инновация, селекция жҽне тұқымшылық талаптарын орындау; 

− мақта ҿнімдерін жеткізіп беру мен ҿткізу қызметтерін жетілдіру; 

−    мақта  ҿндірушілер  мен  ҿңдеушілердің  арасындағы  мүдделі 

ҿндірістік жҽне экономикалық қатынастарды ғылыми тұрғыдан негіздеу. 

Мақта  саласының  бҽсекелестікке  қабілеттіліктігін  арттыруда  табиғи   

(жер, су), жҽне атмосфералық ресурстары мен ҿндіріс құралдары ҿнімнің, 

яғни  қосылған  құн  қалыптастырудың  базистық  ресурстарын  тиімді 

пайдалануға ықпалы зор. 

Табиғи  ресурстарға  жер  жҽне  ағын  сумен  қатар  биологиялық  ҿнімді 

арттыру  жҽне  қалыптастыру  факторлары  ретінде  ауаның  тиімді 

температурасын, ылғалдығын жҽне жарық мҿлшерін есепке алу қажет. 

Мақта  кешенінің  тиімділігін  жҽне  бҽсекелестікке  қабілеттілігін 

арттырудың басым бағыттары: 

1)

 

суармалы  жерлердің  мелиоративтік  жағдайын  қалпына  келтіру, 

құнарлығын арттыру жҽне сорланудан сақтау; 

2)

 

агроқұрылымдарды ірілендіру; 

3)

 

интенсивті  агротехнология  мен  инновациялық  қызметтерді 

қолдану; 

4)

 

ҿндірістік  инфрақұрылымдардың  материалдық  -  техникалық 

базасын нығайту. 

Суармалы  жерлерде  ағын  суды  пайдалану  жҽне  оның  мелиоративтік 

жағдайы,  жер  асты  минералды  суларын  бірқалыпты    режимде  ұстап  тұру 

бір- біріне байланысты. Осы агромелиоративтік іс-шараның мақта саласын 

интенсивті  жолмен  дамытып,  ҿнімділігін  арттыруға  ықпалы  бар.  Сызат 

сулардың деңгейін реттеу, су жҽне мелиоративтік жүйелердің техникалық 

жағдайын 

жоғарылату, 

ағын 

суды 

үнемді 

пайдалану 

жаңа 

агротехнологияның тиімділігін арттырады. 

Мақта  кешенінде  агроқұрылымдарды  ірілендіру  бҽсекелестікте 

тҿмендегідей артықшылықтар береді: 

− еңбекті бҿлу жҽне кооперация жолымен ұйымдастыру мүмкіндігі; 

−  еңбек  ҿнімділігі  мен  ҿндірістің  пайдалылық  деңгейін  арттыру 

арқылы салада бҽсекелестікке қабілетті мақта кешенін қалыптастыру; 

− озық инновациялық технологияны жҽне жоғарғы ҿнімді техниканы, 

озық суару жүйелерін қолдану мүмкіндігі; 

− 

ғылыми  негізделген 

мақта  саласына 

мамандандырылған  

шаруашылықты ұйымдастыру жҽне ауыспалы егіс жүйесін ендіру,  егістік 

құрылымын диверсификациялау арқылы топырақтың құнарын жҽне табыс 

түсімін арттыру; 

− агролизинг жолымен жаңа техника жҽне технологиямен жабдықтау 

мүмкіндігіне негіз қалайды; 

696 

 

− ҿндіріске инвестиция бағыттауға, қомақты несие алуға,  қорлар мен 

ресурстарды  тиімді  пайдалану  жҽне    қайтарымын  жоғарылатуға  жол 

ашады; 

−  ҿндірістің  экономикалық  жҽне  қаржылық  тиімділігін  арттыруға, 

агроқұрылымның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді; 

−  ауылдың  ҽлеуметтік  жағдайын  жақсартуға,  жалпы  қоғамдық 

пайдалану  нысандарын:  тұрғын  үй,  ауыз  су,  мектеп,  бала-бақша,  емхана, 

жол тағы басқалардың тұрақты қызмет кҿрсету ҽлеуеті артады. 

Бҽсекелестікке  қабілетті  жҽне  тиімді  агроқұрылымдар  құру 

мақсатында  орта  жҽне  ірі  тауарлы  ҿндірісті  қалыптастыру  мыналарды 

жүзеге асыруды талап етеді: 

−  ірі  ауылшаруашылық  құрылымдарын  құру  мен  олардың  жұмысын  

атқару  барысында  мемлекеттік  қолдау  қажеттілігі  туындайды    жҽне 

оларды заңдар жҽне нормативтік актілер негізінде біріктіріп экономикалық 

жеңілдіктермен ынталандыру қажет; 

−  ҿндірістің  оңтайлы  мамандандырылуын  ҿңірлердегі  табиғи- 

экономикалық  мүмкіндіктерге  жҽне  рыноктағы  сұраныс  жағдайларын 

ескере отырып қалыптастыру; 

− жер пайдалану мҿлшерін оңтайландыру, егістік жерлердің рынокқа 

бейімді жҽне  тиімді құрылымын енгізу; 

−  мақта  кешенін  диверсификациялау,  соның  ішінде  азық-түлік,  мал 

шаруашылығы ҿнімдерін арттыру. 

Ресейлік  ғалым  А.В.  Чаянов  бҽсекелестікке  қабілеттілікті  жҽне 

ҿміршеңдікті арттыруда, шетел мақта рыногында бірқатар артықшылықтар 

қалыптасқанын айтады. Соның ішінде маңыздысы - АҚШ-та мақта ҿсіруді 

дамытуды  мемлекеттік  реттеудің  механизмдері.  Бұлар  негізінен  табысты 

арттыруға,  сонымен  қатар  баға  деңгейі  мен  ҿндірістің  кҿлемін  бақылауға 

алуға  бағытталған.  Бұл  механизмдерге  бағаны  қолдау,  егістік  жердің 

базалық кҿлемін белгілеу жҽне оны оңтайландыру қолданылады [4]. 

Мақта  кешенінде  бҽсекелестікке  қабілеттілік  механизмі  рынокта 

тҿмендегідей  қатынастарды реттейді: 

− ҿнімнің сапасын арттыру арқылы ҿнімнің ҿтімділігін жақсартуды; 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: