Абай шығармаларында -ар/-ер

460

жұрнақты тұлға болып келеді. Бұларда да іс-әрекет барлық кез-

де де орындалу мүмкіндігі бар, потенциалды қимыл болады:

Қошқар болар тоқтының маңдай жері дөң болар, 

Адам болар жігіттің айтқан сөзі жөн болар. 

Би болатын жігіттің төбеде болар жұмысы, 

Мерген болар жігіттің жебеде болар жұмысы.

Қаса нардың белгісі – шашасын сазға малдырмас, 

Қас жүйріктің белгісі – құйрығынан алдырмас 

Қас шешеннің белгісі – топтан торай шалдырмас

81

.

Таудан аққан тас бұлақ,

Тасыса құяр теңізге (Радлов В.В. Образцы народной литера-

туры тюрских племен... - Ч.. III. - Спб., 1870).

Қара суға қан құйсаң, ағар, кетер,

Жат кісіге қыз берсең, алар, кетер (Сонда).

Мақалдарда,  өсиет-толғауларда  -ар  жұрнағы  арқылы  жа- 

салған  есімше  тұлғасы  мен  -а  жұрнақты  көсемшенің  жікте- 

лген тұлғасы (а+ды) «шақтан тыс» райды, яғни жаратылыста 

белгілі бір затқа тән дағдылы түрде болып тұратын іс-әрекет, 

қимыл-құбылысты білдіруде бірінің орнына бірі жүре береді. 

Тіпті  кейде  бір  мақалдың  өзі  біресе  -ар  жұрнақты  тұлғамен, 

біресе а+ды жұрнақты тұлғамен айтыла береді: 

Қоянды қамыс өлтіреді (~ өлтірер), 

Ерді намыс өлтіреді (~ өлтірер).

Әдеби тіліміздің қазіргі даму сатысында дағдылы іс семан-

тикасын -ар жұрнақты есімшеден гөрі -а жұрнақты көсемше- 

нің жіктелген түрімен беру (а + ды) тенденциясы басым. Қазіргі 

нормативтік  грамматикаларымыз  жаратылысында  үзілмей, 

әрдайым,  дағдылы  түрде  болып  тұратын  істі,  құбылысты 

білдіретін тәсіл деп соңғы тұлғаны көрсетеді: құс ұшады, от 

жанады, жел соғады, сиыр мөңірейді, қой маңырайды

82

 т.б.

Үздіксіз  болып  тұратын,  болуға  мүмкіндігі  бар,  потен- 

циалдық қимылды а + ды арқылы беруге бейімділік соңғы кез-

81

  Шешендік  сөздер.  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы  кітапханасының  қолжазба 

фондысынан алынды.

82

 Мектеп грамматикаларын және «Қазіргі қазақ тілі» (Алматы, 1954, 312–313-бет) 

курсын қараңыз.

461

де  жасалған  немесе  соңғы  кезде  басқа  тілдерден  аударылған 

мақал-өсиеттерде  тіпті  айқын  сезіліп  тұрады.  Мысалы,  1957 

жылы  шыққан  «Қазақтың  мақалдары  мен  мәтелдері»  де-

ген  кітапта  араб,  ауған  тілдерінен  кейінгі  кезде  аударылған 

мақалдар  мен  осы  күнгі  ақын  Қайып  Айнабеков  шығарған 

мақалдар  берілген.  Бұлардың  барлығында  да  етістік  -а  жұр- 

нақты  көсемшенің  жіктелген  түрімен  (а  +  ды)  жасалған: 

«Ақылды ісіне сенеді, ақымақ түсіне сенеді»; «Кеменің әуеніне 

қарай  жел  еспейді»  (араб  мақалдары,  аталған  кітаптың  224-

беті); «Тауық шақырғанға таң атпайды»; «Қылыш тәнді жа-

ралайды,  есек  жанды  жаралайды»  (ауған  мақалдары,  225-

бет); «Істің жүйесін танымаған түйіннің шиесін танымайды»; 

«Ерінбегеннің  еңбегі  жанады,  іркілмегеннің  ерлігі  артады» 

(Қ.Айнабековтың мақалдары, 226, 229-беттер).

