Қазақстан тарихы оқулық
жүктеу/скачать 7,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Кадыркулова Г. Казакхстан тарихы
| I ll ТА PA У
________________________________________ _ ҚАЗАҚСТАН ЕРТЕ ЖӘНЕ ДАМЫҒАН ОРТА ҒАСЫРЛАР ДӘУІРІНДЕ 3.1. Түріктер тарихи аренада Ежелгі түріктер тарихи аренаға VI ғасырдың орта шенінде шыққан. VII ғасырдың аяғында оның шекарасы шығыста Қытаймен, батыста Византиямен шектесті. Дада империясы Түрік қағанатының қүрылуы - «түрік әлемі» деген үғымды туғызып, Қазақстан мен Еуразияның басқа да елдерінің тарихында жаңа кезең ашты. VI ғасырда қытай тарихшыларының жазған аңыздарында «үлкен батпақты жердің шетінде омір сүрген» ежелгі түрік тайпалары жауларының шабуылынан кейін қырылып қалған, әбден азапталған 10 жасар бала ғана тірі калады, оны қасқыр қүтқарып, қоректендіреді, әлгі қасқыр оған кейін әйел болып, одан 10 баланы дүниеге келтіреді. Сондықтан да қасқыр коптеген түркі халықтарында қасиет түтатын хайуанатқа жатады. Қасқырдың үлдары Турфанның (Шығыс Тянь-Шань) қыздарына үйленеді. Оның Ашина атты немерелерінің бірі жаңа тайпаның көсемі болып, оған озінің атын береді. Кейін ашина руынан шыққан көсемдер өздерінің қандастарын Алтайға алып келеді, онда олар жергілікті тайпаларды басқарып, түркі есімін алады. 460 жылы түркілерді Жужандар (аварлар) бағындырып, қазіргі Түркістанға қоныс аударады. Түріктер Шығыс Түркі- станда болған жылдары өзінің қүрамына жаңа этникалық топты қосып алып, жергілікті түрғындармен араласып кетті. III ғасырда 460 жылға дейін түріктер қоныстанған аумақта түріктердің тілі мен мәдениетіне ықпал еткен иран (соғды) және тохар (үндіеуропалық) түрғындар басым болды. fan осы жерде түрік- соғды байланыстары басталды, ол ежелгі түрік мемлекеттігі мен мәдениетінің барлық саласына зор ықпал етті. Аварлардың қол астында түріктер күш жинап алды. Ақы- рында түріктер бас котеріп, аварларды талқандады. 551 жылы түріктің билеушісі Бумын қаған атағын алды, бүл императормен тең атақ болатын. Сонымен VI ғасырдың ортасында Еуразияның тарихи аренасына Түрік қағанаты шықты. Бумынның олімінен 29 кейін 552 жылы таққа оның үлы Қара-Еске-хан отырып, аварларды толықтай тізе бүктірді. Жеңістен кейін ол каған жүмбақ жағдайда қайтыс болады, сосын мемлекетті онын інісі Мүқан-қаған басқарады. 553 жылы аварлар қайтадан талқандалып, түріктер Алтайдан Шығысқа дейінгі барлык даланың қожасы атанады. Келесі жылы түріктерді Бумынның кіші інісі - Иштеми-қаған бастап батысқа жорыққа аттанады. Аварлардың шапқыншылығынан әлсіреген үйсіндер қарсылық корсете алмады, 555 жылы Иштеми оскері Арал теңізі мен Ташкент маңына жетті. Түріктердің батысқа жасаған жорығы тек жаулап алу ғана емес, өз тайпаларын Орта Азияның солтүстігі мен шығысындағы таулы-далалық аудандарға, ең алдымен Қазақ даласына қоныстандыру болатын. VI ғасырдың екінші жартысында «түркі» тілдері бірінші рет жазбалараға түсіріліп, кеңінен таралады. Соғдылар оны түрік лесе, олардың коптік жалғауы арқылы - туркут, «түріктер» болды. Соғдылардың нүсқасын (көптік жалғауда) қытайлар алды (туцзюе-тюркют), сөйтіп түркілер мен қытай арасындағы елшілік жоне жазба қарым-қатынастар алғашқыда соғдылар мен соғды жазбасы арқылы жүзеге асырылды. «Түрік» терминін кейін византиялықтар, арабтар, сириялықтар қабылдап, санскритке, әртүрлі иран тілдеріне, тіпті тибет тіліне еніп кетті. Кейін түрік деп аталған тілде сөйлейтін мейілінше ірі тайпалар бірлестігі оғыз тайпалық одағы еді, ол қытай жазбаларында теле деген атаумен белгілі. Түріктерге тілі үқсайтын жергілікті түрғындар, сондай-ақ Қазақстанның солтүстік-батысындағы сақтардың, үйсіндердің, қаңлылардың, фин-угор тайпаларының үрпақтары және аварлар Түрік қағанатының қүрамына енді, ал енбегендері батысқа қарай қашты. Поволжьеде, Азау теңізінің жағалауы мен Солтүстік Кавказдағы коптеген ғүн тайпаларын өз ордасының қатарына қосып алған аварлар 558-568 жылдары Византияның шекарасына басып кіріп, Дунай алқабында озінің мемлекетін қүрып, Орталық Еуропаның елдерін талай морте қаңыратып кетті. Ал Орталық Еуропаға кеткен фин-угор тайпалары кейіннен венгер халқының қалыптасуына ықпал етті. Түріктердің батысқа жасаған жорықтары нотижелі болды. VI ғасырдың 60 жылдарының аяғында Түрік қағанаты Византия. Сасанидтік Иран, Қытай тәрізді сол кезендегі ірі мемлекеттерімен саяси және экономикалық қарым-қаты наста болып, Қиыр 30 Шығысты Жерорта теңізі елдерімен байланыстыратын сауда жолына бакылау орнату үшін күресті. VI гасырдың 60 жылдарында түріктер Бэи-Ци жэне Бэи-Чжоу атты кытай мемлекеттері арасындағы соғыска катысып, оларды алым-салык төлеуге мэжбүр етті. Тобо каған: «Оңтүстіктегі екі бала ғана (Чжоу мен Ци) бізге багынса болғаны, онда кедейшіліктен коркудың кажеті жок» деген. Каспий теңізінен Солтүстік Индия мен Шығыс Түркістанға дейінгі аралыкта созылып жаткан аймакка билігін жүргізген эфталиттермен күресте түркілер Сасанидтік Иранныц көмегіне сүйенді. Ак ғұндарга (Эфталиттер патшалыгы) вассал ьды багынышты болган парсылар түріктермен одакка куана келісті, сосын 564 жылы Тохаристанға соғыс басталды. 565 жылы Нефестегі шайкаста Иштеми-каган бастауымен түріктер жеңіске жетті. жэне Согды жері каганатка косылды. Біракта түрік-эфталит согысы аякталған соң Иранга шығыстан кысым көрсетіле басгады. Дау Үлы Жібек жолына деген бэсекелестіктен басталды. Иранга карсы күресте түріктер Византпяның императоры II Юстннианды одактас ретінде тауып ала койды. 567 жылы согды Маниах каганат атынан Константинопольде Иран әскеріне карсы бірлескен эрекет туралы келіссөз жүргізді. 570-576 жылдары түріктер Солтүстік Кавказды, ал 576 жылы Босфорды жаулап алды. Осының нәтпжесінде түрік каганаты Ұлы Жібек жолының барлык маңызды бөліктерін бакылауға алды. мүның өзі түрік бекзаттарына керуен саудасынан кыруар пайда түсірді. Алайда түрік мемлекетінің куаты көп кешікпей озара кыркыстардан элсірей бастады. Түрік каганаты кұлауының өзіндік себептері бар, бір жагынан алганда, бөлшектелген Қытай сол кезде Суй династия-сының коластына бірігіп ныгайды (581-618), ал екінші жагынан түріктердің ашина руы ішінде өзара келіспеушілік басталды. Тобо-каган кайтыс болганнан кейін оның үлы Ешбара-каган атагын алган Қара-Еске Шету ага каған болды. Екінші каған лауазымын Иштемидің үлы Қара-Шүрен Түрік иеленді, Мұкан- каған ұлы Төремен Або-хан (кеңесші) атагын алып, мемлекеттің солтүстік бөлігіне билік етті. 588 жылы батыс түріктерінің ханы Қара-Шүрен мен шыгыс түріктерінің ханы арасында жаулык көзкарас кайта басталды. Қара-Шүреннің тәуелсіздік үшін соғысы 593 жылга де- йін созылды. Бірак, батыс жэне шыгыс түріктері арасындагы 31 жоғалтқан нәрсе тым қымбатқа түсетін, ейткені, 598 жылы Қытаймен басталған соғыс кезінде шығыс түріктері Жангардын, бастауымен Суй империясын қолдап кетті. Қара-Шүрен олтірілді, сондықтан Түрік қағанаты одан кейін біріге алмады. 603 жылы Батыс қағанатының ханы Қара-Шүреннің шобересі жас бала Таман болды. Біртүтас Түрік қағанаты осылайша омір сүруін тоқтатты. жүктеу/скачать 7,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|