Дағдылы іс сементикасын білдірудегі мұндай параллелизм 

ауыз әдебиеті тілінде ғана емес, XIX ғасырдағы қазақтың жаз-

ба әдеби тілінде де басым болып келгенін кереміз.

-ар және а + ды жұрнақты тұлғаларды Абайдың пайдалануы 

өте  қызғылықты.  Ақын  өлеңдерінде  үздіксіз  болып  тұратын, 

дағдылы істі білдіруде -ар жұрнақты есімшені жиі қолданған. 

Ойшыл  ақынның  философиялық  толғаулар  болып  келетін 

көптеген  өлеңдерінде  іс-әрекет  үздіксіз  қайталап  тұратын, 

табиғатында  сол  нәрсеге  тән,  әрдайым  болып  жататын,  яғни 

белгілі  бір  уақытпен  шектелмейтін  қимыл-құбылыс  ретінде 

сөз  болады.  Ақын  осындай  философиялық  шумақтарын  -ар 

жұрнақты етістікпен құрады:

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол  бірақ  қайтып  келіп  ойнап-күлмес  (Абай  Құнанбаев, 

Шығармаларының толық жинағы, 1957, І-том, 178-бет)

83

 .

Күңгірт көңлім сырласар.

Сұрғылт тартқан бейуаққа. 

Төмен қарап мұңдасар. 

Ой жіберіп әр жаққа (І,237). 

Құлақтан кіріп бойды алар 

Жақсы ән мен тәтті күй 

83

  Абайдан  келтірілген  мысалдар  ақынның  1957  жылы  шыққан  екі  томдық 

шығармалар жинағынан алынды, әрі қарай томы мен беті ғана көрсетіліп отырылады.

462

Көңілге түрлі ой салар, 

Әнді сүйсең, менше сүй (I, 219). 

Кісіде бар болса талап,

Отырмас ол бойын балап,

Жүрер, әрқайдан ізденер, 

Алар өз сүйгенін қалап (I, 83). 

Қараңғы түнде тау қалғып, 

Ұйқыға кетер балбырап (II, 93).

Абай  өлеңдерінде  а+ды  жұрнақты  тұлғадан  гөрі  сонымен 

мағыналас  -ар  жұрнақты  тұлғаны  көбірек  қолданған.  «Ой» 

(II, 103), «Базарға қарап тұрсам, әркім барар» (I, 43), «Айттым 

сәлем, қаламқас» (I, 103), «Кейде есер көңіл құрғырың» (I, 121) 

және басқаларын қараңыз.

Ал прозалық шығармаларында, керісінше, сөз етіп отырған 

семантиканы  -а  жұрнақты  көсемшенің  жіктелген  түріне  (а  + 

ды) жүктейді. Абайдың «Қара сөздерінде» -ар жұрнақты тұлға 

келуге мүмкін жердің бәрінде а+ ды аффикстерімен жасалған 

етістікті көреміз: «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, 

ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады» (II, 174); «Көкірек 

толған  қайғы  кісінің  өзіне  де  билетпейді,  бойды  шымырла-

тып,  буынды  құртып,  я  көзден  жас  боп  ағады,  я  тілден  сөз  

боп ағады» (II, 162); «Адам баласы жылап туады, кейін өледі» 

(II, 162); «Жас бала да анадан туғанда екі түрлі мінезбен туа-

ды» (II, 164).

Абай тіпті кейін мақалға айналып кеткен насихат сөздерін 

де а+ды түлғалы етістікпен құрайды: «Адамның адамшылығы 

істі бастағандығынан білінеді» (II, 193); «Көңілдегі көрікті ой 

ауыздан шыққанда, өңі қашады» (II, 193); «Биік мансап – биік 

жартас,  ерінбей  еңбектеп  жылан  да  шығады,  екпіндеп  ұшып 

қыран да шығады» (II, 193).

Сөйтіп, Абай потенциалдық дағдылы іс-әрекетті білдіруде 

мағыналас  -ар  және  а+ды  аффиксті  тұлғаларды  бірдей 

пайдаланған. Өлеңнің буын санын қатаң сақтаған ақын ретіне 

қарай  екі  тұлғаның  екеуін  де  кезек  қолданады.  Буын  артық 

болып  бара  жатса,  -ар-мен  жасалған  тұлғаны,  жетпей  жатса, 

«кезекші»  а  +  ды-мен  жасалған  тұлғаны  қолданып,  екеуін 

толық  синоним  етіп  шығарады.  Абайдың  бір  өлеңінің  өзінде 

463

мағынасы жағынан біртектес синтаксистік қатарлардың біреу- 

інде -ар, екіншісінде а+ды тұлғасының тұруы жиі ұшырасады: 

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, 

Масатыдай құлпырар жердің жүзі (I, 122).

Қансонарда бүркітші шығады аңға, 

Тастан түлкі табылар аңдығанға (I, 22) 

Қайғы шығар ілімнен, 

Ыза шығар білімнен, 

Қайғы мен ыза қысқан соң, 

Зар шығады тілімнен (I, 148). 

Көк ала бұлт сөгіліп, 

Күн жауады кей шақта.

Жас ағады аулақта. 

Жауған күнмен жаңғырып, 

Жер көгеріп күш алар. 

Аққан жасқа қаңғырып, 

Бас аурып, іш жанар (І, 205).

Абай  шығармаларының  тілінде  -ар  жұрнақты  тұлға  жоға- 

рыда  айтылған  қызметтен  басқа,  болжалды  келер  шақтық 

мағынада да қолданылады: 

Ағын жесең, ақылың жаннан асар 

Сарыны алсаң, дәулетің судай тасар. 

Егер де қызыл жеміс алып жесең, 

Ұрғашыда жан болмас сенен қашар (I, 265).

Жігітке  үш  алма  ұсынған  шал  ол  алмаларды  ала  қалған 

күнде болатын (демек, болашақ) сиқырлы әрекеттерін осылай 

болжайды. 

Ленскийдің сөзіндегі етістіктер де болуға ықтимал ертеңгі 

күннің ісін білдіреді:

Табытқа салып алып әлде мені 

Апарар сырын білмес бір далаңға (II, 87).

Бұл  текстегі  әлде  деген  сөздің  өзі  іс-әрекеттің  болжалды- 

лық мәнін көрсете түседі.

Келесі жолдардағы етістіктер де осы сыпаттас болжалды ке-

лер шақ қызметінде жұмсалған:

Ер жеткен соң сыймайсың кең дүниеге 

Тыныштық пен зар боларсың баспанаға (II, 69). 

464

Өзгеге ешбір дүниеден 

Еркімен тимес бұл жүрек (II, 75). 

Жаралы көңіл жазылар, 

Дүниеде рахат бар шығар. 

Жақсы адам деген құр сөз 

Емес шығар, табылар (II, 91).

-ар жұрнақты тұлға Абай прозасында шақтан тыс мағынада 

кемде-кем қолданылса, болжалды келер шақ мағынасында жиі 

пайдаланылған: «Махшарға барғанда, Құдай тағала қажы, мол-

да, сопы, жомарт, шейіт – соларды қатар қойып сұрар дейді» (II, 

191); «Дүние үшін барғандарға айтар дейді» (II, 191); «Өзіңнен 

қалған дүние иесіз қалар дейсің бе?» (II, 167); «Оның мәнісі – 

ісіңнің түзулігінен жетпессің, кісіңнің амалшы, айлалығынан 

жетерсің деген сөз» (II, 160).

Абайда,  әдеттегідей,  -ар  жұрнақты  есімше  еді  көмекші 

етістігімен  тіркесіп,  шартты  мағынада  қолданылады:  «Осы 

күнгілер өзге мінезге осы өрмелеп ілгері бара жатқанына қарай 

сол аталарымыздың екі ғана мінезін жоғалтпай тұрсақ, біз де ел 

қатарына кірер едік» (II, 211); «Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, 

жұртқа ай да түсер еді» (ІІ, 169).

Абай  тілінде  екінші  бір  көзге  түсетін  жай  -ар  жұрнақты 

тұлғаның  заттың  қасиетін  білдіріп,  анықтауыш  қызметінде 

өте  жиі  қолданылғандығы:  «...Қалған  аз  ғана  өмірімді 

қор  қылар  жайым  жоқ»  (II,  157).  «...Ғылым  сөзін  сөйлесер 

адам  жоқ»  (II,  І57).  «...Мына  мен  айтқан  жол  мал  аяр  жол 

емес» (II, 180). «Және ұялмас нәрседен ұялады» (II, 181). 

Қазіргі  әдеби  тілімізде  бұл  тұлғаның  атрибуттық  қызмет 

атқаруы  көбінесе  тұрақты  тіркестерде  (жатар  орын,  барар 

жер,  басар  тау)  кездесетіндігі  «Қазіргі  қазақ  тілі»  курсын-

да  баса  айтылған.  Ал  Абай  тілінде  -ар  жұрнақты  есімшенің 

атрибуттық қызметте жұмсалуы актив тәсілдердің бірі болған.

Анықтауыш  болып  келген  -ар  жұрнақты  тұлға  осы 

қызметтегі  -тұғын>  -тын  тұлғасымен  синонимдес,  айырма-

сы  –  алғашқы  тұлғада  келер  шақтық  реңк  (оттенок)  басым 

да  соңғыда  осы  шақтық  реңк  басым.  Мына  сөйлемдерге  на-

зар  аударыңыз:  «Өзгеге  қимайтұғын  (~  қимас)  не  қылған 

артықша  орның  бар  еді?»  (II,  167);  «Осы,  адам  баласының 

465

жалықпайтұғын (~жалықпас) нәрсесі бар ма екен?» (II, 175); 

«Әке балаға қимайтұғын (~қимас) малыңды кірелеп сол айдап 

кетіп тұрды ғой» (II, 158).

-тұғын_(>-тын)'>-тұғын (>-тын) жұрнағымен жасалған есімшенің мағынасы 

сөйлем ішінде (синтаксистік жолмен) -ар жұрнақты есімшеге 

ауыса алатындығы жалғыз анықтауыш қызметінде ғана емес, 

баяндауыш  қызметінде  де  байқалады:  еді  (екен)  көмекші 

етістігімен тіркескен а+тын немесе а+ды тұлғаларының орны-

на сөйлемде -ар тұлғасы келе береді. Бұл әсіресе фольклорлық 

шығармалардың  тіліне  тән:  «Кіші  ұғлын  сұрасаң,  Алшы-

ораз  мырза  дер  еді»  (~  дейтұғын  еді,  ~  деуші  еді)  («Қисса 

Қамбар».  -  Қазан,  1888);  «Әлқисса,  хан  Келмембетті  жаушы 

етіп жібергенде, түлкі боп келдің бе яки бөрі болып келдің бе 

дер екен (~ дейді екен), олжалы болса; түлкі болдым, олжасыз 

болса, бөрі болдым дер екен» (~ дейді екен) (Сонда); «Көңлі 

мұңлы қайғылы, Көкірегі шерлі екен. Бір перзенттің жоғынан 

Дәйім қайғы жер екен (~ жейді екен), Көзім ашық дүниеден 

Өткені ме дер екен» (~ дейді екен) («Қисса Алпамыш», 1901); 

«Сол  уақытта  қыздың  жез  қоңыраулы  серкесі  бар  еді.  Оны 

Кейқуат  деген  бір  тазша  бағар  еді  (~  бағатын  еді)»  (Сонда); 

«Базарбайдың байлығын ешкім есеп етіп болмас екен» (~ бол-

майды екен) («Қыз Жібек». - 1957. - 7-бет); «Бұрынғы заманда 

бір байдың баласы бар еді. Өзі қаршыға салар еді» (~ салатын 

еді) (Березин И. Турецкая хрестоматия. - Т. III. - Казань, 1876. 

- С.17).

Бұл  тәсілді  оқта-текте  қазіргі  жазушыларымыз  да  пай-

даланып  қояды.  Келер  шақтық  есімше  тұлғасын  өткен 

шақтық  мағынада  қолданғанда,  суреттеп  отырған  уақиғаның 

әлдеқашан,  ертеректе  болып  өткенін  хабарлау  мақсаты 

көзделеді: «Олардың кейбіріне еріп бозбалалар да келетін еді. 

Жел  өкпелеу  кейбір  бозбалалар  сиырларды  да  сырнайлатып 

қарсы алар еді» (С.Мұқанов, Өмір мектебі, 304-бет).

Абай өз өлеңдерінде анықтауыш қызметінде жұмсау үшін 

семантикалас  -тұғын  жұрнақты  тұлға  мен  -ар  жұрнақты 

тұлғаның соңғысын қалайды:

Ішіп-жеу арасында сөйлер сөз көп (I, 274).

Сыналар, ей, жігіттер, келді жерің (I, 144). 

466

Бір кісі мыңға, 

Жөн кісі сұмға 

Әлі жетер заман жоқ (I, 91). 

Анықтауыш қызметінде -тұғын жұрнақты тұлға орнына -ар 

жұрнақты тұлғаны жиі қолдану жалғыз Абай тіліне емес, ауыз 

әдебиеті мұраларының тіліне де тән: 

Өсер елдің жігіті бірін-бірі батыр дер, 

Өшер елдің жігіті бірін-бірі қатын дер (Мақал). 

Жал құйрығы қаба деп,

Жабыдан айғыр салмаңыз,

Жабыдан айғыр салсаңыз,

Жауға мінер ат тумас,

Жаман қатын алсаңыз,

Топқа кірер ұл тумас (В.В.Радлов, Образцы... -Т. IIІ).

Өткен  кездегі  ақындар  (мысалы,  Махамбет)  тілінде 

анықтауыш  қызметіндегі  -ар  тұлғасы  тілеу,  қалау  ниетімен 

айтылған болашақ іс-әрекетті білдіреді: 

Айналайын Ақ Жайық, 

Ат салмай өтер күн қайда? 

Еңсесі биік ақ орда 

Еңкеймей кірер күн қайда?(Махамбет Өлеңдері. - Алматы, 

1952). 

Желп-желп еткен ала ту 

Жиырып алар күн қайда?! 

Орама мылтық тарс ұрып, 

Жауға аттанар күн қайда?! (Сонда).

Қазіргі қазақ тілінің нормативтік грамматикасы -ар жұрна- 

ғымен жасалған есімше анықтауыш болудан гөрі, көбінесе ба-

яндауыш болады деп көрсетеді

84

.

Сөйтіп,  жоғарыдағы  талдауларымыз  Абайдың  өзінің  де, 

тұстастарының да, ауыз әдебиеті мұраларының да тілдерінде 

-ар  жұрнақты  тұлғаның  қазіргі  кезбен  салыстырғанда,  анық- 

тауыш  қызметінде  де,  баяндауыш  қызметінде  де  әр  алуан 

мағынада әлдеқайда жиі қолданылғанын көрсетеді.

Абай шығармаларының тілінде келесі бір көзге түсетін мор- 

фологиялық  тұлға  -ар  жұрнақты  есімшенің  барыс  септіктегі 

түрі (ар + ға).

84 

Қазіргі қазақ тілі. - Алматы, 1954. - 327-бет

467

Қазіргі қазақ тілінің нормативтік грамматикаларының бір- 

де-біреуі осы күнде -ар жұрнағымен жасалған есімшенің ба-

рыс септігінде келіп, қимыл есімі мағынасында қолданылатын 

түрін  атамайды.  Шынында  да,  қазіргі  әдеби  тілімізде, 

әсіресе,  ғылыми-публистикалық  сөйлемдерде  бұл  тұлғаның 

қолданылуы  жоққа  тән.  Осы  күнде  есімшенің  ар-ға  біткен 

түрінің  субстантивтенуі  басқа  түрлеріне  (-ған,  -а  +  тын 

жұрнақты) қарағанда тіпті сирек кездеседі

85

. 

Өткен  ғасырдағы  қазақ  тілі  грамматикасын  зерттеушілер 

-ар+ға  аффиксті  тұлғаны  белгілі  бір  грамматикалық  кате- 

горияның  (айталық,  инфинитивтің)  көрсеткіші  деп  норма  

етіп  ұсынбағанмен,  бұл  тұлғаның  қазақ  тілінде  қолданы-

латындығын атап кетеді

86

.

Көрнекті  алтаист  Г.Н.Рамстедт  «көптеген  тілдерде  (бұл 

жерде әңгіме түркі тілдері жайында – Р. С.) барыс септігі (-ар 

тұлғасына жалғанған – Р.С.) «инфинитивке айналды, мысалы: 

alurga,  аlärgа  «чтобы  взять»,  кälіrgа,  кälägа  «чтобы  прийти», 

tuturga, tutárga «чтобы держать»

87

 деп түйеді.

-ар+ға  аффиксті  тұлға  –  башқұрт,  татар  тілдерінде 

қызметімен  мағынасы  жағынан  үндіеуропа  тілдеріндегі  ин-

финитив категориясына жақын келетін өнімді норма. Башқұрт 

грамматиктері ал + ырға типіндегі сөзде етістік қасиеті басым 

да, алыу типтес сөзде есім қасиеті басым деп табады

88

.

85

  Ал  мына  мысалдарға  назар  аударсақ,  фольклорлық  шығармаларда,  Абай, 

Махамбет тілдерінде сөз етіп отырған есімше түрінің субстантивтенуі әлдеқайда жиі 

ұшырасатынын байқаймыз:

Қаны бұзық өзі ойлар,

Қу менен сұм боларды (Абай Құнанбаев Толық жинақ. - Алматы, 1957. - І-том. - 

51-бет). 

Қайдан ғана біледі ауыр менен жеңілдің

Арасымен өтерді (Сонда, І том, 62-бет). 

Бала сүйер жар сүйерден

Түк неме жоқ, тұр денем (Сонда, ІІ том, 78-бет). 

Қанды көбе киініп, Ұрандап жауға тигенде,

Кім жеңері талай-ды (Махамбет Өлеңдері. - Алматы, 1951. - 57-бет). 

Пышағыңды қайрап жүр, не кесерің білерсің (Мақал).

86

 Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1861. 

- С.33.

87

 Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. Морфология. - М.. 1957. - 

С.85.

88

 Н.К.Дмитриевтің «Грамматика башкирского языка» деген кітабының (1948 ж.) 

170-176-беттерін қараңыз.

468

Қазақ тіліне келетін болсақ, сөз етіп отырған тұлғамызды, 

ең алдымен, Абай шығармаларының тілінен көптеп таба ала-

мыз: «Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ» 

(Абай Құнанбаев Толық жинақ. - Алматы, 1957. - II том. - 157-

бет);  «Үшінші  жылы  сайлауға  жақындап  қалып,  тағы  болыс 

болып  қаларға  болар

89

  ма  екен  деп  күні  өтеді»  (II,  160);  «...

Оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу саларға 

жарарлық кісі болса керек еді» (II, 161); «...Ақылы дәлел – ис-

пат қыларға жараса, мұны якини иман десек керек» (II, 170); 

«Қоярға  орны  жоқ  болған  соң,  оларды  қайда  сақтайсың»  (II, 

188);  «Кірерге  жер  таба  алмай,  кісі  бетіне  қарай  алмай,  бір 

түрлі қысымға түсесің» (II, 192); «Жан қуаты деген

90

 қуат – тек 

көп нәрсе, бәрін мұнда жазарға уақыт сыйғызбайды» (II, 216).

Бұл сөйлемдерде -ар+ға аффиксімен жасалған тұлғаларды 

қазіргі нормаға салсақ, -у + ға аффиксті тұлғамен алмастыруға 

болар  еді:  ғылым  бағуға,  болыс  болып  қалуға,  төлеу  салуға, 

бәрін мұнда жазуға, испат қылуға т.б. -ар/-ға тұлғасының -у 

+ ға тұлғасымен мағыналас және қызметтес түсетіндігі әсіресе 

алдыңғы  тұлғаның  керек  сөзімен  тіркесіп  келген  жерлерінде 

айқын  көрінеді.  Абайда  бұл  тіркес  –  көп  кездеспесе  де  бар 

конструкция: «Екінші – ол адам есепсіз бай боларға керек» (II, 

211). Қазіргі норма: бай болуы керек түрін талап еткен болар 

еді.

Қазіргі қазақ әдеби тіліне тән емес болып көрінетін тұлғаның 

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: